• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

سیره حضرت فاطمه زهرا

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


مقالات مرتبط: حضرت فاطمه زهرا (مقالات مرتبط).

‌حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) دختر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و معصوم سوم، برترین زنان جهان است. در این نوشتار به مهم‌ترین وقایع دوران زندگی آن حضرت، و خصوصیات اخلاقی ایشان پرداخته شده است.

فهرست مندرجات

۱ - سال تولد
۲ - ادامه دهنده نسل پیامبر
۳ - خلقت نوری حضرت
۴ - القاب
۵ - مقاطع زندگانی حضرت فاطمه
       ۵.۱ - از تولد تا هجرت
       ۵.۲ - از هجرت تا رحلت پیامبر
       ۵.۳ - از رحلت پیامبر تا شهادت
       ۵.۴ - حضرت علی در رثای حضرت
۶ - سیره فردی و اجتماعی
       ۶.۱ - ایمان و اخلاص
       ۶.۲ - ساده‌زیستی و زهد
       ۶.۳ - ایثار
       ۶.۴ - دختر و مادر و همسری نمونه
       ۶.۵ - عدالت
       ۶.۶ - حجاب و عفاف و حضور اجتماعی و سیاسی
       ۶.۷ - جایگاه علمی‌ و آثار
۷ - حکمت دستورات الهی از دیدگاه حضرت
۸ - عناوین مرتبط
۹ - پانویس
۱۰ - منبع

در سحرگاه روز جمعه بیستم جمادی‌الثانی پنجم بعثت
[۱] شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول‌الکافی، ص۱۷۵، تصحیح و تعلیق علی اکبر غفاری، طهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۳ش، الطبعة الخامسه.
[۲] مسعودی، ابوالحسن، مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر، ج۲، ص۲۸۹، تحقیق اسعد داغر، قم، دارالهجرة، الطبعة الثانیه، ۱۴۰۹ق.
[۳] شیخ طوسی، محمدبن حسن، مصباح‌المتهجد، ص۷۹۳، بیروت، مؤسسة فقه الشیعه، ۱۴۱۱ق/ ۱۹۹۱م.    
[۴] خصیبی، حسین بن حمدان، الهدایة‌الکبری، ص۱۷۵، بیروت، مؤسسة البلاغ للطباعة و النشر و التوزیع، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م، الطبعة الرابعة.    
در شهر مکه، دختری با نام فاطمه تولد یافت که از وی به عنوان برترین زنان جهان از آغاز خلقت تا پایان جهان یاد می‌شود.
[۵] شیخ صدوق، محمد بن علی، علل‌الشرائع، ج۱، ص۱۸۳، تحقیق سید محمدصادق بحرالعلوم، النجف الاشرف، منشورات المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۶م.
[۶] مجلسی، محمدباقر، بحار‌الانوار، ج۳۷، ص۶۸، تحقیق یحیی عابدی زنجانی، سید کاظم موسوی میاموی، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.    
[۷] ابن عبدالبر، یوسف بن عبد‌الله، الاستیعاب، ج۴، ص۱۸۹۵، تحقیق علی بن محمد بجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲.    
(تاریخ‌های غیر مشهور دیگری که سال تولد را به چند سال قبل از پنجم بعثت و حتی پیش از بعثت می‌رساند نیز آمده است.
[۸] شیخ طوسی، محمدبن حسن، مصباح‌المتهجد، ص۷۹۳، بیروت، مؤسسة فقه الشیعه، ۱۴۱۱ق/ ۱۹۹۱م.    
[۹] ابن حجر، عسقلانی، الاصابه فی معرفة الصحابة، ج۸، ص۲۶۳، تحقیق عادل احمد عبدالموجود، شیخ علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.    


پدرش، حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، خاتم پیامبران و مادرش خدیجه(سلام‌الله‌علیهم) از زنان بزرگ مکه و از اشراف و تجار جزیرة‌العرب است که پس از ظهور اسلام اول زنی بود که به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ایمان آورد و ثروتش را در راه گسترش اسلام در اختیار ایشان گذارد.
[۱۰] ابن عبدالبر، یوسف بن عبد‌الله، الاستیعاب، ج۴، ص۱۸۲۴، تحقیق علی بن محمد بجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲.    
[۱۱] ابن هشام، عبدالملک، السیرة‌النبویة، ج۱، ص۱۸۷، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.    
[۱۲] ابن هشام، عبدالملک، السیرة‌النبویة، ج۱، ص۲۴۰، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.    
حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیهم)، دخترش را در حالی به دنیا آورد که زنان مکه به علت ازدواج وی با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که جزء ثروتمندان به شمار نمی‌رفت، با وی قطع رابطه کردند و در زمان ولادت حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) نیز وی را تنها گذاردند.
[۱۳] طبری، محمد بن جریر، دلائل‌الامامة، ص۷۷، قم، مرکز الطباعة و النشر فی مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳.    
مخالفان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که با ابتر خواندن حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به علت نداشتن فرزند پسر و ادامه نیافتن نسل وی ایشان را استهزا می‌نمودند با تولد حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) و نزول سوره کوثر از سوی خداوند ابتر خوانده شدند و نسل پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از این دختر ادامه یافت.
[۱۴] فخررازی، محمدبن عمر، تفسیر فخررازی، ص۸۴۴، مصر، چاپ مطبعة بهیه مصر، بی‌تا، چاپ ۳۲.


در ابعاد معنوی وجود حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) آمده است که خلقت نوری ایشان و سایر معصومین هزاران سال قبل از خلق دنیا، در حالی که در عرش به تسبیح خداوند مشغول بوده‌اند، است.
[۱۵] شیخ صدوق، محمد بن علی، علل‌الشرائع، ج۱، ص۲۰۸، تحقیق سید محمدصادق بحرالعلوم، النجف الاشرف، منشورات المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۶م.    
سجده ملائکه بر آدم که در بزرگداشت خدا بود نیز به دلیل وجود این اشباح نورانی در صلب آدم بوده و کلماتی که خداوند بدان وسیله آدم و حوا را پس از رانده شدن از بهشت بخشید، اسمای پنج تن (حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، حضرت علی (علیه‌السّلام)، حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) و حسنین (علیه‌السّلام) ) بوده است.
[۱۶] امام عسکری، تفسیر امام عسکری، ص۲۱۹، ۲۲۵، تحقیق مدرسة الامام المهدی، قم، مدرسة الامام المهدی، ۱۴۰۹ق.    
[۱۷] امام عسکری، تفسیر امام عسکری، ص۲۱۹، ۲۲۵، تحقیق مدرسة الامام المهدی، قم، مدرسة الامام المهدی، ۱۴۰۹ق.    
[۱۸] عیاشی، محمدبن ‌مسعود، تفسیر عیاشی، ج۱، ص۴۱، تحقیق سید‌هاشم رسولی محلاتی، طهران، المکتبة العلمیة الاسلامیة، بی‌تا.    
از برکات وجودی حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) این بود که در زمان حمل، با مادرش خدیجه انس داشته، با وی سخن می‌گفته است.
[۱۹] طبری، محمد بن جریر، دلائل‌الامامة، ص۷۷، قم، مرکز الطباعة و النشر فی مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳.    
در زمان ولادت نیز حضرت (حوا
[۲۰] طبری، احمد بن عبدالله، ذخائر العقبی، ص۴۴، قاهره، مکتبة القدسی، ۱۳۵۶ق.    
یا ساره همسرابراهیم (علیه‌السّلام)، آسیه همسر فرعون، کلثوم خواهر حضرت موسی (علیه‌السّلام) و مریم مادر حضرت عیسی (علیه‌السّلام) به اذن خداوند حضور داشته‌اند.
[۲۱] طبری، احمد بن عبدالله، ذخائر العقبی، ص۴۴، قاهره، مکتبة القدسی، ۱۳۵۶ق.    
[۲۲] طبری، محمد بن جریر، دلائل‌الامامة، ص۷۸، قم، مرکز الطباعة و النشر فی مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳.    


حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) دارای اسامی، القاب و کنیه‌های بی‌شماری هستند که هر کدام توصیف‌کننده ابعادی از شخصیت معنوی و مادی ایشان است که برخی از آن‌ها عبارتند از بتول، حصان، حرَّه، سیدة، عذرا، زهرا، حوراء، مبارکه، طاهره، زکیه، راضیه، مرضیه، محدثه، مریم کبری، صدیقه کبری، نوریه، سماویه، حانیه، انسیه، منصوره، ام‌الحسن، ام‌الحسین، ام‌المحسن، ام‌الحسنین، ام‌الائمه، ام‌ابیها، سیدة نساء العالمین و...
[۲۳] شیخ صدوق، محمد بن علی، علل‌الشرائع، ج۱، ص۱۰۳، تحقیق سید محمدصادق بحرالعلوم، النجف الاشرف، منشورات المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۶م.
[۲۴] طبری، محمد بن جریر، دلائل‌الامامة، ص۱۰، قم، مرکز الطباعة و النشر فی مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳.
امام علی (علیه‌السّلام) پسر عموی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، اولین مرد مسلمان
[۲۵] ابن عبدالبر، یوسف بن عبد‌الله، الاستیعاب، ج۳، ص۱۰۹۰.    
[۲۶] ابن هشام، عبدالملک، السیرة‌النبویة، ج۱، ص۲۴۵، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.    
و برادر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در جریان پیمان اخوت در مدینه،
[۲۷] ابن هشام، عبدالملک، السیرة‌النبویة، ج۱، ص۲۰۵، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
همسر حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) بودند و امام حسن (علیه‌السّلام)، امام حسین (علیه‌السّلام)، زینب کبری (سلام‌الله‌علیهم)، ام‌کلثوم (سلام‌الله‌علیهم) (که برخی اسمش را رقیه دانسته‌ و ولادتش را به پیش از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و وفاتش را در زمان امام حسن مجتبی (علیه‌السّلام) می‌دانند.
[۲۸] ابن اثیر، علی بن محمد، اسدالغابه فی معرفة الصحابه، ج۷، ص۳۷۸، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.    
[۲۹] ابن عبدالبر، یوسف بن عبد‌الله، الاستیعاب، ج۴، ص۱۹۵۴، تحقیق علی بن محمد بجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲.    
[۳۰] ابن حجر، عسقلانی، الاصابه فی معرفة الصحابة، ج۸، ص۴۶۴.    
هر چند بنا بر یک قول، دختری دیگر به نام رقیه داشته‌اند که در کودکی فوت کرد.
[۳۱] طبری، احمد بن عبدالله، ذخائر العقبی، ص۵۵، قاهره، مکتبة القدسی، ۱۳۵۶ق.    
و محسن (علیه‌السّلام) (که در جریانات پس از وفات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سقط شد)
[۳۲] طبری، احمد بن عبدالله، ذخائر العقبی، ص۵۵، قاهره، مکتبة القدسی، ۱۳۵۶ق.    
[۳۳] طبری، محمد بن جریر، دلائل‌الامامة، ص۴۵، قم، مرکز الطباعة و النشر فی مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳.
فرزندان ایشان هستند.

مهم‌ترین وقایع دوران زندگی هجده ساله حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) را در سه مقطع می‌توان بررسی نمود.

۵.۱ - از تولد تا هجرت

این مقطع که هشت سال نخست زندگانی حضرت را در بر می‌گیرد، مصادف با دعوت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و اقدامات سرسختانه مشرکین مکه در جلوگیری از گسترش دعوت اسلام بود. حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) نیز با وجود سن کم، همیار و تسکین‌دهنده قلب پدر در این ایام بود. در گزارش‌های تاریخی آمده است حتی در زمانی که مشرکان از سر عداوت بر سر و روی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) زباله می‌ریختند، ایشان با دستان خویش نسبت به زدودن آثار آن اقدام می‌نمودند.
[۳۴] سید مرتضی، علی بن حسین، امالی، ج۲، ص۱۹، تحقیق سید محمد بدرالدین نعسانی حلبی، قم، منشورات مکتبة آیة الله العظمی‌المرعشی النجفی، بی‌تا.    
سه سال حضور در شعب ابی‌طالب در زمانی که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، بنی‌هاشم و سایر مسلمانان در این شعب در کمال سختی در حال تبعید به سر می‌بردند،
[۳۵] ابن هشام، عبدالملک، السیرة‌النبویة، ج۱، ص۳۵۴، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
فوت ابوطالب عموی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و مادرش خدیجه به فاصله مدتی‌ اندک پس از پایان یافتن ایام تبعید در شعب ابوطالب در سال دهم بعثت، که از مهم‌ترین مدافعان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به شمار آمده و رحلت آنان فصلی جدید از فشار مشرکین بر سر راه دعوت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) گشود،
[۳۶] ابن هشام، عبدالملک، السیرة‌النبویة، ج۱، ص۴۱۵-۴۱۶، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.    
مهم‌ترین وقایعی است که دوران کودکی حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) را رقم زد. سرانجام اقدامات مشرکین زمینه هجرت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و سایر مسلمانان به یثرب را فراهم ساخت.

۵.۲ - از هجرت تا رحلت پیامبر

پس از گذشت سیزده سال از بعثت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، سرانجام مشرکان مکه بدین نتیجه رسیدند که خاموش ساختن دعوت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) جز با قتل پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و مشارکت تمامی‌ قبایل امکان‌پذیر نیست؛ لذا حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر اساس فرمان خداوند به صورت مخفیانه به سمت یثرب (که پیش از آن تعدادی از مردم یثرب در موسم حج، مسلمان شده بودند و طی پیمان‌های عقبه اول و دوم طی دو سال متمادی با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سوگند وفاداری و حمایت از ایشان یاد نموده بودند
[۳۷] ابن هشام، عبدالملک، السیرة‌النبویة، ج۱، ص۴۴۲، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.    
[۳۸] ابن سعد، محمد، الطبقات‌الکبری، ج۱، ص۲۲۱، بیروت، دارصادر، بی‌تا.    
حرکت نمودند.
[۳۹] ابن هشام، عبدالملک، السیرة‌النبویة، ج۱، ص۴۸۰-۴۸۲، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.    
با شکست نقشه قتل پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که با فداکاری حضرت علی (علیه‌السّلام) در خوابیدن بر بستر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) میسر شد، آغاز هجرت سایر مسلمانان، هر چند با سختی فراوان، به سمت یثرب آغاز گردید. حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) نیز به همراه فاطمه بنت اسد، فاطمه بنت زبیر، ‌ام ایمن و فردی دیگر در معیّت حضرت علی (علیه‌السّلام) به سمت مدینه حرکت نموده و در منطقه قبا به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که در انتظار ایشان به سر می‌بردند ملحق شده، با استقبال اهل یثرب وارد این شهر گشتند.
[۴۰] ابن هشام، عبدالملک، السیرة‌النبویة، ج۴، ص۵۲، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
[۴۱] ابن سعد، محمد، الطبقات‌الکبری، ج۱، ص۲۳۷، بیروت، دارصادر، بی‌تا.    
[۴۲] بلاذری، احمدبن یحیی، انساب‌الاشراف، ج۱، ص۲۱۷، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.
حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) هر چند بزرگان و ثروتمندان قریش و... از خواستگاران ایشان بودند، اما بنابر اقوال مختلف در سال اول یا دوم هجرت با حضرت علی (علیه‌السّلام) که از سوی خداوند تنها هم‌کفو ایشان شمرده شد، ازدواج نمودند.
[۴۳] طبری، احمد بن عبدالله، ذخائر العقبی، ص۳۱، قاهره، مکتبة القدسی، ۱۳۵۶ق.    
[۴۴] مسعودی، ابوالحسن، مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر، ج۲، ص۲۸۲، ۲۸۸، تحقیق اسعد داغر، قم، دارالهجرة، الطبعة الثانیه، ۱۴۰۹ق.
[۴۵] طبری، محمد بن جریر، دلائل‌الامامة، ص۸۲، قم، مرکز الطباعة و النشر فی مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳.    
[۴۶] ابن سعد، محمد، الطبقات‌الکبری، ج۸، ص۱۹، بیروت، دارصادر، بی‌تا.    
این ازدواج در حالی صورت گرفت که برخی افراد، حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) را هم‌چون مادرش به علت ازدواج با حضرت علی (علیه‌السّلام) که در آن زمان ثروتی نداشتند، سرزنش می‌کردند.
[۴۷] شیخ صدوق، محمد بن علی، علل‌الشرائع، ج۱، ص۱۷۷، تحقیق سید محمدصادق بحرالعلوم، النجف الاشرف، منشورات المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۶م.
از وقایع مهم دیگر و مرتبط به حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) و خانواده ایشان نزول فرمان خداوند مبنی بر مسدود شدن درب تمامی‌خانه‌هایی که به مسجدالحرام باز می‌شد، بود و تنها خانه‌ای که از سوی خداوند از این امر مستثنا شد درب خانه ایشان بود، که بیانگر جایگاه این خانواده نزد خداوند است.
[۴۸] اربلی، علی بن عیسی، کشف‌الغمة فی معرفة‌الائمة، ج۱، ص۴۵۱، قم، نشر ادب الحوزه، ۱۳۶۹ش.
ارسال نمایندگانی از سوی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به مناطق مختلف، یکی از اقدامات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در راستای آشنایی مردم با اسلام بود که منجر به گرایش مردم بسیاری از مناطق به اسلام گردید، اما در این میان گروه‌هایی هم‌چون بزرگانی از مسیحیان نجران نیز بودند که حاضر به پذیرش اسلام نشده و خواستار مباهله(نفرین یکدیگر و نابودی گروه ناحق) با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) گشتند که به امر خداوندی «پس هر کس با تو در مقام مجادله برآید درباره عیسی، بعد از آن‌که به وحی خدا به احوال او آگاهی یافتی بگو بیایید ما و شما بخوانیم فرزندان و زنان و نفوس خود را تا با هم به مباهله برخیزیم تا دروغگو و کافران را به لعن و عذاب خدا گرفتار سازیم»،
[۴۹] آل عمران/سوره۳، آیه۶۱.    
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) همراه با حضرت علی (علیه‌السّلام)، حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) و حسنین (علیه‌السّلام) شرکت جستند، که با اثبات شدن حقانیت اسلام، مسیحیان نجران از انجام مباهله امتناع ورزیده و حاضر به پرداخت جزیه به دولت اسلامی‌ نبوی گردیدند.
[۵۰] شیخ صدوق، محمد بن علی، علل‌الشرائع، ج۲، ص۸۱، تحقیق سید محمدصادق بحرالعلوم، النجف الاشرف، منشورات المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۶م.
در مجموع حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) در این مقطع زمانی ده ساله که از هجرت تا رحلت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به طول انجامید، در جامعه نبوی در ابعاد مختلف تربیتی، علمی، اجتماعی و... نقش‌های مهمی‌ ایفا نمودند.

۵.۳ - از رحلت پیامبر تا شهادت

حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) در سال یازدهم هجرت، پس از رحلت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مدت زمان‌ اندکی زیستند که از سی تا دویست و چهل روز ذکر شده است.
[۵۱] انصاری زنجانی خوئینی، اسماعیل، الموسوعة الکبری عن فاطمة‌الزهرا (علیه‌السّلام)، ج۱۰، قم، دلیل ما، ۱۴۲۸ق/ ۱۳۸۶ش.
پیدایش بحث‌های جانشینی پس از رحلت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) باعث ایجاد دو گروه در بین مسلمانان گردید که در ارتباط مستقیم با زندگانی حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) قرار داشت. دسته اول که امامت و جانشینی را در سه شان قضاوت، حکومت و رهبری معنوی می‌دانستند، این امر را بر اساس ادله عقلی و نقلی این شایستگی را تنها در حضرت علی (علیه‌السّلام) می‌دیدند. اما گروه دوم امامت و جانشینی را تنها در امر حکومت و ریاست عامه دیده و طی جریان سقیفه ابوبکر را به خلافت برگزیدند. شیعه معتقد است هر چند در این جریان حضرت علی (علیه‌السّلام) بنابر مصالح اسلام سرانجام مجبور به دست کشیدن از حکومت شد؛ اما امامت و رهبری معنوی مردم هم‌چنان بر عهده ایشان بود.
[۵۲] مطهری، مرتضی، امامت و رهبری، قم، صدرا، بی‌تا.
در این راستا حضرت فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیهم) از همان بدو پیدایش جریان سقیفه در دفاع از جریان اول و اثبات آن به اقدامات مختلفی؛ هم‌چون بیان سخنرانی‌های متعدد در مسجد، رفتن به درب خانه‌های مهاجرین و انصار و یادآوری سخنان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، اعتراض به همسران مهاجر و انصار نسبت به کناره‌گیری شوهرانشان در دفاع از این جریان در ملاقاتی که به عیادت ایشان آمده بودند و تلاش برای جلوگیری از اجبار حضرت علی (علیه‌السّلام) در گرفتن بیعت بود که منجر به درگیر شدن جناح مخالف با ایشان و حتی وارد ساختن آسیب‌های جسمی‌ شد. این امر سرانجام باعث سقط جنین و بیماری شدید ایشان که منجر به شهادت ایشان شد، گردید.
[۵۳] دینوری، ابن قتیه، الامامة و السیاسة (تاریخ الخلفا)، ج۱، ص۱۸-۳۳، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.    
[۵۴] طبری، محمد بن جریر، دلائل‌الامامة، ص۱۲۵، قم، مرکز الطباعة و النشر فی مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳.    
[۵۵] بلاذری، احمدبن یحیی، انساب‌الاشراف، ج۱، ص۵۸۶، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.    
[۵۶] مرتضی عاملی، سیدجعفر، رنج‌های زهرا، ترجمه محمد سپهری، قم، نشر ایام، ۱۳۷۸.
یکی از وقایع مهم دیگر که پس از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در رابطه با حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) به وقوع پیوست ماجرای زمین فدک بود. (پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در جریان جنگ خیبر، که با صلح پایان پذیرفته بود، مطابق دستور خداوند که در این گونه موارد بخشی از غنایم به پیامبر تعلق می‌گرفت، منطقه فدک را به حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) بخشیدند که طی آن سود سرشار آن از سوی ایشان به نیازمندان داده می‌شد.) پس از رحلت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) جناح مخالف با این دلیل که ارث به فرزندان پیامبران تعلق نمی‌گیرد، این منطقه را که سرمایه مادی این جناح می‌توانست باشد، از حضرت فاطمه گرفت؛ لذا بخشی از تلاش دختر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ارائه دلایل برای اثبات ارثیه خود و بازستاندن فدک در کنار سایر اقدامات ایشان گذشت.
[۵۷] شیخ صدوق، محمد بن علی، علل‌الشرائع، ج۱، ص۱۹۱، تحقیق سید محمدصادق بحرالعلوم، النجف الاشرف، منشورات المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۶م.    
[۵۸] مجلسی، محمدباقر، بحار‌الانوار، ج۴۸، ص۱۵۷.    
[۵۹] مسعودی، ابوالحسن، مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر، ج۳، ص۲۳۷، تحقیق اسعد داغر، قم، دارالهجرة، الطبعة الثانیه، ۱۴۰۹ق.
[۶۰] شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول‌الکافی، ج۱، ص۵۴۳، تصحیح و تعلیق علی اکبر غفاری، طهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۳ش، الطبعة الخامسه.    
[۶۱] طبری، محمد بن جریر، دلائل‌الامامة، ص۱۱۸، قم، مرکز الطباعة و النشر فی مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳.    
حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) سرانجام پس از گذراندن روزهای سخت بیماری، پس از انجام وصیت‌های مختلف، در حالی که مطابق با فرموده پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در زمان رحلت (اولین فردی است که به ایشان ملحق می‌شود) به دیدار ایشان شتافت.
[۶۲] ابن عبدالبر، یوسف بن عبد‌الله، الاستیعاب، ج۴، ص۱۸۹۵، تحقیق علی بن محمد بجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲.
[۶۳] طاهایی، فاطمه، سیری در خطبه فدک، مشهد، آستان قدس رضوی، شرکت به‌نشر، ۱۳۸۵.
ایشان مطابق با وصیت‌شان به صورت مخفیانه در نقطه نامعلومی‌ در مدینه که گفته می‌شود در خانه، بقیع یا مابین منبر و محراب حضرت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است، در حالی که تعدادی انگشت‌شمار از اصحاب هم‌چون عقیل، عمار، مقداد، زبیر، ابوذر، سلمان، بریدة، حضور داشتند، شبانه به خاک سپرده شدند.
[۶۴] شیخ صدوق، محمد بن علی، علل‌الشرائع، ج۱، ص۱۸۵، تحقیق سید محمدصادق بحرالعلوم، النجف الاشرف، منشورات المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۶م.    
[۶۵] شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۲۷۸، تصحیح شیخ حسین اعلمی، بیروت، مؤسسة الاعلمی‌للمطبوعات، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.    
[۶۶] شیخ طبرسی، فضل بن حسن، تاج‌الموالید، ص۲۳، قم، مکتب آیة الله العظمی‌المرعشی النجفی، ۱۴۰۶ق.    
[۶۷] طبری، محمد بن جریر، دلائل‌الامامة، ص۱۳۶، قم، مرکز الطباعة و النشر فی مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳.    


۵.۴ - حضرت علی در رثای حضرت

«... ‌ای پیامبر خدا، صبر و بردباری من با از دست دادن فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) کم شده و توان خویشتنداری ندارم، اما برای من که سختی جدایی تو را دیده و سنگینی مصیبت تو را کشیدم شکیبایی ممکن است. این من بودم که دست خود تو را در میان قبر نهادم و هنگام رحلت، جان گرامی‌ تو میان سینه و گردنم پرواز کرد. پس همه ما از خداییم و به خدا بازمی‌گردیم.
پس امانتی که به من سپرده بودی برگردانده شد و به صاحبش رسید. از این پس‌اندوه من جاودانه و شبهایم شب‌زنده‌داری است، تا آن روز که خدا خانه زندگی تو را برای من برگزیند. به زودی دخترت تو را آگاه خواهد ساخت که امت تو چگونه در ستمکاری بر او اجتماع کردند، از فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) بپرس و احوال‌ اندوهناک ما را از او خبر گیر که هنوز روزگاری سپری نشده و یاد تو فراموش نگشته است.
سلام من به هر دوی شما، سلام وداع‌کننده‌ای که از روی خشنودی یا خسته‌دلی سلام نمی‌کند. اگر از خدمت تو باز می‌گردم از روی خستگی نیست و اگر در کنار قبرت می‌نشینم از بدگمانی بدانچه خدا صابران را وعده داده نمی‌باشد.»
[۶۸] امام علی علیه‌السلام، نهج‌البلاغه، خطبه۲۰۲، ص۲۱۵.    


سیره حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) از یک سو به جهت انتساب ایشان به عنوان دختر خاتم پیامبران (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، همسر امامت و مادر ولایت و از سوی دیگر برجستگی‌های شخصیتی که در وجود ایشان دیده می‌شود و ایشان را به عنوان یک الگو مطرح می‌سازد، حائز اهمیت است. بنا به فرموده حضرت ولی‌عصر (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) که مادرشان، حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) را به عنوان الگویی برای خود معرفی می‌نمایند؛
[۶۹] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۵۳، ص۱۷۸، تحقیق یحیی عابدی زنجانی، سید کاظم موسوی میاموی، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
علاوه بر آن‌که جنبه‌هایی از شخصیت ایشان که به شؤون انسانیت باز می‌گردد، الگویی برای تمامی‌ انسان‌ها اعم از زن و مرد است، به عنوان نمونه‌ای کامل برای زنان نیز (در شناخت ابعاد مختلف وجودی شخصیت زن، پی بردن به ارزش استعدادهای موجود در زن بدون تحت‌ تاثیر القائاتی که در تحقیر جنس زن وجود دارد و در نهایت ظهور استعدادها در ابعاد مختلف به دور از هر گونه افراط و تفریط و در نهایت رسیدن به کمال و قرب الهی) مطرح است. سیره حضرت در ابعاد مختلف فردی و اجتماعی هر چند به صورت‌ اندک در تاریخ آمده است، اما توجه به هر کدام از وقایع نقل شده، از زاویه‌های مختلف اعتقادی، اخلاقی و عملی، ابعاد مختلفی از زندگی این شخصیت را برای ما آشکار می‌سازد که در این پژوهش به عنوان نمونه تنها به برخی از این شاخصه‌های سه‌گانه که در زندگانی ایشان نمود یافته است، اشاره می‌گردد.

۶.۱ - ایمان و اخلاص

حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) به عنوان برترین زنان جهان "سیدة نساء العالمین" از خلقت آدم تا پایان جهان
[۷۰] شیخ صدوق، محمد بن علی، علل‌الشرائع، ج۱، ص۱۸۲، تحقیق سید محمدصادق بحرالعلوم، النجف الاشرف، منشورات المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۶م.    
[۷۱] ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب، ج۴، ص۱۸۹۵، تحقیق علی بن محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲.    
که بیانگر درجه ایمان ایشان است، مطرح هستند، تا جایی که در قرآن کریم به مقام عصمت ایشان که بدان دست یافته‌اند، اشاره شده است.
[۷۲] احزاب/سوره۳۳، آیه۳۳.    
آمدن روزانه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در طلوع فجر به درب خانه ایشان، سلام به اهل خانه با عنوان "اهل‌البیت" و خواندن آیه "انما یریدالله لیذهب عنکم "
[۷۳] کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، ص۳۳۸، طهران، مؤسسة الطبع والنشر التابعة لوزارة الثقافة والارشاد الاسلامی، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.    
[۷۴] اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، قم، نشر ادب الحوزه، ۱۳۶۹ش.
از ویژگی‌های حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) و خانواده ایشان است.
[۷۵] کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، ص۱۲۳-۱۲۶، طهران، مؤسسة الطبع والنشر التابعة لوزارة الثقافة والارشاد الاسلامی، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
[۷۶] ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب، ج۴، ص۱۵۴۲، تحقیق علی بن محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲.    
[۷۷] ابن حجر، عسقلانی، الاصابه فی معرفة الصحابة، ج۸، ص۲۶۵، تحقیق عادل احمد عبدالموجود، شیخ علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.    
اخلاص در اعمال که به نیت افراد بر می‌گردد نیز از موارد بسیار مهمی‌ است که خداوند در سوره انسان، خود نسبت بدان اذعان داشته است.
[۷۸] انسان/سوره۷۶، آیه۹.    
در مقابل از جمله مقاماتی که خداوند به ایشان بخشیده است شفاعت از دوستداران و پیروان خویش در روز قیامت است.
[۷۹] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۳، ص۲۱۹، تحقیق یحیی عابدی زنجانی، سید کاظم موسوی میاموی، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.    
ضمن اینکه ایشان شیعیان خود را چنین توصیف می‌نمایند: «اگر به آنچه به شما امر می‌کنیم عمل می‌کنی و از آنچه شما را برحذر می‌داریم دوری می‌کنی از شیعیان ما می‌باشی، والا هرگز.»
[۸۰] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۶۸، ص۱۵۵، تحقیق یحیی عابدی زنجانی، سید کاظم موسوی میاموی، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.    


۶.۲ - ساده‌زیستی و زهد

اکتفا به ضروریات زندگی و ساده‌زیستی، ویژگی برجسته فردی است که در مدینه به عنوان فرزند رهبر جامعه نبوی محسوب می‌شد. توجه خاص مسلمانان اعم از فقیر و متمکن به زندگی رهبر جامعه و اعضای خانواده وی مساله‌ای است که ضرورت این امر را دوچندان می‌ساخت. حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) چه در دوران تنگدستی و چه در زمان گشایش مادی مسلمانان، اصل ساده‌زیستی را همواره با توجه به شرایط زمانه اجرا می‌نمودند. تهیه ضروریات زندگی به عنوان جهیزیه که با فروش زره حضرت علی (علیه‌السّلام) تهیه گردید، وسائل ساده زندگی
[۸۱] ابن سعد، محمد، الطبقات‌الکبری، ج۸، ص۲۲، بیروت، دارصادر، بی‌تا.    
و عدم استفاده از برخی امکانات هم‌چون عدم استفاده از پرده‌ای که برای منزل تهیه شده بود به توصیه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که در آن برهه زمانی جزء تزئینات به شمار می‌رفت، نمونه‌هایی از آن است.
[۸۲] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۳، ص۸۳، تحقیق یحیی عابدی زنجانی، سید کاظم موسوی میاموی، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.    
[۸۳] ابن سعد، محمد، الطبقات‌الکبری، ج۸، ص۱۳، بیروت، دارصادر، بی‌تا.

زاویه دیگر ساده‌زیستی حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) که حقیقت امر را بیشتر آشکار می‌سازد عدم وابستگی به امور مادی در زندگی که همان زهد است، می‌باشد که جلوه‌ای از آن را در بخشیدن نوترین لباس خویش در شب عروسی خود به یک نیازمند است.
[۸۴] سید مرعشی، نورالله حسینی، شرح احقاق‌الحق، ج۳۳، ص۳۴۶، باهتمام سید محمد مرعشی، قم، منشورات مکتبة آیة الله العظمی‌المرعشی النجفی، بی‌تا.


۶.۳ - ایثار

گذشت از حق خویش در جهت نفع رساندن به دیگران و ایثار مورد دیگری است که در زندگی حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) نمونه‌های فراوان دارد. نمونه بارز آن ادای نذر سه روز روزه حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) برای سلامتی بیماری حسنین (علیه‌السّلام) است که ایشان، حضرت علی (علیه‌السّلام)، حسنین (علیه‌السّلام) و فضه خادمه، در هر سه روز غذای خویش را به یتیم، اسیر و مسکین داده و خود با آب افطار نمودند که نتیجه آن نزول سوره انسان
[۸۵] انسان/سوره۷۶، آیه۷۶.    
در تمجید از اقدام خالصانه این خانواده بود.
[۸۶] ابن اثیر، علی بن محمد، اسدالغابه فی معرفة الصحابه، ج۶، ص۲۳۷، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.    
این گونه ایثارها در امور معنوی نیز دیده می‌شود که نمونه معروف آن فرمایش "اول همسایه، سپس خانه‌ی"حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) به امام حسن (علیه‌السّلام) در استدلال بر اینکه چرا در دعا دیگران را نسبت به اهل خانه ترجیح می‌دهد، است.
[۸۷] شیخ صدوق، محمد بن علی، علل‌الشرائع، ج۱، ص۱۸۲، تحقیق سید محمدصادق بحرالعلوم، النجف الاشرف، منشورات المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۶م.    
[۸۸] طبری، محمد بن جریر، دلائل‌الامامة، ص۱۵۲، قم، مرکز الطباعة و النشر فی مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳.    


۶.۴ - دختر و مادر و همسری نمونه

حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) در زندگی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دارای جایگاه خاصی بودند و از محبوت‌ترین افراد نزد ایشان به شمار می‌آمدند
[۸۹] سید مرعشی، نورالله حسینی، شرح احقاق‌الحق، ج۳۳، ص۲۸۴، باهتمام سید محمد مرعشی، قم، منشورات مکتبة آیة الله العظمی‌المرعشی النجفی، بی‌تا.
و همین بس که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ایشان را "ام ابیها" خواندند.
[۹۰] ابن اثیر، علی بن محمد، اسدالغابه فی معرفة الصحابه، ج۶، ص۲۲۰، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.    
[۹۱] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل‌الطالبیین، ص۵۷، تحقیق سید احمد صقر، بیروت، دارالمرفة، بی‌تا.    
و در مواردی نیز از عبارت "فداها ابوها" استفاده می‌نمودند.
[۹۲] شیخ صدوق، محمد بن علی، الامالی، ص۳۰۵.    
هم‌چنین پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ایشان را بسیار می‌بوسید و می‌فرمودند که از ایشان بوی بهشت استشمام می‌شود
[۹۳] شیخ صدوق، محمد بن علی، علل‌الشرائع، ج۱، ص۱۸۳، تحقیق سید محمدصادق بحرالعلوم، النجف الاشرف، منشورات المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۶م.    
[۹۴] طبری، محمد بن جریر، دلائل‌الامامة، ص۵۲، قم، مرکز الطباعة و النشر فی مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳.
[۹۵] کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، ص۱۱۹، طهران، مؤسسة الطبع والنشر التابعة لوزارة الثقافة والارشاد الاسلامی، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
و نیز به احترام ایشان از جای بر می‌خاستند.
[۹۶] سید مرعشی، نورالله حسینی، شرح احقاق‌الحق، ج۳۳، ص۲۵۸، باهتمام سید محمد مرعشی، قم، منشورات مکتبة آیة الله العظمی‌المرعشی النجفی، بی‌تا.
از معروف‌ترین احادیث پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نسبت به حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) جمله "فاطمه پاره تن من است، هر کس او را بیازارد مرا آزار داده، و هر که مرا آزار دهد خدا را آزار داده است؛ و هر کس او را خوشحال کند مرا خشنود ساخته، و هر کس مرا خشنود سازد خدا را خشنود ساخته است"
[۹۷] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۳، ص۳۹، تحقیق یحیی عابدی زنجانی، سید کاظم موسوی میاموی، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.    
[۹۸] طبری، محمد بن جریر، دلائل‌الامامة، ص۱۴۶، قم، مرکز الطباعة و النشر فی مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳.    
می‌باشد. گرامی‌ داشتن حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) توسط پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقش مهمی‌ در زدودن فرهنگ جاهلی آن زمان که داشتن دختر را مایه ننگ می‌دانستند و «چون یکی از آن‌ها را به فرزند دختری مژده آید از شدت غم و حسرت رخسارش سیاه شده و سخت دلتنگ می‌شود و از این عار روی از قوم خود پنهان می‌دارد و به فکر افتد که آیا آن دختر را با ذلت و خواری نگهدارد یا زنده به خاک گور کند» بود.
[۹۹] نحل/سوره۱۶، آیه۵۸.    
[۱۰۰] نحل/سوره۱۶، آیه۵۹.    

فرزندان حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) هر چند مادر خویش را در کودکی از دست دادند، اما در همین زمان‌ اندک نیز ایشان اهتمام ویژه‌ای به تربیت فرزندان خویش داشتند. در تاریخ آمده است زمانی که حسنین (علیه‌السّلام) به بازی با یکدیگر مشغول بودند ایشان و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آنان را در هرچه بهتر انجام دادن بازی که نقش عمده‌ای در تربیت دارد، تشویق می‌نمودند.
[۱۰۱] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۳، ص۲۸۶، تحقیق یحیی عابدی زنجانی، سید کاظم موسوی میاموی، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.    

شیوه همسرداری ایشان علاوه بر نمود آن در مظاهر زندگی از سخنان پایانی این دو شخصیت بزرگوار در لحظات پایانی زندگانی حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) که حضرت علی (علیه‌السّلام) خطاب به حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) رضایت خویش از ایشان و اینکه هیچ گاه در زندگی رفتاری از ایشان ندیده‌اند که خاطر ایشان به عنوان همسر را آزرده باشد، دیده می‌شود.
[۱۰۲] فتال نیسابوری، محمد بن حسن، روضة‌الواعظین، ص۱۵۱، تحقیق سید محمدمهدی سید حسن خرسان، قم، منشورات الشریف الرضی، بی‌تا.    
در حدیثی از ایشان آمده است: «بهترین شما کسانی هستند که در برخورد با مردم نرم‌تر و مهربان‌ترند و با همسران‌شان مهربان و بخشنده‌اند.»
[۱۰۳] طبری، محمد بن جریر، دلائل‌الامامة، ص۷، قم، مرکز الطباعة و النشر فی مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳.


۶.۵ - عدالت

حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) هرچند نزد خداوند در بالاترین درجات ایمان قرار داشته و فرزند بزرگترین شخصیت روزگار خویش بودند؛ اما به لحاظ مادی خود را همچون سایر مردم می‌دانستند. به عنوان نمونه زمانی که انجام امور خانه و فرزندداری بر ایشان طاقت‌فرسا شده بود و از پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تقاضای خدمتکار نمودند، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به جهت تنگدستی اغلب مسلمانان، تسبیحات اربعه را جهت تسهیل در امور به ایشان آموخت که بسیار برای ایشان کارگشا بود.
[۱۰۴] شیخ صدوق، محمد بن علی، علل‌الشرائع، ج۱، ص۳۶۶، تحقیق سید محمدصادق بحرالعلوم، النجف الاشرف، منشورات المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۶م.
در روزگار گشایش مادی مسلمانان نیز که فضه به عنوان خدمتکار نزد ایشان بود، با توافق یکدیگر به تقسیم کار پرداخته بودند. هر دو به صورت یک روز در میان روزی را به امور منزل و روزی را به عبادت می‌گذراندند و بدین ترتیب هیچ تفاوتی بین خود و خدمتکار خویش قائل نبودند.
[۱۰۵] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۵۳، ص۲۸، تحقیق یحیی عابدی زنجانی، سید کاظم موسوی میاموی، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
همچنین بنا به پیشنهاد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) امور داخل منزل به عهده حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) و انجام امور خارج منزل به عهده حضرت علی (علیه‌السّلام) گذارده شده بود.
[۱۰۶] سرخسی، شمس‌الدین، المبسوط، ج۱۶، ص۵۵، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
[۱۰۷] کاشانی، ابوبکر، بدائع‌الصنائع، ج۴، ص۲۴، پاکستان، المکتبة الحبیبیة، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.
[۱۰۸] کاشانی، ابوبکر، بدائع‌الصنائع، ج۴، ص۱۹۲، پاکستان، المکتبة الحبیبیة، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.


۶.۶ - حجاب و عفاف و حضور اجتماعی و سیاسی

حضرت فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیهم) به پوشش خویش و در معرض افراد نامحرم قرار نگرفتن بسیار اهمیت می‌دادند و در واپسین روزهای حیات خویش نیز از اینکه پس از وفات حجم بدن ایشان را نامحرم نبیند نگران بودند.
[۱۰۹] طبری، محمد بن جریر، احمد بن عبدالله، ذخائر‌العقبی، ص۵۳، قاهره، مکتبة القدسی، ۱۳۵۶ق.    
در عین حال بدون هر گونه افراط و تفریط در مواقع ضروری در امور اجتماعی به تناسب جایگاه اجتماعی خویش به عنوان یک زن مشارکت داشتند. در زمان حیات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پس از غزوات همچون مکه یار و غم‌خوار پدر و همسر بوده، نقش امدادگر را در درمان جراحات آنان ایفا می‌نمودند.
[۱۱۰] بلاذری، احمدبن یحیی، انساب‌الاشراف، ج۱، ص۳۲۴، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.    
[۱۱۱] ابن سعد، محمد، الطبقات‌الکبری، ج۲، ص۴۸، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
ارتباط صمیمانه با خویشاوندان و همدردی با آنان همچون درست کردن غذا به مدت سه روز برای خانواده حمزه عموی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پس از شهادت وی به توصیه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)،
[۱۱۲] شیخ کلینی، اصول الکافی، ج۱ ص۲۴۱، تصحیح و تعلیق علی اکبر غفاری، طهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۳ش، الطبعة الخامسه.
تهیه نان برای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به هنگام حفر خندق در نقش پشتیبانی،
[۱۱۳] شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۱۷۷، تصحیح شیخ حسین اعلمی، بیروت، مؤسسة الاعلمی‌للمطبوعات، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
[۱۱۴] ابن سعد، محمد، الطبقات‌الکبری، ج۸، ص۱۹، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
حضور هفتگی بر مزار شهدا از جمله حمزه در زمان حیات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و پس از رحلت ایشان، حضوری از نوع دیگر در اجتماع توسط ایشان است.
[۱۱۵] شیخ کلینی، اصول الکافی، ج۱ ص۲۴۱، تصحیح و تعلیق علی اکبر غفاری، طهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۳ش، الطبعة الخامسه.
[۱۱۶] ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب، ج۳، ص۱۰۳۴، تحقیق علی بن محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲.
نقش ایشان در ماجرای مباهله مسیحیان نجران به همراه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، حضرت علی (علیه‌السّلام) و حسنین (علیه‌السّلام) که در قرآن نیز بدان اشاره شده است
[۱۱۷] شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۸۱، تصحیح شیخ حسین اعلمی، بیروت، مؤسسة الاعلمی‌للمطبوعات، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
حضور مهم سیاسی ایشان در زمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است.
[۱۱۸] آل عمران/سوره۳، آیه۶۱.    
اقدامات اجتماعی، سیاسی حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) پس از رحلت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در حمایت از جریان حامی‌ امامت نیز نمونه‌هایی دیگر از این حضور است.

۶.۷ - جایگاه علمی‌ و آثار

حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) به شهادت معصومین (علیه‌السّلام) دارای علم ما کان و ما یکون تا روز قیامت بوده
[۱۱۹] سید مرعشی، نورالله حسینی، شرح احقاق‌الحق، ج۲۵، ص۵۸۴، باهتمام سید محمد مرعشی، قم، منشورات مکتبة آیة الله العظمی‌المرعشی النجفی، بی‌تا.
و در مسائل علمی‌ پاسخگوی مردم و محل رجوع بانوان بود. نمونه بارزی از تربیت‌یافتگان مکتب علمی‌ حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) فضه خادمه است که بیست سال پایان عمر خویش را قادر بود تنها با استفاده از آیات قرآنی به سؤالات پاسخ گوید.
[۱۲۰] ابن اثیر، علی بن محمد، اسدالغابه فی معرفة الصحابه، ج۷، ص۲۳۶، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.    

آثاری که از حضرت به یادگار مانده است را در قالب دو دسته می‌توان بررسی نمود. بخش اول؛ شامل سخنان، خطبه‌ها و ادعیه‌هایی است که به مناسبت‌ها و زمینه‌های مختلف ایراد فرموده و با استفاده از منابع می‌توان بدان دست یافت.
[۱۲۱] انصاری زنجانی خوئینی، اسماعیل، الموسوعة الکبری عن فاطمة‌الزهرا (علیه‌السّلام)، ج۲۲، ص۲۶۶ـ۳۴۱، قم، دلیل ما، ۱۴۲۸ق/ ۱۳۸۶ش.
هم‌چنین افراد زیادی هم‌چون امام علی (علیه‌السّلام)، حسنین (علیه‌السّلام)، ‌ام کلثوم، زینت کبری، ابن عباس، ابن مسعود، اسماء بنت عمیس، عایشه، ام‌سلمه، سلمی، ام‌رافع، انس و... از ایشان روایت نموده‌اند.
[۱۲۲] ابن حجر، عسقلانی، الاصابه فی معرفة الصحابة، ج۸، ص۲۶۲، تحقیق عادل احمد عبدالموجود، شیخ علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.    
[۱۲۳] انصاری زنجانی خوئینی، اسماعیل، الموسوعة الکبری عن فاطمة‌الزهرا (علیه‌السّلام)، ج۲۲، ص۵۲۶ـ۶۱۲، قم، دلیل ما، ۱۴۲۸ق/ ۱۳۸۶ش.

بخش دوم آثاری چون مصحف فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) منسوب به حضرت است که پس از ایشان در دست ائمه (علیه‌السّلام) قرار داشت و هم‌اکنون نیز بنابر روایات نزد حضرت ولیعصر (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) می‌باشد. پس از رحلت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) جهت کاستن از‌ اندوه حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیهم)، مطالب این صحیفه توسط یکی از فرشتگان الهی بر حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) ایراد شده و حضرت علی (علیه‌السّلام) نیز آن را املاء می‌نمودند. نفی درج آیات قرآنی و احکام شرعی در مصحف فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) و وجود مطالبی پیرامون مقام و منزلت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، آینده فرزندان حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیهم)، پیشگویی رخدادها، نام‌های انبیا و اوصیا، پادشاهان و پدرانشان، وصایای حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) عناوین کلی محتوای مصحف است که در روایات بدان اشاره شده است. بنابراین گمان برخی که شیعه اثنی‌عشری را متهم به داشتن قرآنی دیگر به نام مصحف فاطمه کرده‌اند، رد می‌نماید. سند و روایات مصحف فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) نیز معتبر بوده، صحت انتساب را تایید می‌کند.
[۱۲۴] مرتضی عاملی، سید جعفر، رنج‌های زهرا، ص۹۷- ۱۰۹، ترجمه محمد سپهری، قم، نشر ایام، ۱۳۷۸.
[۱۲۵] دشتی، محمد، فرهنگ سخنان حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم)، قم، مؤسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام)، ۱۳۸۱.


«پس خداوند ایمان را برای طهارت شما از شرک قرار داد و نماز را دوری از کبر و زکات را صفای روح و زیادی در روزی و روزه را تحکیم اخلاص و حج را بلندی و رفعت دین و احیای سنت‌ها و اعلان شریعت و عدالت را نظام قلب‌ها و قبولی دین و اطاعت ما اهل‌بیت را موجب نظام داشتن ملت و امامت ما را امان از تفرقه و جدایی و جهاد را عزت اسلام و صبر را کمکی بر استحقاق اجر و امر به معروف را باعث مصلحت عمومی‌ و نهی از منکر را برای تنزیه دین و نیکی به والدین را حفظ از نارضایتی و صله ارحام را مایه طولانی شدن عمر و کثرت افراد یکدل و قصاص را حفظ خون‌ها و وفای به نذر را روزنه‌ای برای بخشش گناهان و کامل نمودن کیل و وزن را برای حفظ اموال از نقص و ضرر و نهی از نوشیدن شراب را دوری از پلیدی و پرهیز از نسبت ناروا به بانوان عفیفه را مانع از لعنت و دوری از دزدی را سبب جلوگیری از اعمال زشت و نخوردن مال یتیم و برنداشتن آن را پناهی از ظلم و نهی از زنا را حفظ از غضب الهی و عدالت در احکام را مایه دلگرمی‌ مردم و ظلم ننمودن در حکم را برای ترس از حق قرار داده و برای اخلاص در ربوبیت خود، شرک را حرام نموده است.
پس تقوای الهی را در بالاترین درجه پیشه خود نمایید و در حالی از این دنیا بروید که مسلمان باشید و از فرامین خدا روی برنگردانید و آن‌چه امر فرموده اطاعت کنید و از آن‌چه نهی فرموده خودداری کنید و پیرو علم باشید و بدان تمسک کنید که فقط بندگان آگاه از خدا می‌ترسند.
پس حمد و ثنای خدایی را به جا آورید که با عظمت و نورش تمام اهل آسمان و زمین در جستجوی وسیله‌ای به سوی اویند و ما آن وسیله الهی در خلقش هستیم و ما آل رسول خداییم و ما مقربان درگاه خدا و جایگاه قدس او و حجت غیب الهی و وارث انبیای اوییم.»
[۱۲۶] انصاری، محمدباقر، رجایی، حسین، صدای فاطمی‌فدک، ص۲۷، قم، دلیل ما، ۱۳۸۹، چاپ یازدهم، (فرازی از خطبه حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیهم) در مسجد)


حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها؛ سجایای اخلاقی فاطمه زهرا؛ ولادت فاطمه زهرا؛ قبر حضرت فاطمه زهرا.

۱. ↑ شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول‌الکافی، ص۱۷۵، تصحیح و تعلیق علی اکبر غفاری، طهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۳ش، الطبعة الخامسه.
۲. ↑ مسعودی، ابوالحسن، مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر، ج۲، ص۲۸۹، تحقیق اسعد داغر، قم، دارالهجرة، الطبعة الثانیه، ۱۴۰۹ق.
۳. ↑ شیخ طوسی، محمدبن حسن، مصباح‌المتهجد، ص۷۹۳، بیروت، مؤسسة فقه الشیعه، ۱۴۱۱ق/ ۱۹۹۱م.    
۴. ↑ خصیبی، حسین بن حمدان، الهدایة‌الکبری، ص۱۷۵، بیروت، مؤسسة البلاغ للطباعة و النشر و التوزیع، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م، الطبعة الرابعة.    
۵. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی، علل‌الشرائع، ج۱، ص۱۸۳، تحقیق سید محمدصادق بحرالعلوم، النجف الاشرف، منشورات المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۶م.
۶. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار‌الانوار، ج۳۷، ص۶۸، تحقیق یحیی عابدی زنجانی، سید کاظم موسوی میاموی، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.    
۷. ↑ ابن عبدالبر، یوسف بن عبد‌الله، الاستیعاب، ج۴، ص۱۸۹۵، تحقیق علی بن محمد بجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲.    
۸. ↑ شیخ طوسی، محمدبن حسن، مصباح‌المتهجد، ص۷۹۳، بیروت، مؤسسة فقه الشیعه، ۱۴۱۱ق/ ۱۹۹۱م.    
۹. ↑ ابن حجر، عسقلانی، الاصابه فی معرفة الصحابة، ج۸، ص۲۶۳، تحقیق عادل احمد عبدالموجود، شیخ علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.    
۱۰. ↑ ابن عبدالبر، یوسف بن عبد‌الله، الاستیعاب، ج۴، ص۱۸۲۴، تحقیق علی بن محمد بجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲.    
۱۱. ↑ ابن هشام، عبدالملک، السیرة‌النبویة، ج۱، ص۱۸۷، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.    
۱۲. ↑ ابن هشام، عبدالملک، السیرة‌النبویة، ج۱، ص۲۴۰، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.    
۱۳. ↑ طبری، محمد بن جریر، دلائل‌الامامة، ص۷۷، قم، مرکز الطباعة و النشر فی مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳.    
۱۴. ↑ فخررازی، محمدبن عمر، تفسیر فخررازی، ص۸۴۴، مصر، چاپ مطبعة بهیه مصر، بی‌تا، چاپ ۳۲.
۱۵. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی، علل‌الشرائع، ج۱، ص۲۰۸، تحقیق سید محمدصادق بحرالعلوم، النجف الاشرف، منشورات المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۶م.    
۱۶. ↑ امام عسکری، تفسیر امام عسکری، ص۲۱۹، ۲۲۵، تحقیق مدرسة الامام المهدی، قم، مدرسة الامام المهدی، ۱۴۰۹ق.    
۱۷. ↑ امام عسکری، تفسیر امام عسکری، ص۲۱۹، ۲۲۵، تحقیق مدرسة الامام المهدی، قم، مدرسة الامام المهدی، ۱۴۰۹ق.    
۱۸. ↑ عیاشی، محمدبن ‌مسعود، تفسیر عیاشی، ج۱، ص۴۱، تحقیق سید‌هاشم رسولی محلاتی، طهران، المکتبة العلمیة الاسلامیة، بی‌تا.    
۱۹. ↑ طبری، محمد بن جریر، دلائل‌الامامة، ص۷۷، قم، مرکز الطباعة و النشر فی مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳.    
۲۰. ↑ طبری، احمد بن عبدالله، ذخائر العقبی، ص۴۴، قاهره، مکتبة القدسی، ۱۳۵۶ق.    
۲۱. ↑ طبری، احمد بن عبدالله، ذخائر العقبی، ص۴۴، قاهره، مکتبة القدسی، ۱۳۵۶ق.    
۲۲. ↑ طبری، محمد بن جریر، دلائل‌الامامة، ص۷۸، قم، مرکز الطباعة و النشر فی مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳.    
۲۳. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی، علل‌الشرائع، ج۱، ص۱۰۳، تحقیق سید محمدصادق بحرالعلوم، النجف الاشرف، منشورات المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۶م.
۲۴. ↑ طبری، محمد بن جریر، دلائل‌الامامة، ص۱۰، قم، مرکز الطباعة و النشر فی مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳.
۲۵. ↑ ابن عبدالبر، یوسف بن عبد‌الله، الاستیعاب، ج۳، ص۱۰۹۰.    
۲۶. ↑ ابن هشام، عبدالملک، السیرة‌النبویة، ج۱، ص۲۴۵، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.    
۲۷. ↑ ابن هشام، عبدالملک، السیرة‌النبویة، ج۱، ص۲۰۵، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
۲۸. ↑ ابن اثیر، علی بن محمد، اسدالغابه فی معرفة الصحابه، ج۷، ص۳۷۸، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.    
۲۹. ↑ ابن عبدالبر، یوسف بن عبد‌الله، الاستیعاب، ج۴، ص۱۹۵۴، تحقیق علی بن محمد بجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲.    
۳۰. ↑ ابن حجر، عسقلانی، الاصابه فی معرفة الصحابة، ج۸، ص۴۶۴.    
۳۱. ↑ طبری، احمد بن عبدالله، ذخائر العقبی، ص۵۵، قاهره، مکتبة القدسی، ۱۳۵۶ق.    
۳۲. ↑ طبری، احمد بن عبدالله، ذخائر العقبی، ص۵۵، قاهره، مکتبة القدسی، ۱۳۵۶ق.    
۳۳. ↑ طبری، محمد بن جریر، دلائل‌الامامة، ص۴۵، قم، مرکز الطباعة و النشر فی مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳.
۳۴. ↑ سید مرتضی، علی بن حسین، امالی، ج۲، ص۱۹، تحقیق سید محمد بدرالدین نعسانی حلبی، قم، منشورات مکتبة آیة الله العظمی‌المرعشی النجفی، بی‌تا.    
۳۵. ↑ ابن هشام، عبدالملک، السیرة‌النبویة، ج۱، ص۳۵۴، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
۳۶. ↑ ابن هشام، عبدالملک، السیرة‌النبویة، ج۱، ص۴۱۵-۴۱۶، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.    
۳۷. ↑ ابن هشام، عبدالملک، السیرة‌النبویة، ج۱، ص۴۴۲، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.    
۳۸. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات‌الکبری، ج۱، ص۲۲۱، بیروت، دارصادر، بی‌تا.    
۳۹. ↑ ابن هشام، عبدالملک، السیرة‌النبویة، ج۱، ص۴۸۰-۴۸۲، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.    
۴۰. ↑ ابن هشام، عبدالملک، السیرة‌النبویة، ج۴، ص۵۲، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
۴۱. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات‌الکبری، ج۱، ص۲۳۷، بیروت، دارصادر، بی‌تا.    
۴۲. ↑ بلاذری، احمدبن یحیی، انساب‌الاشراف، ج۱، ص۲۱۷، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.
۴۳. ↑ طبری، احمد بن عبدالله، ذخائر العقبی، ص۳۱، قاهره، مکتبة القدسی، ۱۳۵۶ق.    
۴۴. ↑ مسعودی، ابوالحسن، مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر، ج۲، ص۲۸۲، ۲۸۸، تحقیق اسعد داغر، قم، دارالهجرة، الطبعة الثانیه، ۱۴۰۹ق.
۴۵. ↑ طبری، محمد بن جریر، دلائل‌الامامة، ص۸۲، قم، مرکز الطباعة و النشر فی مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳.    
۴۶. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات‌الکبری، ج۸، ص۱۹، بیروت، دارصادر، بی‌تا.    
۴۷. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی، علل‌الشرائع، ج۱، ص۱۷۷، تحقیق سید محمدصادق بحرالعلوم، النجف الاشرف، منشورات المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۶م.
۴۸. ↑ اربلی، علی بن عیسی، کشف‌الغمة فی معرفة‌الائمة، ج۱، ص۴۵۱، قم، نشر ادب الحوزه، ۱۳۶۹ش.
۴۹. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۶۱.    
۵۰. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی، علل‌الشرائع، ج۲، ص۸۱، تحقیق سید محمدصادق بحرالعلوم، النجف الاشرف، منشورات المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۶م.
۵۱. ↑ انصاری زنجانی خوئینی، اسماعیل، الموسوعة الکبری عن فاطمة‌الزهرا (علیه‌السّلام)، ج۱۰، قم، دلیل ما، ۱۴۲۸ق/ ۱۳۸۶ش.
۵۲. ↑ مطهری، مرتضی، امامت و رهبری، قم، صدرا، بی‌تا.
۵۳. ↑ دینوری، ابن قتیه، الامامة و السیاسة (تاریخ الخلفا)، ج۱، ص۱۸-۳۳، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.    
۵۴. ↑ طبری، محمد بن جریر، دلائل‌الامامة، ص۱۲۵، قم، مرکز الطباعة و النشر فی مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳.    
۵۵. ↑ بلاذری، احمدبن یحیی، انساب‌الاشراف، ج۱، ص۵۸۶، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.    
۵۶. ↑ مرتضی عاملی، سیدجعفر، رنج‌های زهرا، ترجمه محمد سپهری، قم، نشر ایام، ۱۳۷۸.
۵۷. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی، علل‌الشرائع، ج۱، ص۱۹۱، تحقیق سید محمدصادق بحرالعلوم، النجف الاشرف، منشورات المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۶م.    
۵۸. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار‌الانوار، ج۴۸، ص۱۵۷.    
۵۹. ↑ مسعودی، ابوالحسن، مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر، ج۳، ص۲۳۷، تحقیق اسعد داغر، قم، دارالهجرة، الطبعة الثانیه، ۱۴۰۹ق.
۶۰. ↑ شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول‌الکافی، ج۱، ص۵۴۳، تصحیح و تعلیق علی اکبر غفاری، طهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۳ش، الطبعة الخامسه.    
۶۱. ↑ طبری، محمد بن جریر، دلائل‌الامامة، ص۱۱۸، قم، مرکز الطباعة و النشر فی مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳.    
۶۲. ↑ ابن عبدالبر، یوسف بن عبد‌الله، الاستیعاب، ج۴، ص۱۸۹۵، تحقیق علی بن محمد بجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲.
۶۳. ↑ طاهایی، فاطمه، سیری در خطبه فدک، مشهد، آستان قدس رضوی، شرکت به‌نشر، ۱۳۸۵.
۶۴. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی، علل‌الشرائع، ج۱، ص۱۸۵، تحقیق سید محمدصادق بحرالعلوم، النجف الاشرف، منشورات المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۶م.    
۶۵. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۲۷۸، تصحیح شیخ حسین اعلمی، بیروت، مؤسسة الاعلمی‌للمطبوعات، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.    
۶۶. ↑ شیخ طبرسی، فضل بن حسن، تاج‌الموالید، ص۲۳، قم، مکتب آیة الله العظمی‌المرعشی النجفی، ۱۴۰۶ق.    
۶۷. ↑ طبری، محمد بن جریر، دلائل‌الامامة، ص۱۳۶، قم، مرکز الطباعة و النشر فی مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳.    
۶۸. ↑ امام علی علیه‌السلام، نهج‌البلاغه، خطبه۲۰۲، ص۲۱۵.    
۶۹. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۵۳، ص۱۷۸، تحقیق یحیی عابدی زنجانی، سید کاظم موسوی میاموی، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۷۰. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی، علل‌الشرائع، ج۱، ص۱۸۲، تحقیق سید محمدصادق بحرالعلوم، النجف الاشرف، منشورات المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۶م.    
۷۱. ↑ ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب، ج۴، ص۱۸۹۵، تحقیق علی بن محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲.    
۷۲. ↑ احزاب/سوره۳۳، آیه۳۳.    
۷۳. ↑ کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، ص۳۳۸، طهران، مؤسسة الطبع والنشر التابعة لوزارة الثقافة والارشاد الاسلامی، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.    
۷۴. ↑ اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، قم، نشر ادب الحوزه، ۱۳۶۹ش.
۷۵. ↑ کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، ص۱۲۳-۱۲۶، طهران، مؤسسة الطبع والنشر التابعة لوزارة الثقافة والارشاد الاسلامی، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
۷۶. ↑ ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب، ج۴، ص۱۵۴۲، تحقیق علی بن محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲.    
۷۷. ↑ ابن حجر، عسقلانی، الاصابه فی معرفة الصحابة، ج۸، ص۲۶۵، تحقیق عادل احمد عبدالموجود، شیخ علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.    
۷۸. ↑ انسان/سوره۷۶، آیه۹.    
۷۹. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۳، ص۲۱۹، تحقیق یحیی عابدی زنجانی، سید کاظم موسوی میاموی، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.    
۸۰. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۶۸، ص۱۵۵، تحقیق یحیی عابدی زنجانی، سید کاظم موسوی میاموی، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.    
۸۱. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات‌الکبری، ج۸، ص۲۲، بیروت، دارصادر، بی‌تا.    
۸۲. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۳، ص۸۳، تحقیق یحیی عابدی زنجانی، سید کاظم موسوی میاموی، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.    
۸۳. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات‌الکبری، ج۸، ص۱۳، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
۸۴. ↑ سید مرعشی، نورالله حسینی، شرح احقاق‌الحق، ج۳۳، ص۳۴۶، باهتمام سید محمد مرعشی، قم، منشورات مکتبة آیة الله العظمی‌المرعشی النجفی، بی‌تا.
۸۵. ↑ انسان/سوره۷۶، آیه۷۶.    
۸۶. ↑ ابن اثیر، علی بن محمد، اسدالغابه فی معرفة الصحابه، ج۶، ص۲۳۷، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.    
۸۷. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی، علل‌الشرائع، ج۱، ص۱۸۲، تحقیق سید محمدصادق بحرالعلوم، النجف الاشرف، منشورات المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۶م.    
۸۸. ↑ طبری، محمد بن جریر، دلائل‌الامامة، ص۱۵۲، قم، مرکز الطباعة و النشر فی مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳.    
۸۹. ↑ سید مرعشی، نورالله حسینی، شرح احقاق‌الحق، ج۳۳، ص۲۸۴، باهتمام سید محمد مرعشی، قم، منشورات مکتبة آیة الله العظمی‌المرعشی النجفی، بی‌تا.
۹۰. ↑ ابن اثیر، علی بن محمد، اسدالغابه فی معرفة الصحابه، ج۶، ص۲۲۰، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.    
۹۱. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل‌الطالبیین، ص۵۷، تحقیق سید احمد صقر، بیروت، دارالمرفة، بی‌تا.    
۹۲. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی، الامالی، ص۳۰۵.    
۹۳. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی، علل‌الشرائع، ج۱، ص۱۸۳، تحقیق سید محمدصادق بحرالعلوم، النجف الاشرف، منشورات المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۶م.    
۹۴. ↑ طبری، محمد بن جریر، دلائل‌الامامة، ص۵۲، قم، مرکز الطباعة و النشر فی مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳.
۹۵. ↑ کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، ص۱۱۹، طهران، مؤسسة الطبع والنشر التابعة لوزارة الثقافة والارشاد الاسلامی، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
۹۶. ↑ سید مرعشی، نورالله حسینی، شرح احقاق‌الحق، ج۳۳، ص۲۵۸، باهتمام سید محمد مرعشی، قم، منشورات مکتبة آیة الله العظمی‌المرعشی النجفی، بی‌تا.
۹۷. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۳، ص۳۹، تحقیق یحیی عابدی زنجانی، سید کاظم موسوی میاموی، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.    
۹۸. ↑ طبری، محمد بن جریر، دلائل‌الامامة، ص۱۴۶، قم، مرکز الطباعة و النشر فی مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳.    
۹۹. ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۵۸.    
۱۰۰. ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۵۹.    
۱۰۱. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۳، ص۲۸۶، تحقیق یحیی عابدی زنجانی، سید کاظم موسوی میاموی، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.    
۱۰۲. ↑ فتال نیسابوری، محمد بن حسن، روضة‌الواعظین، ص۱۵۱، تحقیق سید محمدمهدی سید حسن خرسان، قم، منشورات الشریف الرضی، بی‌تا.    
۱۰۳. ↑ طبری، محمد بن جریر، دلائل‌الامامة، ص۷، قم، مرکز الطباعة و النشر فی مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳.
۱۰۴. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی، علل‌الشرائع، ج۱، ص۳۶۶، تحقیق سید محمدصادق بحرالعلوم، النجف الاشرف، منشورات المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۶م.
۱۰۵. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۵۳، ص۲۸، تحقیق یحیی عابدی زنجانی، سید کاظم موسوی میاموی، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۱۰۶. ↑ سرخسی، شمس‌الدین، المبسوط، ج۱۶، ص۵۵، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۱۰۷. ↑ کاشانی، ابوبکر، بدائع‌الصنائع، ج۴، ص۲۴، پاکستان، المکتبة الحبیبیة، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.
۱۰۸. ↑ کاشانی، ابوبکر، بدائع‌الصنائع، ج۴، ص۱۹۲، پاکستان، المکتبة الحبیبیة، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.
۱۰۹. ↑ طبری، محمد بن جریر، احمد بن عبدالله، ذخائر‌العقبی، ص۵۳، قاهره، مکتبة القدسی، ۱۳۵۶ق.    
۱۱۰. ↑ بلاذری، احمدبن یحیی، انساب‌الاشراف، ج۱، ص۳۲۴، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.    
۱۱۱. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات‌الکبری، ج۲، ص۴۸، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
۱۱۲. ↑ شیخ کلینی، اصول الکافی، ج۱ ص۲۴۱، تصحیح و تعلیق علی اکبر غفاری، طهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۳ش، الطبعة الخامسه.
۱۱۳. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۱۷۷، تصحیح شیخ حسین اعلمی، بیروت، مؤسسة الاعلمی‌للمطبوعات، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
۱۱۴. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات‌الکبری، ج۸، ص۱۹، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
۱۱۵. ↑ شیخ کلینی، اصول الکافی، ج۱ ص۲۴۱، تصحیح و تعلیق علی اکبر غفاری، طهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۳ش، الطبعة الخامسه.
۱۱۶. ↑ ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب، ج۳، ص۱۰۳۴، تحقیق علی بن محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲.
۱۱۷. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۸۱، تصحیح شیخ حسین اعلمی، بیروت، مؤسسة الاعلمی‌للمطبوعات، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
۱۱۸. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۶۱.    
۱۱۹. ↑ سید مرعشی، نورالله حسینی، شرح احقاق‌الحق، ج۲۵، ص۵۸۴، باهتمام سید محمد مرعشی، قم، منشورات مکتبة آیة الله العظمی‌المرعشی النجفی، بی‌تا.
۱۲۰. ↑ ابن اثیر، علی بن محمد، اسدالغابه فی معرفة الصحابه، ج۷، ص۲۳۶، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.    
۱۲۱. ↑ انصاری زنجانی خوئینی، اسماعیل، الموسوعة الکبری عن فاطمة‌الزهرا (علیه‌السّلام)، ج۲۲، ص۲۶۶ـ۳۴۱، قم، دلیل ما، ۱۴۲۸ق/ ۱۳۸۶ش.
۱۲۲. ↑ ابن حجر، عسقلانی، الاصابه فی معرفة الصحابة، ج۸، ص۲۶۲، تحقیق عادل احمد عبدالموجود، شیخ علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.    
۱۲۳. ↑ انصاری زنجانی خوئینی، اسماعیل، الموسوعة الکبری عن فاطمة‌الزهرا (علیه‌السّلام)، ج۲۲، ص۵۲۶ـ۶۱۲، قم، دلیل ما، ۱۴۲۸ق/ ۱۳۸۶ش.
۱۲۴. ↑ مرتضی عاملی، سید جعفر، رنج‌های زهرا، ص۹۷- ۱۰۹، ترجمه محمد سپهری، قم، نشر ایام، ۱۳۷۸.
۱۲۵. ↑ دشتی، محمد، فرهنگ سخنان حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیهم)، قم، مؤسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام)، ۱۳۸۱.
۱۲۶. ↑ انصاری، محمدباقر، رجایی، حسین، صدای فاطمی‌فدک، ص۲۷، قم، دلیل ما، ۱۳۸۹، چاپ یازدهم، (فرازی از خطبه حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیهم) در مسجد)


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «حضرت فاطمه زهرا(س)» تاریخ بازیابی ۹۵/۰۴/۰۶.    
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «سیره حضرت فاطمه زهرا(س)» تاریخ بازیابی ۹۵/۰۴/۰۶.    


رده‌های این صفحه : تاریخ زندگی حضرت فاطمه | تاریخ معصومان | سیره حضرت فاطمه | مقالات پژوهه
جعبه ابزار