خالق
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خالق (الخالق)، از
اسماء حسنی می‌باشد.
در
آیات متعدد
قرآن آفرینش به
خدا نسبت داده شده است.
برای بیان این معنا
و ذکر نمونه‌های آن، در بیش‌تر عبارات
قرآن صورت فعلی ریشه خ ل ق
و عمدتاً فعل‌های خَلَق، یَخلُق، خَلَقْتُ
و خَلَقْنا بهکار رفته
و در آیات اندکی
نیز از
اسم فاعلِ آن (خالق)
و تعابیری چون «خالقُ کُلِّ شَیءٍ» استفاده شده است.
الخالق (به صورت مفرد
و همراه با الف
و لام) فقط در یک جا، در آیه «هُوَ اللَّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الأسْمَاءُ الْحُسْنَی.»،
ظاهر شده است.
آیات پایانی
سوره حشر شاید شاخص‌ترین بخش
قرآن در بیان
اسماء و صفات خدا می‌باشد.
قرار گرفتن الخالق در میان این آیات، به‌ویژه در آیه‌ای که تعبیر «لَهُ الاَسماءُ الحُسنی» در آن بهکار رفته، بر این‌که این وصف در شمار نام‌های نیک خداست دلالتی واضح دارد.
علاوه بر این در دو جای
قرآن،
خدا «
أحسَن الخالِقین» خوانده شده
و در دو جا
نیز با
اسم مبالغه الخلّاق معرفی شده است.
الخالق در متون
حدیثی شیعه در جاهای مختلفی، صریحاً یا تلویحاً، یکی از نام‌های خدا معرفی شده است، از جمله در
حدیثی از
رسول اکرم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم تصریح شده که نام‌های خدا ۹۹ تاست
و تمامی آن‌ها یک به یک ذکر گردیده‌اند.
نیز در
حدیثی رازآمیز از
امام صادق که براساس آن نام‌های خدا ۳۶۰ تاست
و به برخی از آن‌ها اشاره شده است.
همچنین، در
حدیثی دیگر از پیامبر که بنابر آن، خدا در
شب معراج، خطاب به پیامبر، خود را با ذکر اوصاف
و نام‌هایی معرفی کرده است.
در موارد متعددی، الخالق در کنار دیگر نام‌های خدا، در
احادیث مربوط به تعلیم
دعا و ذکر یا نحوه
زیارت قبور معصومان مشاهده می‌شود.
بنابر
حدیثی، امام صادق پس از ذکر اوصافی که خدا با آن‌ها شش نوبت در شبانه‌روز خود را می‌ستاید، تلویحآ به راوی تعلیم می‌دهد که خواندن خدا با این اوصاف راهی برای برآورده شدن
حاجت است.
در کتاب‌های مختص ادعیه
و زیارات، روایاتی از این دست را می‌توان یافت.
در منابع
اهل سنّت، همان
حدیث مشهور نبوی که در آن ۹۹ نام خدا فهرست‌وار آمده، به روایت
ابوهریره، ذکر شده است.
لغویان شهیر
عرب عموماً دو معنای اصلی «ایجاد چیزی که پیشتر سابقه نداشته است»
و «
تقدیر» را برای
خلق ذکر کرده‌اند
و صفت الخالق را درباره
خدا، به معنای پدیدآورنده چیزی بدون سابقه
و الگوی قبلی دانسته‌اند.
به نوشته
ازهری،
خلق در کلام عرب پدیدآوردن چیزی براساس الگویی است که پیشتر وجود نداشته است.
با این حال، وی بلافاصله قول
ابوبکر ابن انباری (متوفی ۳۲۷) را نقل کرده که، در کنار این، تقدیر را معنای دوم خلق دانسته است.
راغب اصفهانی (ذیل خلق) اصل معنای خلق را تقدیرِ مستقیم شمرده
و کاربرد
قرآنی آن را بر دو قسم دانسته است: نخست
ابداع یا پدیدآوردن چیزی بدون وجود هرگونه اصل
و الگو نظیر آیه «خَلَقَ السَّمَواتِ وَالأرضَ»،
و دوم ایجاد چیزی از چیز دیگر مانند
آیه «خَلَقَ الإِنسَانَ مِنْ نُطفَةٍ».
وی خلق به معنای نخست (ابداع) را مخصوص خدا برشمرده
و آیه «أفَمَنْ یَخْلُقُ کَمَنْ لَایَخْلُقُ أفَلَا تَذَکَّرُونَ»
را شاهدی
قرآنی بر تمایز میان خلق خدا
و غیرخدا دانسته است.
ابن سیده (ذیل «خلق») عبارت «خَلَقاللّهُ الشیءَ» را به این معنا دانسته است که خدا آن چیز را بعد از آن‌که وجود نداشت ایجاد کرد.
در منابع لغوی بعدی، بیش
و کم، همین اقوال یا مضامین نزدیک به آن‌ها تکرار شده است.
شارحان
اسماء حسنی که آثار مستقلی در این باره تألیف کرده‌اند، عموماً نام الخالق را در کنار دو نام دیگر،
البارئ و المصوّر، ذکر کرده
و توضیح داده‌اند.
به نظر می‌رسد، صرف‌نظر از این‌که این سه
نام در
آیه مشهور
سوره حشر در پی یکدیگر آمده‌اند، فهم معنای دقیق الخالق بدون تعمق در معانی دو نام دیگر، به ویژه البارئ، میسر
و مطلوب نخواهد بود.
زجّاج (متوفی ۳۱۱)، لغوی
و نحوی مشهور متقدم،
با استشهاد به بیتی از
شعر زُهیر بن ابی سَلْمی (متوفی ۱۳ قبل از
هجرت و از شاعران بزرگ
عصر جاهلی)
و عبارتی از
خطبه حجّاج بن یوسف (متوفی ۹۵)
و نیز آیه‌ای از
قرآن نوشته است که معنای خلق در کلام
عرب تقدیر (اندازه‌گیری) است
و زمانیکه درباره خدا به کار می‌رود، ناظر به آغاز کار
آفرینش است.
اما بَرء ــ که نام
بارئ مأخوذ از آن است ــ به معنای خلق براساس
صفتی خاص است
و ازاینرو، هر مبروئی مخلوق است اما هر مخلوقی مبروء نیست.
از میان مؤلفان کتاب‌های
اسماء حسنی،
غزالی و به ویژه
فخررازی بحث‌های مربوط به این سه نام را دقیق‌تر
و جامع‌تر از دیگران طرح کرده‌اند.
غزالی قول به
ترادف این نام‌ها را به تصور این‌که برگشت جملگی‌شان به
خلق و اختراع است یکسره رد کرده
و معانی آن‌ها را به ترتیب تقدیرکننده، ایجادکننده،
و ترتیب‌دهنده صورت‌های مخلوقات به بهترین وجه دانسته است؛ خدا از آن جهت که اجزای تشکیل‌دهنده شیء را تقدیر می‌کند خالق است؛ به اعتبار این‌که صرفاً شیء را از
عدم به وجود می‌آورد بارئ است
و از آن حیث که شیء را مطابق با اندازه مقدّر ایجاد می‌کند مصوِّر است.
از توضیحات وی چنین برمی‌آید که تفاوت اساسی کارهای بشری نظیر ساختن
ساختمان با کار خدایی مانند
خلقت انسان، به‌رغم این‌که در هر دو تقدیر
و تصویر هست، در ایجاد اجزای تشکیل دهنده
و آوردن آن‌ها از عدم به وجود (برء) است، که این کار مختص خداست.
فخررازی همانند برخی از لغویان، کاربرد خلق را برای خدا ناظر به دو معنای
تقدیر و ایجاد دانسته
و شواهدی نقلی
و دلایلی عقلی در اثبات هریک از این دو معنا ذکر کرده است، مثلا در اثبات معنای اول، با استناد به آیه «إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَاللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ»
گفته، معلوم است که در اینجا مراد از «کُن فَیَکون»
ایجاد و ابداع است
و چون عبارت «خَلَقه من تُراب» بر آن مقدّم شده است، معنای خلق در این آیه نمی‌تواند چیزی جز تقدیر باشد.
وی پس از اثبات معنای نخست یادآور می‌شود که تقدیر عبارت است از پدیدآوردن چیزی براساس اندازهای معیّن،
و انجام‌دادن آن مشروط به داشتن سه امر دیگر است: قدرت لازم برای ایجاد آن چیز،
اراده اختصاص یافته به آن چیز با همان اندازه معیّن،
و علم به آن اندازه خاص.
فخررازی در تأیید معنای دوم (ایجاد
و ابداع) نیز به آیات دیگری از
قرآن از جمله «إِنّا کُلَّ شَیْءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ»
و «وَخَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدیراً»
استناد کرده
و گفته است چنانچه خلق در این دو آیه به معنای تقدیر باشد، لازمه آن تکرار بی‌فایده خواهد بود.
علت تفصیل
و تطویل بحث فخررازی در معنای لغوی خلق
و تأیید
و تقویت هر دو معنای آن، در بحث‌های بعدیِ او درباره الخالق روشن می‌شود.
وی
بلافاصله این ادعای متکلم معتزلی،
ابوعبداللّه بصری، ملقب به جُعَل را طرح کرده که چون (لازمه) معنای لغوی خلق (یعنی تقدیر)، اندیشه
و تأمل است، اطلاق نام الخالق بر خدا حقیقی نیست.
سپس با استناد به مطالب پیشگفته‌اش در بحث لغوی
و به ویژه تأکید بر هر دو معنای خلق، به تضعیف
و رد دیدگاه مخالف پرداخته است.
فخررازی، سپس بحث از معنای الخالق در آیه «هُوَ اللَّهُ الخَالِقُ البارِئُ المُصَوِّرُ» را با توجه به دو نام دیگرِ متعاقب آن پیش کشیده است.
در اینجا نیز وی به هر دو وجه معنایی خلق توجه کرده
و براساس هر کدام معنایی متفاوت
و البته متناسب با دو نام دیگر برای الخالق ذکر کرده است.
به نوشته فخررازی،
در این آیه چنانچه خالق به معنای تقدیرکننده فرض شود، کنار هم قرار گرفتن این سه نام خدا در نهایت حسن
و فایده خواهد بود.
به نظر وی،
تفسیر دقیق هر یک از سه نام خالق
و بارئ
و مصور به ترتیب ردی است بر یکی از دیدگاه‌های نادرست
فلاسفه قدیم که یا می‌پنداشتند خدا علمی به
حقیقت اشیا ندارد، یا معتقد بودند که خدا موجودات را با
تصرف در مادّه اولیه (هیولی) ایجاد می‌کند، یا این‌که طبیعت را صورتدهنده حیوانات
و نباتات می‌دانستند.
بدین ترتیب، فخررازی به این نتیجه رسیده است که خالق بر
کمال علم خدا
و علم او به حقیقت
و مصلحت اشیا دلالت می‌کند، بارئ دالّ بر آن است که خدا
ذات را از عدم محض، نه از مادّه، پدید می‌آورد،
و مصور بر این دلالت دارد که خدا صورتدهنده چیزها
و واضع کیفیات
و طبیعت آنهاست؛ مثلا در
آفرینش انسان، خدا با علم خود اندازه مناسب
و مطابق با مصلحت را تقدیر می‌کند (خالق)، مادّه تشکیل دهنده
بدن انسان را ایجاد می‌کند
و از عدم به وجود می‌آورد (بارئ)،
و طبیعت
و قوا
و ترکیبات لازم برای بدن انسان را پدید می‌آورد (مصور).
آفرینش تمامی موجودات، اعم از افلاک
و ستارگان
و حیوانات
و نباتات نیز به همین ترتیب انجام می‌گیرد.
چنانچه در این
آیه خالق به معنای موجد
و مُبدع در نظر گرفته شود، بیان معنای بارئ دشوار خواهد بود
و از این رو، وجوهی را در معنای آن ذکر کرده‌اند، از جمله این‌که بارئ را نیز باید به معنای موجد
و مبدع دانست
و به عبارتی دو واژه خالق
و بارئ مترادفاند، یا گفته‌اند یکی از معانی ب رء قطع
و فصل است
و مراد از بارئ بودن خدا، آن است که او جداکننده اشخاص ذوات
و اعیان از یکدیگر است.
بر اساس این قول، خدای خالقِ پدیدآورنده ذوات
و اعیان، خدای بارئِ متمایزکننده اشخاص آن‌ها از هم،
و خدای مصور صورت دهنده هریک از این اشخاص براساس صورت خاص آنهاست، یا این‌که بارئ بیش‌تر به موجودات زنده اختصاص دارد
و خالق به دیگر مخلوقات مثل
آسمان و زمین.
گفتنی است فخررازی در تفسیرش نیز به تفصیل به بحث‌های کلامی درباره خلق
و خدای خالق پرداخته است.
در دیگر منابع نیز از ارتباط معنای الخالق
و البارئ، به ویژه ترادف آن‌ها، سخن رفته است.
داعی
و متفکر اسماعیلی،
ابوحاتِم رازی (متوفی ۳۲۲)
ــکه به نظر می‌رسد صرفاً در پی گردآوری اقوال مختلف در این باره بوده است ــ ابتدا از قول
اهل لغت، این دو نام را مترادف یکدیگر شمرده، اما در ادامه، به نقل از بعضی عالمان پیشین، خلق را به معنای تقدیر
و بَرء را به معنای راست
و درست کردن (تسویه
و تعدیل) دانسته است.
عالم امامی،
تقی الدین کفعمی (متوفی ۹۰۵) ،
به پیروی از
شهید اول (متوفی ۷۸۶)، خالق را به معنای مقدِّر دانسته
و در بیان معنای بارئ، که ظاهراً به نظر او مترادف با خالق است، به ذکر واژه خالق اکتفا نموده است.
عده‌ای از شارحان
اسماء اللّه، الخالق را در کنار
نام دیگر خدا، الخلّاق، ذکر کرده
و گاهی معانی متفاوتی از آن‌ها به دست داده‌اند.
به گفته ابوحاتم رازی،
الخالق کسی است که خلق را نخستین بار آغاز کرد اما الخلّاق
وصف کسی است که خلق
شأن و عادت اوست
و همواره
و هر روز تا پایان دهر خلق می‌کند.
به نوشته
ابوعبداللّه حلیمی (متوفی ۴۰۳)
الخالق کسی است که مُبدَعات را به اصناف گوناگونی تقسیم می‌کند
و برای هر صنفی اندازهای قرار می‌دهد
و الخلّاق خالقی است که کار خلق را پی‌درپی انجام می‌دهد.
ابوعبداللّه قرطبی (متوفی ۶۷۱) ،
به نقل از یکی از عالمان پیش از خود، الخالق را تقدیرکننده ازلی دانسته
و الخلّاق را ناظر به تقدیر ازلی کلی‌ای شمرده است که موجب تفصیل جزئی میان اعیان خلق شده از عدم می‌شود.
یکی از موضوعات طرح شده درباره الخالق
و الخلّاق مسئله
جواز یا عدم جواز کاربرد این دو نام برای غیرخداست.
ازهری
تصریح کرده که کاربرد الخالق
و الخلّاق (همراه با الف
و لام) برای غیرخدا جایز نیست.
قرطبی
پس از بیان
اختلاف پیشینیان در وضع این دو نام برای مخلوقات، نوشته که خود با کاربرد خالق
و خلاق برای مخلوق مخالف است اما چنانچه این دو نام به معنای تقدیر بهکار رود، همگان بر جواز آن اتفاق نظر دارند.
وی همچنین به نقل از پیشینیان چنین نوشته است که
شرع با تسمیه غیرخدا به الخالق به این سبب مخالف است که فقط خدا
مخترع اعیان
و مقدّر اشیاء است
و بنابراین، اتصاف
بنده به اختراعْ باطل، اما وصف او به تقدیرْ جایز است.
در پاره‌ای نوشته‌های صوفیانه درباره شرح اسماءاللّه از جمله خالق، چنانکه انتظار می‌رود، عمدتآ سخن از آداب
و وظایف سالک در برابر این نام‌هاست.
به نوشته
ابوالقاسم قشیری (متوفی ۴۶۵)،
از جمله آداب کسی که خدا را خالق می‌داند آن است که در اتقان آفرینش نظر کند تا دلایل
حکمت خدا در خلقت به قلبش راه یابد
و بداند که خدا او را از نطفه‌ای آفریده
و اعضا
و اجزای او را با بهترین ترکیب
و ترتیب صورت داده است؛ همچنین از آداب کسی که خدا را در خلق
و ایجاد یگانه می‌داند آن است که کار
و حاصل تلاش بندگان را بزرگ نشمارد.
شهاب الدین سمعانی (متوفی ۵۳۴)
که خالق را در زبان فارسی به «پیداآرنده از عدم»
و «هست‌کننده از نیست» برگردانده، نوشته است زمانی که بنده
مؤمن دانست خدا خالق
و او مخلوق است، از جملگی مخلوقات دل برکَند، فقط به خدا
توکل کند،
و نیز تسلیم محض فرمان او باشد زیرا مخلوق را بر خالق اعتراضی نیست.
علاوه بر این، در برخی منابع مطالبی درباره بهره بنده از نام الخالق آمده است.
غزالی سهیم شدن بنده در دو نام الخالق
و البارئ را با نوعی بعید از مَجاز ممکن دانسته، به این معنا که بازگشت خلق
و ایجاد، به استفاده از قدرت براساس علم است
و چون خدا این دو
صفت را برای هر بنده‌ای قرار داده است، او می‌تواند مطابق با میزان علم
و قدرت خودش به تحصیل مقدوراتش بپردازد.
فخررازی
نوشته است خاستگاه نام الخالق علم است
و بهره بنده از این نام عبارت است از به کمال رساندن قوه نظری خود برای شناخت حقایق.
(۱)
قرآن.
(۲) ابن اثیر، النهایة فی غریب
الحدیث و الاثر، چاپ محمود محمد طناحی
و طاهر احمد زاوی، بیروت ۱۳۸۳/۱۹۶۳، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.
(۳) ابن بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم (۱۳۵۷ش).
(۴) ابن سیده، المحکم
و المحیط الاعظم، چاپ عبدالحمید هنداوی، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۵) ابن طاووس، اقبال الاعمال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۱۶.
(۶) ابن ماجه، سنن ابن ماجة، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت، بیتا).
(۷) ابن منظور.
(۸) ابوحاتم رازی، کتاب الزینة فی الکلمات الاسلامیة العربیة، چاپ حسین بن فیض اللّه همدانی، قاهره ۱۹۵۷ـ۱۹۵۸.
(۹) ابونعیم اصفهانی، جزء فیه طرق
حدیث «ان للّه تسعة
و تسعین اسماً»، چاپ مشهور بن حسن بن سلمان، مدینه (۱۴۱۳).
(۱۰) محمد بن احمد ازهری، تهذیباللغة، ج ۷، چاپ عبدالسلام سرحان، قاهره (۱۳۸۶/ ۱۹۶۷).
(۱۱) احمد بن حسین بیهقی، کتاب الاسماء
و الصفات، چاپ عمادالدین احمد حیدر، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
(۱۲) محمد بن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، ج ۵، چاپ عبدالرحمان محمد عثمان، بیروت ۱۴۰۳.
(۱۳) حسین بن حسن حلیمی، کتاب المنهاج فی شعب الایمان، چاپ حلمی محمد فوده، (بیروت) ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
(۱۴) حسین بن محمد راغب اصفهانی، مفردات الفاظ
القرآن، چاپ صفوان عدنان داوودی، دمشق ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۱۵) محمد بن محمد زَبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
(۱۶) ابراهیم بن سری زجّاج، تفسیر اسماءاللّه الحسنی، چاپ احمد یوسف دقاق، (قاهره) ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
(۱۷) محمود سامی، المختصر فی معانی اسماءاللّه الحسنی، (قاهره ۱۳۶۶).
(۱۸) احمد بن منصور سمعانی، روح الارواح فی شرح اسماءالملک الفتّاح، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۸ش.
(۱۹) محمد بن حسن صفّارقمی، بصائرالدرجات فی فضائل آلمحمد «ص»، چاپ محسن کوچه باغی تبریزی، قم ۱۴۰۴.
(۲۰) سلیمان بن احمد طبرانی، کتاب الدعاء، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۳.
(۲۱) محمد بن حسن طوسی، مصباح المتهجّد، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
(۲۲) محمد بن محمد غزالی، المقصد الاسنی فی شرح معانی اسماءالله الحسنی، چاپ فضله شحاده، بیروت ۱۹۷۱.
(۲۳) محمد بن عمر فخررازی، شرح اسماءاللّه الحسنی للرازی،
و هو الکتاب المسمی لوامع البینات شرح اسماءاللّه تعالی
و الصفات، چاپ طه عبدالرؤوف سعد، قاهره ۱۳۹۶/۱۹۷۶، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ش.
(۲۴) محمد بن احمد قرطبی، الاسنی فی شرح اسماءاللّه الحسنی
و صفاته العُلی، چاپ شحات احمد طحان، منصوره، مصر ۱۴۲۷/۲۰۰۶.
(۲۵) عبدالکریم بن هوازن قشیری، التحبیر فی التذکیر، چاپ ابراهیم بسیونی، قاهره ۱۹۶۸.
(۲۶) سعید بن هبةاللّه قطب راوندی، سلوة الحزین
و تحفة العلیل، الشهیر بالدّعوات، چاپ عبدالحلیم عوض حلّی، قم ۱۳۸۵ش.
(۲۷) ابراهیم بن علی کفعمی، المقام الاسنی فی تفسیر الاسماءالحسنی، چاپ فارس حسون، قم ۱۴۱۲.
(۲۸) کلینی، الکافی؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خالق»، شماره۶۷۹۱.
