خانه در کشورهای خلیج فارس
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سکونت در امارات متحده عربی از هزاره سوم پیش از
میلاد شکل گرفته است و محققان دانمارکی در جزیره امّاالنصر نزدیک
ابوظبی آثار این هزاره را به دست آورده‌اند.
در هزاره دوم تا اول پیش از میلاد، هم‌زمان با دوره آهن، پیشرفت چشمگیری در خانه‌سازی ایجاد شد.
در دبی، محوطه‌های باستانی متفاوتی مانند جمیره و القصیص کشف شده‌است. در جیمره در جنوب‌غربی دبی، دو خانه ساخته و تزیین شده با گچ با آثاری در اتاقهایشان به دست آمده و کشفیات القصیص مقارن با دوره
آشوریان است.
خانه‌های مکشوفه در رأس‌الخیمه گاه دوطبقه با چاه آب و اتاقهای کوچک است.
در فجیره با این‌که خانه‌ها گلی، گچی،
سنگی و سیمانی بود اما بیش‌تر مردم در کپرهای ساخته شده از برگ خرما زندگی می‌کردند.
مردم قبل از کشف نفت معمولا در کنار سواحل ساکن می‌شدند.
ابوظبی دهکده‌ای کوچک و ساحلی و العین دهکده‌ای آباد و ثروتمند بود. اهالی العین برای کم‌کردن گرما حتی‌المقدور خانه‌ها را متصل به هم، با کوچه‌های باریک و دیوارهای بلند می‌ساختند.
خانه‌ها برای سکونت خانواده‌های گسترده (گروه‌های خانوادگی قبیله‌ای) و مطابق با نیازهایشان ساخته می‌شدند. در گذشته، چندین نوع خانه در
امارات وجود داشت یکی، چادر که به بادیه‌نشینان تعلق داشت و از مو یا پوست حیوانات به صورت ساده و دوقسمتی ساخته می‌شد، یک قسمت برای
مردان و دیگری برای
زنان . چادرهایی نیز مخصوص آشپزی و انبار لوازم و اثاثیه تهیه می‌کردند. در میان چادرهای قبیله، چادری مربع یا دایره شکل، متعلق به بزرگ قبیله، ممتاز بود. نوع دیگر خانه‌ها عَریش، نام داشت و مخصوص تابستانها بود و از برگ نخل ساخته می‌شد. عریش نیز دو قسمت داشت. قسمت اصلی به مساحت ۴×۲ مترمربع مخصوص نشستن و خوابیدن بود و قسمت دیگر به مساحت ۲×۲ مترمربع برای آشپزی، انبار و نگهداری
حیوانات کاربرد داشت. عریش بعد از چادر، در
صحرا بیش‌تر استفاده می‌شد.
نوع سوم، خانه‌های دائمی ساخته شده با سنگ بود که بام آن‌ها با برگهای
درختان خرما پوشیده می‌شد. خانه‌های
زمستانی را نزدیک نواحی ساحلی و خانه‌های
تابستانی را در اطراف
نخلستانها بنا می‌کردند. بعضی نیز خانه‌های تابستانی خود را با ورودیهای مخصوص و تهویه‌های طبیعی در طبقه بالای خانه‌های زمستانی می‌ساختند. تفکیک فضاها در این خانه‌ها اهمیت داشت. مکان مهمانان مرد از دیگر قسمتهای
خانه جدا بود. حیاط که نیمی از خانه را شامل می‌شد، فضای مهمی برای زنان خانواده و ارتباط با سایر قسمتها بود.
خانه‌های سنّتی دارای این اندامها بودند: ۱) حَوْش یا حاوی (حیاط مرکزی)، که کف آن فقط با شن فرش می‌شد و درخت یا گیاهی در آن‌جا کاشته نمی‌شد.
۲) السَمات، که محل غذاخوری و چند پله بالاتر از حیاط و مشرف به حیاط بود. ۳) انبار. ۴) المختصر، قسمت کوچکی در داخل خانه، برای گردآمدن اعضای خانواده. ۵) الجَلب یا
چاه آب ، که در صورت استفاده برای
کشاورزی الریج و استفاده برای مصرف خوراکی الطّوی نامیده می‌شد. ۶) مصلّا (جایگاه نماز). ۷) المَطَر (محل شستشو). ۸) دَراِش (پنجره‌ها). ۹) دَراوز (درها). ۱۰) لیوان. خانه‌ها به ندرت روزن و منفذ برای گردش
هوا به بیرون داشتند و دیواری به صورت مانع پشت درِ ورودی قرار داشت تا جلوی دید مستقیم به درون را بگیرد (شیخ محمدبن راشد آل‌مکتوم، ۲۰۱۰). بادگیر در بیش‌تر نواحی خلیج‌فارس رایج بود و اغلب نقشه‌ای مربع‌شکل داشت. بادگیرهای امارات با پیکربندی ضربدری شکل در بخش بیرونی به دور یک اسکلت چوبی با ساختاری محکم شکل می‌گرفت. مصالح بیشترِ خانه‌های سنّتی سنگ، به ویژه سنگهای مرجانی، و خشت بود که با برگ
نخل پوشیده می‌شد.
خانه‌های بَسْتکی در دُبی که نام آن از آبادی بستک در ایران گرفته شده، تحت تأثیر مستقیم معماری ایران بوده‌است. خانه‌های این تنها محله تاریخی دبی مانند خانه‌های بندر لنگه دارای یک حیاط مرکزی و فضاهایی دورادور آن است. بادگیرهای بزرگ، شناشیلها در طبقات بالا و گاهی در نمای بیرونی از ویژگیهای این خانه‌هاست.
خانه‌های کنار ساحل معمولا از چوب و شاخ وبرگ درخت نخل ساخته می‌شد. در صورتی که پنجره به کار می‌رفت، به شکل مستطیل با آستانه کوتاه ساخته می‌شد و از
چوب ،
سنگ ،
شیشه و آجر برای تزیینشان استفاده می‌شد. موضوع تزیینات نیز بیش‌تر مضامین متعلق به
فرهنگ اسلامی بود.
تا سالهای ۱۳۳۸ و ۱۳۳۹ش، در
ابوظبی نشانی از آب و
برق و خانه‌سازی جدید نبود
و در ۱۳۴۵ش طرح خانه‌سازی با بودجه حاصل از درآمد
نفت آغاز شد. به موجب این طرح، هزاران خانه نوساز به رایگان به
روستاییان و ساکنان بومی و صدها خانه ویلایی به کارمندان دولت واگذار شد.
بعد از ۱۳۵۰ش، دولت درصدد تولید انبوه خانه از طریق طرحهای بزرگ برآمد اما این خانه‌ها مطابق نیاز بومیان نبود، لذا بعضی به ساخت خانه‌های سنّتی اهتمام ورزیدند.
وزارت مسکن نیز از ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۰ش، هزاران خانه ساده را با امکانات آب لوله‌کشی، سیستم
فاضلاب و برق‌رسانی برای خانواده‌های
فقیر ساخت. در ۱۳۵۹ش، ۳۳% خانه‌ها دولتی ساز و آپارتمانی بودند، ۳۰% سنّتی عربی، ۹% کم‌بهای ساده، ۸% کلبه و بقیه به صورت آلونک، کاروانی، اتاقهای تک، خیمه و غیره بودند. در ۱۳۷۲ش، بودجه دولت برای خانه‌سازی معادل ۳۰% کل بودجه سالیانه بود
در دهه‌های ۱۳۵۰ و ۱۳۶۰ش، معماران بومی و غیربومی به ویژه غربی، ضمن بهره‌گیری از مصالح ساختمانی جدید و فناوری پیشرفته خانه‌های بسیاری ساختند. در دهه ۱۳۷۰ش، هدف اصلی معماران احیای معماری سنّتی برای زندگی جدید بود. با توجه به وابستگیهای خانوادگی و فرهنگ دینی، خانه به دو قسمت تقسیم می‌شود و مهمانان به قسمتهای خاص خود دعوت می‌شوند. مصالح این خانه‌ها
سیمان ، شیشه و
فولاد است. طبقه متوسط، به‌ویژه، خواهان کاربرد بیش‌تر فولاد مقاوم،
آلومینیوم و ساخت گنبدهای شیشه‌ای به عنوان طرحی نو هستند. از سوی دیگر، گرایش به استفاده از انواع گوناگون قوسها و نوعی استمرار در روش سنّتی نماسازی نیز به چشم می‌خورد. برخی امیران محلی از جمله شیخ شخبوط، امیر پیشین
ابوظبی، به اقتباس سبک معماری رایج در
کویت و قبرس که منطبق بر سنّتهای محلی است، گرایش دارند.
در حقیقت، خانه‌سازی امروزِ امارات تلفیقی از معماری مدرن، هندی،
اسلامی و عربی است.
از جمله خانه‌های سنّتی امارات، خانه شیخ سعید، متعلق به شیخ سعید آل‌مکتوم (از شیوخ امارات) است که در اراضی ساحلی شهر دبی قرار دارد. این خانه که بیش از یک قرن از ساخت آن می‌گذرد، با سنگهای مرجانی و آهک و گچ ساخته شده است و دو ورودی اصلی دارد، یکی به جانب دریا و حیاط اصلی و دیگری به طرف
نهر و حیاط کوچک‌تر باز می‌شود. این خانه دوطبقه، سی اتاق، بیست ایوان، سه حیاط و شش بخش مستقل و چهار بادگیر مستطیل‌شکل که ارتفاع آن‌ها پنج تا شش متر بالاتر از بام است، دارد. اخیرآ این خانه بازسازی و به
موزه تبدیل شده‌است
.
(۱) محمدعلی جناب، خلیج فارس: آشنائی با امارات آن، تهران ۱۳۴۹ش.
(۲) ربیع قیسی، «تحریات و تنقیبات اثریة فی دولة الامارات العربیة المتحدة»، سومر، ج۳۱، ش ۱ و ۲ (۱۹۷۵).
(۳) شاکر لعیبی، العمارة الذکوریة، فن‌البناء والمعاییر الاجتماعیة والاخلاقیة فی‌العالم العربی، بیروت ۲۰۰۷.
(۴) منیر یوسف طه، «تنقیبات البعثة الآثاریة العراقیة فی مستوطن‌الدربحانیة: امارة رأس‌الخیمة، دولة‌الامارات العربیة المتحدة»، سومر، ج ۳۱، ش ۱و ۲ (۱۹۷۵).
(۵) Encyclopedia of the nations, ۲۰۱۰ Retrieved Jun ۲۲, ۲۰۱۰, from http://wwwnationsencyclopediacom/index html.
(۶) Sayyid Hamid Hurreiz, Folklore and folklife in the United Arab Emirates, London ۲۰۰۲.
(۷) Yasser Mahgoub, Architecture in the United Arab Emirates, FortuneCity, ۱۹۹۹ Retrieved Jun ۲۲, ۲۰۱۰, from http://victorian fortunecity com/dali/۴۲۸/uaearch/uaearch lhtm.
(۸) Sheikh Mohammed bin Rashid Al Maktoum, ۲۰۱۰ Retrieved Jun ۲۲, ۲۰۱۰, from http://wwwsheikmohammed، ae/ vgn-ext-templating/v/index.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خانه در کشورهای خلیج فارس»، شماره۶۸۷۷.
