شیوه ورود و خروج صاحب ریاض (ره) در مسائل فقهی در این کتاب بدین صورت است که ابتدا، با طرح مسئله فقهی و تبیین مفهوم موضوع آن، به ذکر نظرات مختلف و ادله آنان میپردازد و با بیانی شیوا و در عین حال، مستدل و متقن به نقد آنان میپردازد و سپس برای اثبات فتوای خود، به ادله شرعی استناد میکند. ترتیب منطقی نظرات و ادله و نقد آنها طوری است که خواننده در مطالعه آن احساس خستگی نمیکند. به همین جهت، این کتاب طی سالها یکی از کتب درسی حوزههای علمیه بوده و هم اکنون نیز یکی از کتابهای مرجع و مورد تحقیق فضلا و فقها است. این كتاب در واقع موسوعه ای فقهی با شیوه استدلالی شامل همه ابواب فقه است. و به صورت شرح مزجی كتاب مختصر النافعمحقق حلی نوشته شده و بین علماء مشهور و متداول بوده و در زیبایی و سبك بی نظیر می باشد به گونه ای که كتابی بر آن سبقت نگرفته است. جمیع اقوال و ادله در این كتاب جمع شده است. و در حقیقت تلخیص كتابهای المهذب البارع، شرح لمعه، مختصر النافع، کشف اللثام و شرح مفاتیح الشرایع، محسوب می شود.
کتاب ریاض المسائل از شرحهای معتبر کتاب النافع فی مختصر الشرایع معروف به «مختصر النافع» تالیف محقق حلی (م ۶۷۶ ق) میباشد. کتاب «مختصر النافع» از متون فقهی معتبری است که مورد اعتماد تمام فقهای عظام از زمان نگارش آن میباشد و از آن زمان تا به حال شروح معتبر و باارزشی همچون کشف الرموز ، «ریاض المسائل»، غایة المرام و نظائر آن بر آن زده شده است حتی خود محقق حلی کتاب معروف معتبر را در شرح آن نگاشته است. کتاب «ریاض المسائل» از کتابهای درسی در حوزههای علمیه بوده است و برای همین مکررا چاپ شده و استفاده از آن در بین فضلاء متداول میباشد. این کتاب شرحی دقیق و متین و از بهترین شروح «مختصر النافع» میباشد. مؤلف علاوه بر این شرح، که مشهور به شرح کبیر میباشد، شرح دیگری به نام شرح صغیر یا حدیقة المؤمنین نیز دارد که به صورت خلاصه تر کتاب « المختصر النافع » در آن شرح داده شده است.
. و لیکن کتاب بسیار منظم و متین نگاشته شده است و از بی نظیرترین شروح مختصر النافع میباشد. شهرت این کتاب آن چنان است که مؤلف همه جا به نام صاحب الریاض مشهور شده است.
این کتاب به نامهایی مثل «ریاض المسائل و حیاض الدلائل»، «ریاض المسائل فی بیان احکام بالدلائل»، «ریاض المسائل فی تحقیق احکام بالدلائل»، و همین طور به صورت کلی به نام «الشرح الکبیر»، مشهور شده است.
همان طور که گفته شد مؤلف مکررا میگفته است که قصد نوشتن کتاب را به صورت متعارف نداشته است بنابراین مباحث کتاب بدون ترتیب موجود در کتاب مختصر النافع نوشته شده است. بنا به آنچه در الذریعة آمده است مؤلف ابتدا مجلد دوم آن را از کتاب اجاره تا آخر دیات در سال ۱۱۹۲ به پایان رسانده است. و مجلد دوم اول آن را از کتاب طهارت تا کتاب عاریه و ودیعه در سال ۱۱۹۶ به پایان رسانده است. در این سال با توجه به سال تولد مؤلف که ۱۱۶۱ میباشد، مؤلف ۳۵ ساله بوده است.
۱. منتهی المقال : و منها شرحه علی النافع سماه ب «ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل» و هو فی غایة الجودة جدا، لم یسبق بمثله، ذکر فیه جمیع ما وصل الیه من الادلة و الاقوال، علی نهج عسر علی سواه بل استحال.
«ریاض المسائل کتابی است در نهایت نیکویی، که مثل آن سابقه نداشته است. هر آنچه از ادله و نظرات به ایشان رسیده در آن کتاب ذکر کرده است، به طوری که انجام آن بر غیر ایشان، مشکل؛ بلکه محال میباشد.»
۲. مقابس الانوار : و له شرحان معروفان علی النافع کبیر موسوم بریاض المسائل و صغیر و هما فی اصول المسائل الفقهیة احسن الکتب الموجودة فی مسائل عدیدة.
[۱۲]مقابس الانوار، شيخ اسدالله بن اسماعيل تستري كاظميني، ص۱۹.
۳. الذریعة : شرح مزجی دقیق متین متداول بین الفضلاء، و قیل انه ملحض المهذب البارع و الروضة البهیة و الحدائق الناظرة، و قیل بل الاخیرین و کشف اللثام و شرح المفاتیح الفیضیة للوحید البهبهانی.
۴. اعیان الشیعة : له شرحان معروفان علی النافع کبیر موسوم بریاض المسائل و صغیر و هما فی اصول المسائل الفقهیة احسن الکتب الموجودة فی مسائل عدیدة. و در جای دیگر به نقل از صاحب مفتاح الکرامة تالیف سید محمد جواد بن محمد عاملی نجفی (م ۱۲۲۶ ق): و من حسن نیته و صفاء طویته من الله سبحانه علیه بتصنیف الریاض الذی شاع و ذاع و طبق الآفاق جمیع الاعصار و هو مما یبقی الی ان یقوم صاحب الدار جعلنا الله فداه.
۵. میرزا محمد علی مدرس: «این کتاب ریاض المسائل در غایت جودت و متانت و به طور اختصار، حاوی اکثر اقوال و ادله فقهیه با عبارات فصیحه و مسجعه بوده و مراجع استفاده اکابر و فحول و این کتاب، شرح مختصر نافع محقق اول است و بارها در ایران چاپ شده و معروف به شرح کبیر است.»
۶. صاحب مرآت الاحوال: نویسنده مرآت الاحوال جهان نما این کتاب را دلیل بر فضل و علوّ مرتبت سیدعلیطباطبایی (ره) میداند و میگوید: «شرح کبیر و صغیرش بر مختصر نافع و رسایل بسیار بر مراتب تسلطش در فقه و اصول گواهاند.
شاگردش، محقق ۷. کاظمی دزفولی: کاظمی دزفولی در مقدمه مقابس الانوار میگوید: برای سیدعلیطباطبایی (ره) دو شرح معروف بر مختصر نافع است. یکی، شرح کبیر که به ریاض المسائل نام گذاری شده است و دیگری، شرح صغیر است که هر دو در اصول مسائل فقهی و از بهترین کتابهای موجود میباشند.»
۸. محقق کنتوری: ریاض المسائل کتابی است دقیق و متین، که از آن کمال و توانایی فراوان مصنفش شناخته میشود. در این کتاب بر تمام ابواب فقه، از طهارت تا دیات استدلال شده است.
کتاب ریاض المسائل از همان ابتدای نگارش مورد توجه فقهای بزرگ و علمای عظام قرار گرفته و شروح زیادی بر آن نوشته شده است که در الذریعة جلد ۶ صفحات ۹۸ تا ۱۰۲ حدود بیست شرح و حاشیه ذکر شده