رِجْز (لغات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
رِجْز: (رِجْزاً مِّنَ السَّمَاءِ) «رِجْز» در معانى زيادى به كار رفته است؛ «بلاهاى سخت،
طاعون،
بت و
بت‌پرستی، وسوسه
شیطان، و
برف يا
تگرگ سخت».
ولى همه اينها مصداق‌هاى مختلفى است از مفهومى كه ريشه اصلى آن را تشكيل مى‌دهد؛ زيرا ريشه اصلى آن به طورى كه «
راغب» در كتاب «
مفردات» گفته، همان
«اضطراب» است.
و به گفته «
طبرسی» در «مجمع البيان» مفهوم اصليش انحراف از
حق مى‌باشد.
بنابراين، اگر به مجازات و كيفر و بلا «رِجْز» گفته مى‌شود، براى اين است كه بر اثر انحراف از حق و ارتكاب گناه، دامان انسان را مى‌گيرد.
همچنين بت‌پرستى يک نوع انحراف از حق و اضطراب در عقيده است، و نيز به همين جهت عرب‌ها به يك نوع بيمارى كه به
شتر دست مى‌دهد و سبب لرزش پاى او مى‌گردد، تا آنجا كه مجبور است گام‌ها را كوتاه بردارد، گاهى راه برود و گاهى توقف كند «رَجَز» (بر وزن مرض) مى‌گويند.
و اين كه به اشعار جنگى، «رَجَز» اطلاق مى‌شود نيز به خاطر آن است كه داراى مقطع‌هاى كوتاه و نزديک به هم مى‌باشد.
به هر حال منظور از
«رِجز» در
سوره «اعراف» ، ظاهراً همان مجازات‌هاى بيداركننده پنجگانه‌اى است كه در آيات به آن اشاره شده، اگر چه بعضى از مفسران احتمال داده‌اند كه اشاره به بلاهاى ديگرى باشد كه خداوند بر آنها نازل كرد؛ كه در آيات به آن اشاره نشده است؛ از جمله بلاى طاعون و يا برف و تگرگ شديد و مرگبار كه در
«تورات» نيز به قسمت اخير اشاره شده است.
گسترش مفهوم «رجز» (پليدى) سبب شده است تفسيرهاى گوناگونى براى آن ذكر كنند.
گاه، آن را به بت‌ها، گاه، به هر گونه معصيت، گاه، به اخلاق زشت و ناپسند، گاه، به حب دنيا كه سرآغاز هر خطيئه و گناه است، گاه، به عذاب الهى كه نتيجه
شرک و
معصیت است و گاه، به معناى هر چيزى كه انسان را از خدا غافل مى‌كند.
نكته اصلى اين است كه «رجز» در اصل به معناى اضطراب و تزلزل است سپس به هرگونه گناهِ شرک، بت‌پرستى، وسوسه‌هاى شيطانى، اخلاق ذميمه و عذاب الهى كه مايه اضطراب انسان مى‌گردد و او را از مسير صحيح منحرف مى‌كند، اطلاق شده است.
در حالى كه بعضى معناى اين لغت را «عذاب» مى‌دانند، و از آنجا كه شرک، گناه، اخلاق سوء و حب دنيا جلب عذاب الهى مى‌كند به آنها نيز «رجز» اطلاق شده است.
اين نيز لازم به ياد آورى است كه در قرآن مجيد واژه «رجز» (بر وزن شرک) غالباً به معناى عذاب آمده است. بعضى نيز معتقدند: «رجز» و «
رجس» كه به معناى «پليدى» است مترادفند. اين معانى سه گانه گرچه با هم متفاوتند، ولى در عين حال، ارتباط نزديكى با يكديگر دارند، به هر حال،
آیه ۵ سوره «مدثّر» مفهوم جامعى دارد كه هر گونه انحراف، عمل زشت و پليد، و هر كارى را كه موجب خشم و عذاب الهى در دنيا و آخرت مى‌گردد، شامل مى‌شود.
ترجمه و تفاسیر آیات مرتبط با
رِجْز:
(فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُواْ قَوْلًا غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ فَأَنزَلْنَا عَلَى الَّذِينَ ظَلَمُواْ رِجْزًا مِّنَ السَّمَاء بِمَا كَانُواْ يَفْسُقُونَ) (امّا افراد ستمكار، اين سخن را به غير آنچه به آنها گفته شده بود، به صورتى استهزاآميز تغيير دادند؛ لذا بر
ستمکاران، در برابر اين نافرمانى، عذابى از
آسمان فرستاديم.)
علامه طباطبایی در
تفسیر المیزان می‌فرماید: رجز به معناى عذابست.
(دیدگاه
شیخ طبرسی در
مجمع البیان:
)
(وَلَمَّا وَقَعَ عَلَيْهِمُ الرِّجْزُ قَالُواْ يَا مُوسَى ادْعُ لَنَا رَبَّكَ بِمَا عَهِدَ عِندَكَ لَئِن كَشَفْتَ عَنَّا الرِّجْزَ لَنُؤْمِنَنَّ لَكَ وَلَنُرْسِلَنَّ مَعَكَ بَنِي إِسْرَائِيلَ) (هنگامى كه بلا بر آنها مسلّط مى‌شد، مى‌گفتند: اى
موسی! از پروردگارت براى ما بخواه به عهدى كه با تو كرده، رفتار كند. اگر اين بلا را از ما مرتفع سازى، به يقين به تو ايمان مى‌آوريم، و
بنی‌اسرائیل را با تو خواهيم فرستاد.)
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می‌فرماید: رجز به معناى عذاب است، و الف و لامى كه در اينجا بر سر آن است، اشاره به عذابى است كه هر كدام از آيات قوم فرعون مشتمل بر آن بوده است.
(دیدگاه شیخ طبرسی در مجمع البیان:
)
(إِنَّا مُنزِلُونَ عَلَى أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْيَةِ رِجْزًا مِّنَ السَّمَاءِ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ) (ما بر اهل اين شهر و آبادى بخاطر گناهانشان، عذابى از آسمان فرو مى‌فرستيم.)
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می‌فرماید: اين آيه بيان است براى جمله (
إِنَّا مُنَجُّوكَ وَ أَهْلَكَ)
و مى‌فرمايد: غير از تو و خانواده‌ات آنچه در قريه هست به خاطر فسق‌هايى كه مى‌كردند، دچار عذابى مى‌شوند كه ما آن را از آسمان نازل خواهيم كرد. و كلمه رجز به معناى عذاب است.
(دیدگاه شیخ طبرسی در مجمع البیان:
)
(وَالَّذِينَ سَعَوْا فِي آيَاتِنَا مُعَاجِزِينَ أُوْلَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مِّن رِّجْزٍ أَلِيمٌ) (و كسانى كه سعى در تكذيب آيات ما داشتند و گمان كردند مى‌توانند از حوزه قدرت ما بگريزند، و به اراده حتمى ما غالب شوند عذابى شديد و دردناک خواهند داشت!)
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می‌فرماید: كلمه رجز مانند رجس به معناى پليدى است، و شايد مراد از آن اعمال زشت باشد، كه در اين صورت آيه شريفه اشاره‌اى مى‌شود به تبدل عمل به عذاب اليم، و يا به اينكه عمل آنان سبب عذاب اليم آنان شده. بعضى‌ديگر در معناى رجز گفته‌اند: به معناى عذاب زشت است. و در اين آيه تعريض و طعنه به كفار است كه اصرار دارند در انكار
معاد.
(دیدگاه شیخ طبرسی در مجمع البیان:
)
(وَالرُّجْزَ فَاهْجُرْ) (و از پليدى دورى كن.)
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می‌فرماید: بعضى گفته‌اند: كلمه رجز - به ضمه راء و كسره آن و سكون جيم- به معناى عذاب است، و مراد از دورى كردن از عذاب دورى كردن از سبب آن يعنى گناهان و زشتى‌ها است. و معناى آيه اين است كه: از گناهان و نافرمانيها دورى كن . بعضى ديگر گفته‌اند: كلمه رجز اسم است براى هر قبيح و هر عمل و اخلاقى كه طبع سليم آن را پليد بداند، و امر از دورى از رجز، امر به اجتناب از خصوص اخلاق و عقيده‌اى است كه خدا را خوش نيايد، و يا أمر به اجتناب از خصوص اخلاق زشت است. اين احتمال دوم بنا بر آن وجهى است كه در باره آيه (
وَ ثِيابَكَ فَطَهِّرْ)
نقل كرده گفتيم: منظور ترک گناهان و زشتى‌ها است، در نتيجه آيه گذشته در باره عمل و آيه مورد بحث در باره
اخلاق مى‌شود. بعضى هم گفته‌اند: كلمه رجز به معناى صنم است، و آيه شريفه دستور مى‌دهد به اينكه عبادت و پرستش بت‌ها را ترک كند (و به آنها نزديک نشود).
(دیدگاه شیخ طبرسی در مجمع البیان:
)
•
مکارم شیرازی، ناصر، لغات در تفسیر نمونه، برگرفته از مقاله «رِجْز»، ص۲۴۵.
