شهربانو
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
شهربانو دختر يزدگرد سوم، آخرین پادشاه ساسانی
ایران، یکی از
همسران امام حسین (علیه‌السلام) و مادر
امام سجاد (علیه‌السلام) است. برای این بانو نام‌های متعددی ذکر کرده‌اند و طبق نقل
تاریخ‌نگاران در
فتوحات اسلامی به اسارت گرفته شده و سپس به
ازدواج امام حسین (علیه‌السلام) درآمد است.درباره حضور این بانو در
کربلا نقل‌هایی وجود دارد که گاهی با افسانه‌ها درآمیخته است اما صحیح‌ترین قول در این زمینه این است که آن بانو پس از وضع حمل
حضرت سجاد (علیه‌السلام) به فاصله اندکی وفات نمودند.
شهربانو، بر اساس قول مشهور شاهزاده‌ای از دربار
ایران و دختر یزدگرد سوم، آخرین پادشاه ساسانی بود که در
جنگ میان
عجم و
عرب به
اسارت و سپس به
ازدواج امام حسین (علیه‌السلام) درآمد. این بانوی بزرگوار در رویایی صادقه،
اسلام آورده و همچون
نرجس خاتون مادر
امام مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) توسط
حضرت صدیقه کبری (سلام‌الله‌علیها) برای فرزند عزیزش امام حسین (علیه
السلام)
خواستگاری شده بود، پس از سختی‌های بسیاری که متحمل شد، به
مدینه آمد و بنابر روایات، نام‌های متعددی برای ایشان بیان کرده‌اند، اما آنچه میان آنها و بزرگان
شیعه معروف می‌باشد شهربانوست.
برای شهربانو نام‌های مختلفی در کتب
تاریخی ذکر شده است که بعضی از آنها عبارتند از:
شهربانویه؛
شاه زنان؛
جهان شاه؛
شهرناز،
جهان نانویه؛
خوله؛
برّه؛
سلافه؛
غزاله؛
سلامه؛
حدار؛
مریم؛
فاطمه؛
در
تاریخ یعقوبی چنين آمده كه: يكى از
فرزندان امام حسین (علیه‌السلام) علی اصغر است و مادرش حرار دختر يزدجرد مى‌باشد كه حسين (علیه
السلام) او را غزاله مى‌ناميد.
در منابع
اهل سنت، بر نام‌های سلافه،
سلامه و غزاله تاکید شده، در حالی که در کتاب‌های شیعی، نام «شهربانو» بیشتر آمده است. این نام را می‌توان در قدیمی‌ترین منابع
امامیه یافت، از جمله:
بصائر الدرجات و
اصول کافی.
ابن‌قتیبه در
معارف گوید: می‌گویند مادر علی بن الحسین الاصغر از اهل سند بود که به او سلافه یا غزاله می‌گفتند.
هر یک از این نام‌ها در سندی از اسناد
تاریخی موجود است ولی اختلاف شدیدی در وحدت صاحب این نام‌ها از یک سو و ثبوت بعضی از آنها به عنوان مادر حضرت امام زین‌العابدین (علیه
السلام) از سوی دیگر بین مورخین و محققین در
علم تاریخ به چشم می‌خورد. از میان نام‌های ذکر شده «شهربانو» و سپس «شاه زنان» از بقیه مشهورتر است و اتفاقا در اصل مادر بودن ایشان برای امام چهارم (علیه
السلام) تشکیکاتی انجام شده است.
درباره نسب شهربانو، در منابع متقدم
تاریخی گزارش‌های متفاوتی آمده است که منشا این اختلاف سخن
مسعودی است. وی می‌نویسد: یزدگرد در ۳۵ سالگی به قتل رسید و دو پسر به نام‌های بهرام و فیروز و سه دختر به نام‌های آدرگ، شاهین و مردآوند از او به جای ماندند.
مشخص نبودن تعداد فرزندان یزدگرد و نبودن نام شهربانو در میان آنها عامل اختلاف شده است.
یعقوبی، مورخ
قرن سوم هجری، اولین کسی است که درباره شهربانو مطلب نوشته و می‌توان به آن استناد کرد. او درباره مادر امام سجاد (علیه
السلام) می‌نویسد: وَامه جَرار بنت یزدجرد.
بیشتر منابع نام پدر شهربانو را یزدگرد، آخرین شاه ساسانی نوشته‌اند، اما به هر حال در مورد نام پدر شهربانو نیز اختلافاتی است و پنج نام برای او در مصادر مختلف ذکر شده است.
۱. سبحان؛ ۲. سنجان؛ ۳. نوشجان؛
۴. شیرویه.
درباره خاندان این بانوی ایرانی، چند نظریه وجود دارد:
الف) ساسانی بودن.
ب) کابلی بودن.
ج) سیستانی بودن.
د) سندی بودن.
دانشورانی چون: یعقوبی،
محمد بن حسن صفار قمی،
کلینی،
شیخ صدوق و
شیخ مفید با وجود اختلاف در نام، او را دختر یزدگرد سوم (آخرین پادشاه ساسانی) دانسته‌اند. گرچه بعضی از محققین تلاش وافری انجام داده‌اند تا مادر بودن جناب «شهربانو» یا «شاه زنان» برای حضرت سجاد (علیه
السلام) را مشکوک جلوه دهند،
اما این تشکیکات قابل پاسخ می‌باشند و با توجه به شهرت قطعی این مساله و وجود سندهایی که در حد قابل توجهی از اعتبار و اتقان بوده و از بسیاری از تشکیکات مصون است، و همچنین قرائن و شواهد زیادی که در خلال اسناد و روایات معتبر وجود دارد، برای محقق منصف جای هیچ شکی باقی نمی‌گذارد که مادر مکرمه حضرت سجاد (علیه
السلام) از خاندان پادشاهان ایران باستان بوده است که با
تقدیر الهی پس از تشرف به
اسلام در خواب، به دست سپاهیان
اسلام اسیر و به مدینه آورده شده و به
عقد نکاح حضرت امام حسین (علیه
السلام) در آمده است.
در ارتباط با شهرت ازدواج حضرت امام حسین (علیه
السلام) با شاهزاده ایرانی که ثمره آن تولد حضرت امام زین‌العابدین (علیه
السلام) بود به بعضی از اسناد
تاریخی و روایی توجه نمائید:
•
زمخشری، از
حضرت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) روایت شده که می‌فرمود: برای
خداوند از بندگانش دو برگزیده و سر گل وجود دارد. پس برگزیده او از عرب
قریش و از عجم
فارس است. علی بن حسین (علیه
السلام) می‌فرمود من فرزند دو برگزیده هستم (انا ابن الخیرتین) چون جدش رسول الله بود و مادرش دختر یزدگرد پادشاه.
• در
کشف الغمه چنین می‌خوانیم: «اُمّهُ خولة بنت یزدجرد ملک فارس و هی التی سمّاها امیرالمؤمنین شاه زنان و یقال: بل کان اسمها برّة بنت نوشجان و یقال: بل کان اسمها شهربانو بنت یزدجرد.
مادر وی (امام سجاد (علیه
السلام)) خَولَة دختر یزدگرد پادشاه ایران است و او کسی است که امیرالمؤمنین او را شاه زنان نامید و گفته شده است که نام او برّه دختر نوشجان باشد و نیز گفته شده که نام او شهربانو دختر یزدجرد باشد.
•
موالید اهل البیت: مادرشان «خوله» دختر «یزدگرد» پادشاه فارس بود. همان که
امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) او را «شاه زنان» نامیدند.
• بصائر الدرجات: مضمون روایت سابق را نقل می‌کند.
• شیخ مفید در کتاب
الارشاد درباره مادر امام سجاد (علیه
السلام) می‌نویسد: اُمّه شاه زنان بنت یزدجرد بن شهریار کسری و یقال: انّ اسمها شهربانو.
مادر علی بن حسین (علیه
السلام) شاه زنان دختر یزدگرد پسر شهریار، شاه
ایران، است و گفته شده که نام او شهربانو است.
• در
مناقب ابن‌شهر آشوب به نقل از ابوجعفر
ابن‌بابویه آمده است: ... و اُمّه شهربانویه بنت یزدجرد بن شهریار الکسری و یسمّونها ایضا: شاه زنان و جهان بانویه و سلافه و....
مادرشان «شهربانو» دختر «یزدگرد ابن شهریار کسری» است و او را «شاه زنان» نیز می‌نامند و «جهان بانویه» و «سلافه» و «خوله» و گفته‌اند او «شاه زنان» دختر «شیرویه ابن‌کسری ابرویز» است و گفته شده او «بره» دختر «نوشجان» است و صحیح همان قول اول است. او را امیرالمؤمنین (علیه
السلام) «مریم» نامید و گفته شد که او را «فاطمه» نامید و خوانده می‌شده به «سیده النساء».
• اصول کافی: مادرشان «سلافه» دختر «یزدگرد» است.
•
الدروس شهید: مادرشان «شاه زنان» دختر «شیرویه بن کسری ابرویز» و گفته شده دختر «یزدگرد».
•
التذکره: مادرشان «شاه زنان» دختر پادشاه
کاشان و گفته شده دختر «کسری یزدگرد بن شهریار» و گفت شده اسمش «شهربانویه» می‌باشند.
•
دلائل الامامه: داستان گذشته را به‌صورت تفصیل نقل می‌کند و کیفیت برگزاری مراسم عقد را نیز می‌آورد.
• در کتاب
الکامل مبرّد به این مساله اشاره شده است: «کان اسمُ اُمّ علّی بن الحسین (علیه
السلام) سُلافَه من وُلد یزدجرد معروفة النَسَب من خیّرات النساء و قیل خولة.
نام مادر علی بن الحسین (علیه
السلام) سلافه است و او از فرزندان یزدگرد بود. و نَسب و خاندان معروفی دارد از بهترین زنان و زنان برگزیده بوده و او را خوله هم نامیده‌اند.
• در
تاریخ یعقوبی آمده است: مادر علی بن حسین (علیه
السلام) حرار دختر یزدگرد بود و حسین (علیه
السلام) نام او را غزاله نهاد.
• در کتاب
اثبات الوصیة چنین آمده است: «و رُوِی اَنّ ابامحمد ولد سنة ثمان و ثلاثین من الهجرة و کانت اُمّه جهان شاه بنت یزدجرد ملک آخر ملوک الفرس و هو یزدجرد بن شهریار.
روایت شده است که ابا محمد (امام سجاد (علیه
السلام)) در سال ۳۸ هجری به دنیا آمد و مادرش جهان‌شاه دختر یزدگرد آخرین شاه ایرانی بوده که همان یزدجرد پسر شهریار است.
•
عیون اخبار الرضا (علیه
السلام) به این مطلب تصریح کرده که والده مکرمه علی بن حسین (علیه
السلام) سلافه دختر یزدگرد معروف به خیرات النساء می‌باشد. ابن‌بابویه به سند معتبر از
امام رضا (علیه‌السلام)، روایت کرده است که
عبدالله عامر چون
خراسان را
فتح کرد، دو دختر از یزدجرد پادشاه عجم را گرفت و برای
عثمان فرستاد.
«عن الحسین بن محمد البهقی عن محمدبن یحیی الصوتی عن عون بن محمد، عن سهل بن القاسم النوشجانی قال: قال لی الرضا (علیه
السلام) بخراسان: انّ بیننا و بینکم نسب، قلت و ما هو؟ قال انّ عبدالله بن عامربن کریز مما
افتتح خراسان اصاب ابنتین لیزدجرد ابن شهریار ملک الاعاجم فبعث بهما الی عثمان بن عفان فوهب احئهما للحسن (علیه
السلام) و الاخری للحسین (علیه
السلام) فصاتنا عندهما نفساوین.»
به هر حال با توجه به طرح این قضیه در قدیمی‌ترین متون
تاریخی نظیر
وقعة الصفین و
تاریخ یعقوبی و بصائر الدرجات، دیگر هیچ جای شکی در صحت آن وجود ندارد.
بنابر نظر بیشتر مورخان، مادر
امام سجاد (علیه‌السّلام) دختر یزدگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی است. اما در اسم و نحوه
ازدواج این بانو با امام حسین (علیه
السّلام) اختلاف بسیار است. چنان‌که برای وی تا چهارده
و حتی هفده اسم شمرده شده است. با تمام تلاش‌هایی که بعضی از محققان و نویسندگان در این زمینه انجام داده‌اند، نظر دقیق و قانع‌کننده‌ای در این‌باره ارائه نشده است.
باید توجه داشت که هر چند اصل ماجرا
شهرت دارد و در کهن‌ترین متون
تاریخی شیعه چون
وقعة‌الصفین،
تاریخ یعقوبی،
الارشاد شیخ مفید
و بصائر‌الدرجات
نقل شده است، اما اختلاف میان این
روایات و عدم سازگاری پاره‌ای از آنها با روایات
فتوحات، آن‌قدر چشمگیر است که محققان معاصر، اصل داستان را مشکوک دانسته‌اند.
دلیل دیگری که اصل داستان را خدشه‌پذیر می‌کند سندی است که نشان می‌دهد تا آغاز سده دوم هجری، این شاهزاده ایرانی در خاندان هاشمی ناشناخته بوده است. این سند، نامه
منصور دوانیقی در پاسخ به محمد بن عبدالله (
نفس زکیه) که خود را «مهدی امت» خوانده بود، می‌باشد که در ضمن آن می‌گوید: پس از رحلت
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برتر از علی بن حسین (علیه
السّلام) در خاندان شما متولد نشده، مادر او هم ام‌ولد (کنیز) بود.
منصور، واژه «ام ولد» را برای تحقیر محمد بن عبدالله به کار برده است. این نامه نیم قرن پس از رحلت امام سجاد (علیه
السّلام) نوشته شده است که در آن زمان، بسیاری از هاشمیان زنده بوده‌اند. اگر داستان شهربانو واقعیت داشت منصور چنان تعبیری به کار نمی‌برد و اگر
دروغ نوشته بود محمد با قاطعیت جواب می‌داد که مادر امام سجاد (علیه
السّلام) شاهزاده بوده است نه کنیز.
در خصوص زمان و چگونگی ورود شهربانو به سرزمین
اسلام گزارش‌های مختلفی بیان شده است که عبارتند از:
اسارت و ورود وی به سرزمین
اسلام در دوره خلافت
عمر بن خطاب و این واقعه را کلینی
و
شیخ عباس قمی نقل کرده‌اند.
ابن‌خلکان از
ربیع الابرار زمخشری نقل می‌کند که سه دختر یزدگرد را در زمان عمر به مدینه آوردند و حضرت علی (علیه
السّلام) آنها را پس از پرداخت قیمت آنان، یکی را به
عبداللّه بن عمر و دیگری را به
محمد بن ابی‌بکر و سومی را به پسر خود
حسین بن علی (علیه‌السّلام) داد.
عبداللّه بن عمر از دختر یزدگرد،
سالم را و محمد بن ابی‌بکر از دختر دیگر، قاسم را و حسین بن علی از دختر سوم، علی بن حسین (علیه
السّلام) را دارای فرزند شد.
برخی منابع
تاریخی در رابطه با چگونگی اسارت شهربانو و ورود ایشان به سرزمین
اسلام گفته‌اند: «عبدالله عامر چون خراسان را
فتح کرد، دو دختر از یزدجرد پادشاه عجم را گرفت و برای عثمان فرستاد، پس یکی را به جناب
امام حسن (علیه‌السلام) و دیگری را به امام حسین (علیه
السلام) داد و آن‌را که امام حسین (علیه
السلام) گرفت، امام زین‌العابدین (علیه
السلام) از او به هم رسید، چون آن حضرت از او متولد شد، او به رحمت الهی واصل شد و آن دختر دیگر در وقت ولادت فرزند اول وفات یافت. پس یکی از کنیزان امام حسین (علیه
السلام) آن حضرت را تربیت کرد و حضرت او را مادر می‌گفت، چون امام حسین (علیه
السلام)
شهید شد، امام زین‌العابدین او را به یکی از
شیعیان خود تزویج کرد و این سبب شهرت کرد که حضرت زین‌العابدین (علیه
السلام) مادر خود را به یکی از شیعیان خود تزویج نمود.
عبدالرزاق مقرم، در ارزیابی این روایت، می‌گوید: روایت فوق تقریبا صحیح به نظر می‌آید، زیرا
فتح خراسان در سال ۳۰ هجری ششمین سال خلافت عثمان واقع شد و در همین سال نیز یزدگرد در
مرو کشته شد. بر این اساس، بعید نیست که شهربانو به مدت شش سال باردار نشده باشد.
اسارت شهربانو در دوره امیرالمؤمنین علی (علیه
السلام): هنگامی که حضرت علی (علیه
السلام)،
حریث بن جابر حنفی را به
حکومت قسمتی از شرق فرستاد، حریث از آن سرزمین دو دختر یزدگرد را به اسارت گرفت و نزد حضرت علی (علیه
السلام) روانه ساخت. آن حضرت شهربانو را به امام حسین (علیه
السلام) بخشیدند و زین‌العابدین (علیه
السلام) از او متولد شد و دیگری را به
محمد بن ابی‌بکر داد و قاسم از او متولد گردید.
ماجرای اسارت این بانو در زمان خلافت عمر بن خطاب و یا در دوره حکومت حضرت علی (علیه
السلام) دارای اشکالاتی است و قول صحیح‌تر دیدگاه دوم است. شهربانو به سبب پیوند ازدواج با امام حسین (علیه
السلام)، مرحله جدیدی از زندگی را آغاز کرد که قبل از آن فقط در عالم رؤیا و آرزو قابل تحقق بود. آری! وی از میان بسیاری از دوشیزگان به این سعادت و عزت رسیده است که برای پیامبر و خاندانش (علیهم
السّلام) «عروسی ممتاز» باشد، چرا که در همان روز نخستین آشنایی با خاندان نبوت و
امامت و به هنگام عقد ازدواج، از زبان امیرمؤمنان (علیه
السلام) این بشارت را شنید که حضرت به پسرش امام حسین (علیه
السلام) فرمود: یا اباعبدالله! احتفظ بها فانها ستلد لک خیر اهل الارض و هی‌ام الاوصیاء الذریة الطیبة.
ای اباعبدالله! از او محافظت کن، زیرا به زودی بهترین اهل زمین را برایت متولد خواهد ساخت. و او، مادر امامان از ذریه طیبه است.
(البته در روایت دیگر چنین آمده: احتفظ بها و احسن الیها فستلد لک خیر اهل الارض.
)
سرانجام پس از مدت زمانی (یک یا چند سال) انتظار به سر رسید و بشارت آسمانی تحقق یافته و بهترین اهل زمین، علی بن حسین (علیه
السلام)، متولد شد و دیدگان پدر، مادر و خاندان علوی روشنایی دیگر یافت.
بنابر نقل منابع شهربانو در همان روزهای آغازین میلاد امام سجاد (علیه
السلام) چشم از دنیا فروبسته است و
تاریخ رحلت وی، با فاصله‌ای کوتاه، با
تاریخ ولادت آن حضرت مقارن می‌باشد، در مورد زمان دقیق وفات شهربانو اختلاف نظرهایی وجود دارد. به اتفاق مورخین حضرت شهربانو هنگام ولادت امام زین‌العابدین (علیه
السلام) و در ایام نفاس دنیا را وداع گفت.
اقوال متفاوتی درباره
تاریخ وفات مادر امام سجاد (ع) وجود دارد؛ پنجم
شعبان؛ هشتم شعبان؛ نهم شعبان؛ یازدهم
رجب؛ هشتم
ربیع الاول؛ نیمه
جمادی الاول؛ نیمه
جمادی الثانی.
به هر حال، شهربانو بعد از چند روز از تولد یگانه فرزندش و در همان دوره نفاس به علت
بیماری، رحلت کرد و پیکر مطهرش در
قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.
در ارتباط با وفات مادر مکرمه حضرت امام سجاد (علیه
السلام) در برخی از کتاب‌ها، متاسفانه تحریفاتی دیده می‌شود که فاقد ارزش علمی است، از جمله: حضور شهربانو در
کربلا، غرق شدن و خودکشی شهربانو در رودخانه
فرات، سوار شدن وی بر
ذوالجناح یا اسبی دیگر و آمدنش به ایران و سرانجام غائب و پنهان گشتن او در کوه (کوه بی بی شهربانو
شهر ری).
قصه‌پردازان به انگیزه‌های مختلف، این حکایات بی‌اساس را در میان برخی کتاب‌ها و در بین عوام، چنان با آب و تاب وارد ساخته‌اند که جایگزین وقایع
تاریخی شده است.
صحیح‌ترین قول در این زمینه این است که آن بانو پس از وضع حمل حضرت سجاد (علیه
السلام) به فاصله اندکی وفات نمودند. بنا به نقل
بحار الانوار این قول را
قطب‌الدین راوندی در
الخرائج و مرحوم صدوق در عیون اخبار الرضا نقل نموده‌اند.
اما اینکه حضرت شهربانو خود را بعد از
واقعه عاشورا در آب غرق کرده باشد و یا با ذوالجناح به سمت
ایران شتافته و سپس در دل کوه وارد شده و همانجا مدفون شده باشد که جزء افسانه‌های
تاریخی است.
برخى شمار فرزندانش را چهار تن ذكر مى‌كنند. ۱-
علی اصغر ۲-
عبدالله ۳-
زینب كه در كودكى فوت شد. ۴-
ام کلثوم كه آنهم در كودكى فوت شد.
اما اينكه شهربانو در كربلا حضور داشته يا نه؟ برخى از منابع بر اين باورند كه: وى پس از تولّد امام زين العابدين (علیه
السلام) در حالت
نفاس از
دنیا رفت.
برخى ديگر معتقدند كه او در كربلا حضور داشته، ولى هنگامى كه
اهل بیت (علیهم‌السلام) را
اسیر كردند شهربانو براى آن كه
اسیر نشود، خود را به داخل
فرات انداخت.
صاحب
روضة‌الشهداء مى‌گويد: شهربانو در كربلا حضور داشته، به امام حسين (علیه
السلام) عرض كرد كه من در اينجا غريب هستم، خواهران و دختران تو چون از تبار پيامبرند، حرمت اينها را نگه مى‌دارند. ولى من دختر يزدجرد شهريار ايران هستم، مى‌ترسم دشمنان حرمت حرم تو را نگه ندارند، امام فرمود: ناراحت نباش تو هم محترم هستى و كسى دست به سوى تو دراز نخواهد كرد. روايتى ديگر اين است كه امام فرمود: در آن هنگام كه من از پشت اسب به زمين افتادم مركب من نزد تو مى‌آيد، شما سوار بر مركب شو و عنان را به او بسپار كه تو را از ميان اين لشكر بيرون برده و بجايى كه
خداوند خواهد مى‌رساند. امّا اصلح اقوال اين است كه شهربانو همراه اهل بيت (علیهم
السلام) به
شام رفت.
مرحوم
قزوینی گويد: اينكه برخى بر اين باورند كه
قبر شهربانو در اطراف
تهران است، افسانه‌اى بيش نيست چون او طبق نقل كتب اخبار و تواريخ خود را پس از امام حسين(علیه
السلام) در
آب غرق نمود.
اسیران و جانبازان کربلا، مظفری سعید، محمد، ص۱۷۰-۱۷۱. سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «شهربانو»، تاریخ بازیابی ۹۵/۱۰/۱۵. پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، برگرفته از مقاله «امام سجاد (علیه‌السلام)»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۰۲/۱۰.
