خسروپاشا دلی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خسروپاشا دَلی (
دیوانه )، بیگلربیگی و وزیر
عثمانی در زمان
سلطان‌سلیم اول بود.
او بوسنیایی‌تبار و دوشیرمه بود. خسروپاشا برادر لالامصطفی‌پاشا، از وزرای دوره سلیم دوم، بود. او که به دسته‌های سواره‌نظام دائمی وارد شده بود، گویا به علت ارتکاب جرمی از آن‌جا اخراج گردید و چندی همراه قره‌احمدپاشا، که بعدها صدراعظم شد، از طریق راهزنی از بازرگانان
یهودی و مأموران خراج، حقوقی را که نمی‌توانست از دولت بگیرد، تأمین می‌کرد. سرانجام با پادرمیانی بعضی از وزرا بخشیده و وارد دربار شد.
از آن پس، در دربار به کار پرداخت و چاشنیگیرباشی، رئیس دربانها
و میرآخور شد . او دو روز پس از
جنگ چالدران در اوایل
رجب ۹۲۰، از طرف سلطان‌سلیم اول بیگلربیگی قره‌مان شد و در جنگ مهم
قوچ‌حصار (ربیع‌الآخر ۹۲۲)، که به ستاندن ماردین از قوای
صفوی و استیلای عثمانی بر بخش غربی
کردستان منجر شد، شرکت کرد.
در جنگ مَرْجْدابق نیز که به پیروزی سلطان‌سلیم و
فتح سوریه و
مصر انجامید، خسروپاشا به اتفاق زیْنَل‌پاشا (بیگلربیگی آناطولی) فرماندهی جناح راست
سپاه عثمانی را برعهده داشت.
خسروپاشا در ۹۲۶ در سرکوب قیامهای جلالی شرکت کرد و سال بعد، مأمور سرکوب قیام جانِبردی غزالی، والی
دمشق در دوره سلیم اول، و پس از قلع و قمع وی در
صفر ۹۲۷، بیگلربیگی آناطولی شد.
در ۹۲۸ هم بیگلربیگی
دیاربکر گردید.
او حدود ده
سال در این مقام باقی ماند و در این مدت، ضمن تلاش برای حفظ امنیت سرحدات حکومت عثمانی با
ایران صفوی، برای استقرار حاکمیت حکومت مرکزی بر عشایرِ کُرد، که جزو اتباع عثمانی شده بودند، کوشید.
نامه‌ای که در اواسط
رمضان ۹۳۱، در اوایل سلطنت
شاه‌طهماسب صفوی ، برای خسروپاشا فرستاده شده، حاکی از آن است که او اخبار تحریکات صفویان را به‌طور متوالی به دربار عثمانی می‌رسانده است.
خسروپاشا در دوره حکومت بر
دیاربکر به سوءاستفاده‌های مالی متهم شد، از جمله این‌که سکه‌های
نقره باطل شده را به جای فرستادن به مرکز به دولت صفوی می‌فروخته است. درباره رشوه‌گیری و انتقال تیمارهای صاحبان تیمار به وابستگان خود نیز اتهاماتی به او زده شد، اما آنچه ظاهرآ باعث برکناری وی از حکومت دیاربکر در ۹۳۸ شد، درگیری‌اش با اولامه سلطان تکلو، امیرالامرای
آذربایجان ، بود که در ۹۳۷ بر شاه‌طهماسب شورش کرده و به عثمانی پیوسته بود و در تحریک و
تشویق سلیمان قانونی و صدراعظمش (ابراهیم‌پاشا) برای حمله به ایران و راهنمایی لشکر عثمانی نقش مهمی داشت.
خسروپاشا پس از آن در همان سال، برای دومین بار، به حکمرانی
آناطولی منصوب گردید و در رأس نیرویی سی‌هزار نفری در لشکرکشی سلطان‌سلیمان به
اروپا شرکت کرد
و ابتدا
بیگلربیگی حلب و بعد
شام بود.
او در همین مقام، در لشکرکشی نخست سلطان سلیمان به
ایران که به سفر عراقین معروف شد و از
ربیع‌الآخر ۹۴۰ تا
رجب ۹۴۲ طول کشید،
شرکت کرد. وقتی اردوی عثمانی از اوایل
جمادی‌الآخره تا اواخر
رمضان ۹۴۱ در
بغداد قشلاق کرده بود،
سلطان‌سلیمان، خسروپاشا را به جای سلیمان‌پاشا خادم به حکمرانی
مصر گمارد.
خسروپاشا پس از حدود یک سال خدمت، مقدار
مالیات سالیانه ایالت مصر را یک و نیم برابر افزایش داد.
این امر، شک سلطان‌سلیمان را برانگیخت و فرمان داد تحقیق شود که آیا خسروپاشا در جمع‌آوری مالیات و عوارض، رعایا را تحت فشار می‌گذارد یا نه. اگرچه هیئت تحقیق دلیلی بر مقصر بودن خسروپاشا نیافت، سلطان‌سلیمان او را که ۲۲ ماه از انتصابش گذشته بود،
عزل کرد و مالیات اضافی ارسالی را نیز صرف تعمیر شبکه
قنات استانبول نمود.
شواهد موجود حاکی از ظالمانه بودن شیوه حکومتداری خسروپاشا در
دیاربکر و
مصر است، اما منکر کارآمدی او نیز نمی‌توان شد؛ چنان‌که وقایع‌نامه‌نگاران مصری به رفاه و امنیت فوق‌العاده آن سرزمین در زمان حکومت وی تأکید کرده‌اند.
خسروپاشا پس از برکناری از حکومت مصر، در اواسط نیمه دوم ۹۴۳ برای بار سوم به حکمرانی آناطولی رسید و در
ربیع‌الاول ۹۴۵
بیگلربیگی روم‌ایلی شد. خدمات وی در این دوره در جریان لشکرکشی به مولداوی و تصرف کاستلنوئووو
، موجب ارتقای مقامش به وزارت در ۹۴۸ شد. در این‌که وی وزیر دوم یا سوم یا چهارم سلطان‌سلیمان بوده، اختلاف است.
او در هر حال، گذشته از صدراعظم، سلیمان‌پاشا خادم، رقیب دیگری نیز در باب‌عالی داشت که رستم‌پاشا، وزیر دوم یا سوم، بود. پس از مرگ یا برکناری صدراعظم، بنابه رسم، باید وزیر دوم
به صدارت می‌رسید، اما با وقوع حادثه‌ای، خسروپاشای منتظر صدارت و صدراعظم باهم معزول شدند.
پچوی
بر آن است که رستم‌پاشا، داماد سلطان و وزیر ثالث بود و چون برای رسیدن به صدارت دو مانع عمده بر سر راه خود داشت، برای از بین بردن آن‌دو میان آنان اختلاف انداخت به‌طوری که خسروپاشا در
دیوان همایون خنجر به دست به سلیمان‌پاشا حمله‌ور شد. رستم‌پاشا ماجرا را طوری به اطلاع سلطان‌سلیمان رساند که وی هر دو را عزل کرد و رستم‌پاشا را به صدراعظمی رساند.
خرّم‌سلطان، همسر محبوب و متنفذ سلطان‌سلیمان و
مادر زن رستم‌پاشا، را در برکناری مادام‌العمر این دولتمردان مؤثر دانسته است. شاو
هم خلع آن دو را به کشمکشهای گروههای سیاسی دربار مرتبط دانسته است، به‌ویژه کشمکشهای خرّم‌سلطان و گلبهارخاتون، همسر دیگر سلطان‌سلیمان.
به‌گفته دانشمند،
خسروپاشا اندکی بعد با امتناع از خوردن غذا خودکشی کرد. به‌نوشته
هامر ـ
پورگشتال وقتی خسروپاشا اطراف خود را خالی از قراولان و غلام‌بچگان دید، میل زندگانی را از دست داد و از خوردن امتناع کرد و از قبول دوا و درمان سر باز زد تا درگذشت.
عزل وی در اواسط
رمضان ۹۵۱ و درگذشتش چند روز بعد بوده است. لقب‌دلی (
دیوانه ) را به سبب تندخویی و بی‌پروایی‌اش به او داده بودند.
(۱) شرف‌الدین‌بن شمس‌الدین بدلیسی، شرفنامه: تاریخ مفصل کردستان، چاپ محمد عباسی، چاپ افست تهران ۱۳۴۳ش.
(۲) ابراهیم پچوی، تاریخ پچوی، استانبول ۱۲۸۱ـ۱۲۸۳.
(۳) محمد ثریا، سجل عثمانی، استانبول ۱۳۰۸ـ۱۳۱۵/ ۱۸۹۰ـ۱۸۹۷، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۱.
(۴) محمدبن حسنجان سعدالدین‌افندی، تاج‌التواریخ، استانبول ۱۲۷۹ـ۱۲۸۰.
(۵) صولاق‌زاده محمد همدمی، صولاق‌زاده تاریخی، استانبول ۱۲۹۷.
(۶) عثمان‌زاده احمد تائف، حدیقة‌الوزرا، استانبول ۱۲۷۱، چاپ افست فرایبورک ۱۹۶۹.
(۷) احمد فریدون بیگ‌پاشا، منشآت‌السلاطین، استانبول ۱۲۷۴ـ۱۲۷۵.
(۸) نصوح مطراقچی، بیان منازل، ترجمه و تعلیق رحیم رئیس‌نیا، تهران ۱۳۷۹ش.
(۹) احمدبن لطف‌اللّه منجم‌باشی، صحائف‌الاخبار، (ترجمه ترکی)، ج ۳، استانبول ۱۲۸۵.
(۱۰) Ismail Hami Danismend, Izahli Osmanli tarihi kronolojisi, Istanbul ۱۹۷۱-۱۹۷۲.
(۱۱) EI۲, sv "Khosrew Pasha, Divane or Deli" (by J-L Bacque - Grammont).
(۱۲) Joseph von Hammer - Purgstall, Geschichte des osmanischen Reiches, Graz ۱۹۶۳.
(۱۳) Nicolae Iorga, Osmanli Imparatorlugu tarihi, tr Nilufer Epceli, Istanbul ۲۰۰۵.
(۱۴) Enver Ziya karal, Selim III'un hatt-i humayunlari, Ankara ۱۹۴۶.
(۱۵) Nasuh Matrakci, Beyan-i menazil-i sefer - i'Irakeyn - i Sultan Suleyman han, ed and tr Huseyin G Yurdaydin, Ankara ۱۹۷۶.
(۱۶) Meydan Larousse: buyuk lugat ve ansiklopedi, Istanbul: Meydan yayinevi, ۱۹۹۰-۱۹۹۱.
(۱۷) Stanford J Shaw, History of Ottoman empire and modern Turkey, Cambridge ۲۰۰۲.
(۱۸) TDVIA, sv "Husrev Pasa, Deli" (by Abdulkadir Ozcan).
(۱۹) Ismail Hakki Uzuncarsíli, Osmanli tarihi, vol۲, Ankara ۱۹۹۸.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خسروپاشا دلی»، شماره۷۰۵۵.
