سوره احزاب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سوره احزاب
مدنی و نودمین سوره در ترتیب
نزول و سی و سومین سوره در ترتیب
مصحف است که پس از سوره انفال و پیش از سوره مائده نازل شده
و دارای ۷۳ آیه و ۱۲۸۰ کلمه است.
نامگذاری این سوره به
احزاب ازاین رو است که آیات ۹ و ۲۵ این سوره، درباره جنگ احزاب است و کلمه «احزاب» دو بار در آیه ۲۰ و یک بار در آیه ۲۲ آمده و مقصود از آن، گروه‌های کافری است که از قبایل مهم برای یک سره از بین بردن
اسلام و پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله) متحد شده، جنگ احزاب را آغاز کردند: «یَحسَبونَ الاَحزابَ لَم یَذهَبوا و اِن یَأتِ الاَحزابُ یَوَدّوا لَو اَنَّهُم بادونَ فِی الاَعرابِ یَسَلونَ عَن اَنبائِکم ولَو کانوا فیکم ما‌قتَلوا اِلاّ قَلیلا... و لَمّا رَءَا المُؤمِنونَ الاَحزابَ قالوا هذا ما وعَدَنَا اللّهُ و رَسولُهُ...».
برخی آغاز سوره احزاب را با پایان سوره پیشین(سجده) مرتبط دانسته‌اند؛ زیرا آن سوره با امر به پیغمبر اکرم(صلی الله علیه وآله) به اعراض از کافران و انتظار کیفر آنان به پایان رسیده و این سوره با امر به تقوا و پیروی نکردن از کافران و منافقان آغاز شده است.
حوادث مطرح شده در این سوره بین سال دوم و پنجم
هجرت روی داده است که به سبب نوپا بودن حکومت
اسلامی در
مدینه ، مسلمانان دوران سختی داشتند و مشرکان، یهودیان و منافقان به آنان آسیب می‌رساندند. طی این مدت
جنگ احزاب و
بنی‌قریظه رخ داد و رفته رفته حکومت
اسلامی در مدینه و نیز قوانین اجتماعی
اسلامی بیشتر تثبیت شد.
سوره احزاب همچنان که ویژگی‌های دیگر سوره‌های مدنی را دارد، محتوایش نیز با فضای برهه نزول هماهنگ است.
نقطه اتصال میان آیات این سوره را می‌توان از یک سو کوشش پیامبر
اسلام برای تثبیت قوانین اجتماعی و مبارزه با رسوم جاهلی و از سوی دیگر تلاش مشترک مشرکان، یهودیان و منافقان در دسیسه علیه حکومت
اسلامی از طریق یورش نظامی، اخلالگری در اوضاع اجتماعی مسلمانان و تضعیف جایگاه رهبری پیغمبراکرم(صلی الله علیه وآله) دانست.
آیه ۱۸ این سوره با سفارش به پیغمبراکرم(صلی الله علیه وآله) به تقوا و تبعیّت نکردن از کافران و منافقان و پیروی از وحی و توکل به خدا آغاز می‌شود و برخی رسوم جاهلی مانند
ظهار (نوعی طلاق در جاهلیت) و پسرخواندگی(که در جاهلیت همه احکام فرزند را بر پسرخوانده مترتب می‌کردند) را ردّ، و بر انحصار پیوندهای خویشاوندی در پیوندهای واقعی تأکید می‌کند. سپس
ولایت عامه و سمتی بالاتر از پدر را برای رسول خدا(صلی الله علیه وآله) نسبت به مسلمانان جعل می‌کند؛ چنانکه همسران آن حضرت را با عنوان «
اُمّ المؤمنین » معرّفی می‌کند و در پایان، از پیمان محکمی یاد می‌کند که از پیامبران
اولوالعزم(در ایفای مسؤولیت تبلیغ و رسالت) گرفته است.
آیات ۹ و ۲۷ این سوره حادثه غزوه احزاب و بنی‌قریظه و امدادهای غیبی و نصرت الهی را یادآور شده، سختی‌ها و صحنه‌های آن را این‌گونه ترسیم می‌کند: هنگامی که گروه‌های کفر از بالا و پایین مدینه حمله کردند و کار بر مسلمانان به شدت دشوار شد و جان‌ها به لب رسید، منافقان و بیماردلان در وعده‌های خدا و پیامبر(مبنی بر پیروزی و دست یافتن بر گنج‌های پادشاهان ایران و روم) تردید کرده، آن را فریب خواندند. آنان که آرزو می‌کردند در کنار صحرانشینان بودند، به دور از جنگ گزارش‌های جنگ را پیگیری می‌کردند. برخی از
انصار هم با قصد فرار و با این بهانه که خانه‌ها و خانواده‌هایشان امنیت ندارند، از پیامبر اجازه بازگشت خواستند! اینان باید می‌دانستند که گریز از صحنه نبرد به حال آنان سودی نداشته، مرگ آنان را به تأخیر نمی‌اندازد. در این جنگ، مؤمنان ثابت‌قدم و راستین هنگامی که با گروه‌های دشمن روبه‌رو شدند، نه تنها از ایمانشان کاسته نشد، بلکه بر ایمان و فرمان‌برداری آنان افزوده گردید و از عهده آزمون الهی به نیکویی برآمدند. آیاتِ پایانی این بخش، از فرار کافران بدون هیچ خیر و غنیمتی یاد‌کرده و نیز حمایت خداوند قوی عزیز از مسلمانان و دست یافتن آنان بر اموال و قلعه‌های مستحکم بنی‌قریظه را گزارش کرده است.
بخش بعدی این سوره که از آیه ۲۸ تا پایان سوره را در برمی‌گیرد، مربوط به پیامبر و کیفیت تعامل با آن حضرت است. ابتدا جایگاه همسران پیامبر را(بر اثر انتساب آنان به پیامبر و انتظاراتی که از آنان می‌رود) بیان می‌دارد، مانند رویگردانی از دنیا و ترک دنیاطلبی، پیشی گرفتن از دیگران در عمل به اوامر الهی و پرهیز از گناه و خارج نشدن از خانه؛ سپس از
ازدواج پیغمبر با زینب، دختر جَحْش و همسر مطلّقه زید(پسرخوانده پیغمبر)، برای مبارزه با رسم جاهلی(حرمت ازدواج با مطلّقه پسرخوانده) حمایت کرده است. آنگاه به برخی از شؤون پیامبر پرداخته و تأکید کرده است که او پدر هیچ یک از مردان شما نیست، تا ازدواج با همسر مطلّقه او بر پیامبر حرام باشد. در ادامه بیان می‌کند که ازدواج پیامبر با چه زنانی رواست و نیز
حرمت ازدواج با
همسران پیامبر را اعلام می‌کند و مردم را از آزار پیامبر خدا(در مورد خانواده و همسرانش) برحذر می‌دارد و آزاردهندگان را به لعنت دنیا و آخرت تهدید می‌کند؛ همچنین منافقان و بیماردلان مدینه را که به آزار پیامبر می‌پرداختند به اخراج از مدینه تهدید می‌کند. به دنبال آن، پرسش کسانی را نقل می‌کند که(از سرِ استهزا) می‌پرسیدند: قیامت کی فرا می‌رسد؟ در ادامه، عذاب سخت کافران و گناهکاران در دوزخ و پشیمانی آنان از کردارشان را بازگو می‌کند؛ سپس خداوند از مؤمنان می‌خواهد که پیغمبر اکرم(صلی الله علیه وآله) را نیازارند و همچون مردمی نباشند که
موسی (علیه
السلام) را آزردند.
در پایانِ سوره از افکنده شدن بارِ سنگین امانت و تکلیف الهی بر دوش انسان خبر داده و نتیجه
نفاق و
شرک را عذاب الهی و ثمره ایمان را
غفران و رحمت الهی برشمرده است. علامه طباطبایی این سوره را مشتمل بر معارف، احکام، داستان‌ها، پندها و موعظه‌های گوناگونی می‌داند.
برخی از آیات این سوره از آیات نامدار و مشهور به حساب می‌آید. آیه ۶ این سوره که
ارث را براساس خویشاوندی به رسمیت می‌شناسد: «و اولُوا الاَرحامِ بَعضُهُم اَولی بِبَعض»
و آیه ۱۵: «و ما کنّا مُعَذِّبینَ حَتّی نَبعَثَ رَسولا»
به «آیه نفی تعذیب»
و آیه ۲۱: «لَقَد کانَ لَکم فی رَسولِ اللّهِ اُسوَةٌ حَسَنَةٌ»
به «آیه تأسّی» مشهور شده است.
آیه ۳۳ این سوره را
آیه تطهیر نام نهاده‌اند:
«اِنَّما یُریدُ اللّهُ لِیُذهِبَ عَنکمُ الرِّجسَ اَهلَ البَیتِ و یُطَهِّرَکم تَطهیرا».
در ذیل این آیه بحث‌های کلامی فراوانی طرح شده است و
شیعه با استناد به این آیه و روایات
شأن نزول ، بر
امامت و
عصمت اهل‌بیت(علیهم
السلام) استدلال کرده است.
آیات ۲۸ و ۲۹ این سوره را که زنان پیامبر را میان انتخاب دنیا و برگزیدن خدا و پیامبرش مخیّر کرده است، آیات تخییر گفته‌اند:
«یاَیُّهَا النَّبی قُل لاَِزوجِک اِن کنتُنَّ تُرِدنَ الحَیوةَ الدُّنیا... و اِن کنتُنَّ تُرِدنَ اللّهَ و رَسولَهُ...».
آیه ۵۶ را «آیه صلوات»
خوانده‌اند: «اِنَّ اللّهَ و مَلئِکتَهُ یُصَلّونَ عَلَی النَّبی یاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا صَلّوا عَلَیهِ و
سَلِّموا تَسلیما»
و سرانجام آیه ۷۲ که از پذیرش امانتی بزرگ به وسیله انسان خبر می‌دهد به «آیه امانت» شهرت دارد:
«اِنّا عَرَضنَا الاَمانَةَ عَلَی السَّموتِ و الاَرضِ و الجِبالِ فَاَبَینَ اَن یَحمِلنَها و اَشفَقنَ مِنها و حَمَلَهَا الاِنسنُ اِنَّه کانَ ظَلومًا جَهولا».
بر اساس نقلی از
امام صادق (علیه
السلام) هر کس سوره احزاب را فراوان قرائت کند روز
قیامت در همسایگی پیامبر و خاندان آن حضرت خواهد بود.
تلاوت سوره احزاب بر بالین
محتضر مستحب است.
(۱) الاتقان فی علوم القرآن؛
(۲) اسرار ترتیب القرآن؛
(۳) اهداف کل سورة و مقاصدها فی القرآن؛
(۴) البرهان فی تفسیر القرآن؛
(۵) بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز؛
(۶) ترتیب سور قرآن؛
(۷) تفسیر البصائر؛
(۸) تفسیر التحریر و التنویر؛
(۹) جواهر الکلام فی شرح شرایع
الاسلام؛
(۱۰) سبیل
النجاة فی تتمة المراجعات؛
(۱۱) المعجم الاحصائی لالفاظ القرآن؛
(۱۲) المیزان فی تفسیر القرآن؛
(۱۳) نهایة الافکار فی مباحث الالفاظ؛
(۱۴) نهج الحق و کشف الصدق.
دانشنامه موضوعی قرآن کریم، برگرفته از مقاله «احزاب». فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۱، ص۳۰۴.
