شح
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در فرهنگ قرآنی و روایات دینی دو واژه «
بُخل» و «شُح» به کار رفته است که گرچه هر دو بار منفی دارند و نشان‌دهنده روحیه پست و روش ناهنجار اجتماعی برخی از انسان‌ها به شمار می‌روند، اما بین آن دو تفاوت اندکی نیز وجود دارد.
بخل عبارت است از خسیس بودن و خرج نکردن در جایی که باید خرج کرد و ندادن آنچه را که باید داد؛ اما شحّ به بخل شدید همراه با
حرص و طمع معنا شده است. به عبارتی، شحّ همان بخل آزمندانه است.
«شُحّ»، به معنای بخل شدید و بازداشتن همراه با حرص، تفسیر شده است، چنان که
ابن فارِس می‌گوید: الشین وَ الحاء، الاَصلُ فیهِ المَنعُ، ثُمَّ یَکونُ مَنعا مَعَ حِرصٍ. مِن ذلِکَ الشُّحُّ وَ هُوَ البُخلُ مَعَ حِرصٍ.
شین و حا (شحّ): اصل در این واژه، بازداشتن است، و بعدها در بازداشتن همراه با
حرص، به کار برده شده است. از همین روست که شُحّ، همان بخل آزمندانه است.
نیز
راغب می‌گوید: الشُّحُّ: بُخلٌ مَعَ حِرصٍ، وَ ذلِکَ فیما کانَ عادَةً.
شُحّ، بخل همراه با حرص است، و این، در جایی است که
عادت شده باشد.
ابن اثیر نیز می‌گوید: الشُّحُّ: اشَدُّ البُخلِ، وَ هُوَ ابلَغُ؛ فِی المَنعِ مِنَ البُخلِ.
شُح، بخل شدید است و در خودداری
[از بخشیدن
]، رساتر از
بخل است.
شیخ طوسی و
علامه طبرسی، اصل و حقیقت «بُخل» را دشواری در
بخشش دانسته
و شحّ را نیز مانند آن می‌دانند.
در حدیثی می‌خوانیم که
امام صادق (علیه‌السّلام) به یکی از یاران خود فرمود: «اَتَدری مَا الشَّحیح» آیا می‌دانی «شحیح» کیست؟
او در جواب عرض کرد: «هُوَ البَخیل» منظور بخیل است.
امام فرمود: «اَلشُّحُّ اَشَدُّ مِنَ البُخل، انّ البَخیلَ یَبخَلُ بِما فی یَدِهِ و الشَّحیحُ یَشُحُّ بِما فی اَیدِی النّاسِ وَ عَلی ما فی یَدِهِ حَتّی لایَری فی اَیدِی النّاسِ شَیئاً اِلّا تَمُنُّ اَن یَکُونَ لَهُ بِالحِلِّ و الحَرامِ وَ لایَقنَعُ بِما رَزَقَهُ اللّهُ عَزَّ وَ جَلّ».
«شُح (و تنگ‌چشمی) از بخل (و فشرده‌دستی) شدیدتر است، بخیل کسی است که به آنچه خود دارد بخل می‌ورزد، اما (شحیح) و تنگ‌چشم هم به
مال مردم و هم به مال خودش بخل می‌ورزد.
تا جایی که هرچه دست مردم می‌بیند آرزو می‌کند که، به
حلال یا
حرام از آنِ او باشد، از آنچه خدا روزیش کرده نه سیر می‌شود و نه
سود می‌برد.»
از
امام حسن مجتبی (علیه‌السّلام) پرسیده شد معنای (شُح) چیست؟
فرمود: «آنچه را در دست خود بینی مایه
شرف پنداری و آنچه را
انفاق کنی تلف شده بشماری.»
امام علی (علیه‌السّلام) فرمود:
«اِیّاکَ وَ الشُحُّ فَاِنَّهُ جِلبابُ المَسکَنَةِ وَ زَمام یقادُ بِهِ اِلی کُل دنائَة؛
از تنگ‌چشمی و بخل بپرهیز، زیرا این صفت آدمی را به خواری و
ذلت می‌کشاند و افساری است که
انسان را به سوی تمام بدی‌ها و پستی سوق می‌دهد.»
آنچه از
روایات استفاده می‌شود، صفت زشت بخل گاهی دائره‌اش محدود است و حوزه وجود خود و خانواده انسان را فرا می‌گیرد و تیره و تار می‌سازد، و گاهی این صفت بخل با حرص و سیری‌ناپذیری توأم می‌گردد و مرزهای حلال و حرام را درهم می‌شکند و نه تنها خود کار نیک و خوب نمی‌کند، بلکه از کار خوب دیگران و بخشش و عطای آنها نیز رنج می‌برد و در عذاب است.
این‌گونه انسان‌ها در زندانی که با دست خویش ساخته‌اند اسیرند و هیچگاه لذت زندگی و آسایش و آرامش آن را درک و لمس نمی‌کنند.
قرآن راه رستگاری و رهایی و
فلاح را در دوری گزیدن از این آلودگی می‌داند و می‌فرماید: «وَ مَن یُوقَ شُحَّ نَفسِهِ فَاُولئِکَ هُمُ المُفلِحُون؛
و کسانی که
خداوند آنها را از بخل و حرص نفس خویش باز داشته رستگارانند.»
پایگاه حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «بخل و شُحّ»، تاریخ بازیابی ۹۸/۰۱/۱۴. مجله پاسدار اسلام، اسفند ۱۳۸۶ و فروردین ۱۳۸۷، شماره ۳۱۵ و ۳۱۶.
