دستور الکاتب فی تعیین المراتب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«دستور الکاتب فی تعیین المراتب»، اثر محمد نخجوانی، (فرزند هندوشاه بن سنجر عبدالله صاحبی نخجوانی صاحب کتاب با ارزش
تجارب السلف ، است. محمد بن هندوشاه؛ از جمله رجال معروف دیوان انشاء در اواخر دوره ی ایلخانی و اوایل دوره ی جلایری می‌باشد) و به اهتمام و تصحیح عبدالکریم علی اوغلی علی زاده در دو جلد با تصحیح علمی و انتقادی و مقابل نسخ و مقدمه‌ای در دو مجلد در
مسکو به چاپ رسیده است.
فرمان تالیف کتاب را خواجه غیاث الدین محمد رشیدی وزیر سلطان ابوسعید به مولف داد. اما آنچنان که خود می‌گوید: «به واسطه کثرت اشتغال و تعاقب موانع میسر نشد» و سرانجام کتاب در عهد سلطان اویس جلایری نوشته و به
سلطان عرضه می‌شود.
کتاب، مشتمل بر «یک مقدمه، دو قسم و خاتمه»، تشکیل شده است.
مولف، اصول نگارش نامه‌های مختلف اداری و رسمی را الگو و سرمشق کار خود قرار می‌دادند.
مطالب مندرج در نامه‌ها آن‌ها را از جهت اطلاعات تاریخی برای مورخ با اهمیت می‌کند. مولف ابتدای کتاب وظایف یک «کاتب» و «صاحب انشاء» را در نوشتن یک نامه ی رسمی بیان می‌کند و این که در هنگام نگارش نامه، کاتب باید «مرتبه ی هر فرد از افراد ملوک، سلاطین، امرا، وزراء، اکابر، اصاغر، اعیان و معارف قادر تواند بود و القاب، دعا و خطابی که ملایم حال و فراخور قدر و وضع ایشان باشد، تقریر و تحریر تواند کرد»؛ این معنی خود نشانگر آن است که می‌توانیم از سبک و کاربرد عناوین و القاب به ویژگی‌های هر یک از
مناصب و مشاغل این دوره پی ببریم. از آن جا که عبارات، عناوین و القاب به کار برده شده، در هر یک از نامه‌ها شرح وظایف و انتظارات شغلی افراد را بیان می‌کند. لذا جهت روشن ساختن سازمان اداری و حکومتی دوره ی ایلخانی که البته غالب نامه‌ها و فرمان‌های مندرج در دستور الکاتب مربوط به این دوره است، می‌توانیم تصویر روشنی از تشکیلات حکومتی در قرون هفتم و هشتم هجری به دست آوریم. علاوه بر این از متون به کار رفته در مکاتبات می‌توان به اوضاع اجتماعی و اقتصادی جامعه ی عصر مولف دست یافت.
کتاب که از دیباچه، خطبه، فهرست محتویات، مقدمه و متن تشکیل شده در مقدمه کتاب، «کیفیت کتاب» و نکات ظریفی را که یک منشی باید در «دو قسم کتاب رعایت کند بر می‌شمرد. در قسمتی دیگر از مقدمه موضوع «علم انشاء» و «مقام کاتب» را شرح می‌دهد. در این بخش جهت نشان دادن مقام کاتب به داستان‌ها و
روایاتی اشاره دارد که مربوط به دوره ی ساسانیان و صدر
اسلام است. در قسمت‌های دیگر مقدمه، سایر شرایط منشی را مثل دقت در نگارش و آلات و ادوات کتابت آورده است، همچنین حکایاتی از کتاب که در خدمت حکومت‌های دوران مختلف؛ مانند بنی عباس، سامانیان، غزنویان و سلجوقیان بودند و از خود لیاقت نشان داده یا اشتباهات فاحش مرتکب شده‌اند، آورده شده است.
با پایان گرفتن مقدمه «قسم اول» کتاب آغاز می‌شود. قسم اول مربوط به نمونه‌هایی از مکاتبات است که منشیان باید برای نوشتن نامه‌ها سرمشق کار خود قرار دهند. قسم اول، مشتمل بر چهار «مرتبه» است.
«در مکاتبات سلاطین و خواتین و اولاد ایشان و القاب و ادعیه که به یکدیگر نویسند و احوالی که بعد از القاب ذکر کنند. این «مرتبه» خود، شامل دو «ضرب» و بیست «فصل» و چهل و چهار «صورت» و صد و هشتاد و پنج «نوع» می‌شود. در ضرب اول القاب و دعاهایی که به سلطان و خواتین و فرزندان آن‌ها نوشته می‌شود و ضرب دوم، «احوالی که بعد از القاب و
دعا به سلاطین نویسند». این احوال شامل، «تهنیت جلوس، نصیحتی که ملوک به یکدیگر کنند، در منع
ظلم و تعدی، در اجرای
وقف و به شروط
واقفان ، در تعیین منهیان و جاسوسان،» و چندین موضوع دیگر، آمده است. در این «مرتبه» مولف سعی کرده تا از روش کتبی مثل سیاست نامه نظام الملک متابعت نماید و در ضمن دادن الگویی برای نگارش نامه‌ها، داستان‌هایی را از ملوک و پادشاهان گذشته آورد و نصایحی را که در ابتدای نامه آورده با این داشتان‌ها و وقایع مستند سازد. در مقایسه با مرتبه‌های بعدی کتاب، این «مرتبه» اهمیت کمتری پیدا می‌کند.
شامل: مکاتبات امراء الوس، وزراء خواتین، اولاد ایشان، نقیب النقباء
سادات و مشایخ و مریدان، قاضی القضات و اتباع ایشان، نواب دیوان سلطنت، دیوان وزارت، امرا اولکا، تومانات، ایناقان و مقربان و اتابکان،
وکیل حضت سلطنت و اصحاب دیوان بزرگ که عبارتند از: الغ بیتکچی، مستوفی، مشرف ناظر، حکم، حافظ مال، منشی و حکام اوقاف ممالک،
حجاب ، ملوک ولایات، رسولان اطراف، امیر شکار، امیر مجلس و القا و ادعیه ی آنان، می‌شود. مرتبه ی دوم خود، شامل دو «ضرب» است. در ضرب اول القاب و ادعیه ی مراتب و
مناصبی که یاد شد، صورت به انواع مختلفی تقسیم شده و مکاتبات را در شکل‌های مختلف بیان می‌کند.
ضرب دوم، شامل «احوالی کی امرا و وزراء و سادات و مشایخ و
قضات و طوایفی که در فهرست مرتبه ی دوم مجملا و در ضرب اول از این مرتبه مفصلا مذکورند، به یکدیگر نویسند». این ضرب، به شانزده فصل تقسیم می‌شود و هر فصل به دو صورت یکی نامه و دیگری جواب نامه خواهد بود که البته هر یک نیز به «نوعی» نوشته شده است.
مکتوب‌های این مرتبه از کتاب، مملو از اطلاعات درباره ی
مناصب و مشاغل مهمی است که در عصر مغول در ایران رایج بوده است:
البته
مناصبی نیز عنوان شده که در دوران قبل از مغول وجود داشته، اما با مقایسه صفات و القابی که در این مکاتبات برای افراد به کار برده شده، می‌توان به تحولی که در سازمان اداری این دوره از تاریخ
ایران ایجاد شده است، پی برد. مرتبه سوم کتاب مکاتباتی است که با «اشراف الناس» و «اوساط الناس» انجام می‌گرفته است. این طبقه از مردم عبارت بودند از:
علما ،
حکما ، مدرسان، مفتیان،
محدثان ، معیدان، ائمه، خطبا، وعاظ،
اطباء ،
فقهاء ، حفاظ،
صلحا ، ارباب فتوت، متقطعان، گوشه نشینان، محتسبان،
منجمان ، شعرا، مقدمان طوایف، کوترالان قلاع، مهندسان، معماران و تجار.
«این مرتبه، مشتمل است بر دو صنف و مضمونات که بعد از القاب و خطاب در مکاتبات بدین دو صنف نویسند. صنف اول در القاب و مکاتبات اشراف الناس» که شامل سی و هشت فصل و صد و شانزده نوع می‌شود.
صنف دوم، خطاب به اوساط الناس است که در دوازده فصل آمده است. در این مرتبه از کتاب طبقات اجتماعی جامعه در عصر مغول، به وضوح دیده می‌شود. القاب و عناوین به کار برده شده، در مکاتبات و دستورات صادر شده، به زیردستان بافت جامعه و اصناف مختلف را ترسیم می‌کند. در این میان از لابه لای نامه‌ها می‌توان به وضعیت
کشاورزی ، امور تولید،
مالیات و به طور کلی اوضاع اقتصادی این دوره، پی برد.
«مرتبه چهارم»، شامل مکاتباتی است که بین سلاطین، امراء، وزراء، خواتین، ملوک ولایات، علما، مشایخ و نیز عرض حال رعایا به
سلاطین در موضوعات مختلف و پاسخ‌هایی که داده شده و نیز دستوراتی که به امراء و وزراء و بزرگان کشور از سوی سلطان داده می‌شود. این مرتبه شامل بیست فصل و هر فصلی بر دو صورت؛ مکتوب و جواب آن است که بر چند «نوع» نوشته شده است. در مرتبه ی چهارم توجه به دیوانسالاری و جزئیات مربوط به آن‌ها شده است.
در فصل هفدهم، از مرتبه ی چهارم عرض حال‌هایی که رعایا به سلاطین می‌نوشتند و جواب‌هایی که به آن‌ها داده شده آمده است. از درون این مکتوبات مشکلات و مصائب جامعه ی آن روز انعکاس پیدا می‌کند. این «عرضه داشت رعایا»، بیشتر به دلیل فشارهای مالیاتی و سختگیری‌های حکام محلی است که آنان را مجبور به روی آوردن به سلطان می‌کند.
در فصل نوزدهم، مطلب حائز اهمیتی از لحاظ واگذاری
مناصب آمده است. در این فصل یک نمونه از قراردادهایی که بین پذیرنده ی یک
منصب و سلطان بسته شده، آمده است. در این «شرطنامه»، پذیرنده ی
منصب متعهد می‌شود که «مهمی کی بدو مفوض باشد» (مصالح کرکیراق خاص) را بر اساس موادی که در شرطنامه نوشته شده، به انجام رساند و دیوان بزرگ از سوی سلطان موظف می‌گردند تا بر اجرای شرطنامه نظارت کامل داشته باشد. قسم دوم که بخش پایانی کتاب محسوب می‌شود، از اهمیت بیشتری برخوردار است. در این «قسم» تقریبا تمامی سازمان اداری و تشکیلات حکومتی و اجتماعی جامعه ی
ایران عصر
مغول ، به شکلی دیده می‌شود. از نکات برجسته‌ای مثل وظایف عمال حکومتی، امور مالی و مالیات،
قضاوت و
اوقاف ، اقطاع داری و واگذاری زمین گرفته تا امور جزیی مربوط به روابط اجتماعی، اقشار و طبقات جامعه که در قالب
احکام بیان گردیده است.
فهرست مطالب «قسم دوم» از این قرار است، احکام دیوانی، تفویض اعمال به امراء مغول، وزراء، نواب دیوان سلطنت، استیفاء ممالک، الغ بیتکچی، نظارت و اشراف، حکمی و انشاء، نیابت وزارت، دفترداری،
حکومت ، متصرفی ولایات، قانون یاسامیشی، تعدیل، تخمین و احصاء مواشی قوبجور و استخراج و...
این «قسم» از کتاب، به «دو باب» تقسیم می‌شود: باب اول، در تفویض اعمال و
مناصب به امراء مغول و اصحاب دیوان بزرگ و قضایای شرعی که خود به سه ضرب تقسیم می‌شود. ضرب اول، در تفویض اعمال و
مناصب به امراء مغول، ضرب دوم، تفویض اعمال و
مناصب به وزارت و اصحاب دیوان بزرگ و ضرب سوم، در تفویض مناسب شرعی است.
هر ضربی خود به چندین فصل تقسیم شده است. باب دوم که در احکام مختلف است نیز در دو ضرب آمده: ضرب اول در احسان و رعایت؛ ضرب دوم در تهدید و سیاست مجرمان، هر ضرب به چندین فصل تقسیم می‌شود که البته هر فصلی نیز نوعی از مکاتبات را نشان می‌دهد.
در پایان هر جلد فهرستی از نام‌های اشخاص، اسامی اماکن، اصطلاحات، کتب، طوایف و اقوام و در پایان جلد دو فهرست مندرجات نیز ذکر شده است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
