• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حقوق برادر

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



این نوشتار در مورد حقوق و احکام برادر مانند دوستی، محرمیت، حاجب بودن از ارث، غذا خوردن از خانه برادر می‌باشد.



از جمله حقوق برادر بر برادر و خواهر ارتباط داشتن با اوست که قرآن به صورتی کلی و در قالب دستور به برقراری پیوند با همه خویشاوندان بدان توصیه کرده است: «والَّذینَ یَصِلونَ ما اَمَرَ اللّهُ بِهِ اَن یوصَلَ...... اُولئِکَ لَهُم عُقبَی الدّار». مقصود از برقراری پیوند در این آیه ارتباط با خویشاوندان دانسته شده است.
[۲] مجمع البیان، ج‌۶‌، ص‌۴۴۴.
از دیدگاه قرآن، رابطه دوستی و محبت میان دو برادر مستحکم‌ترین رابطه است، به گونه‌ای که قرآن در آیه ۱۲ حجرات غیبت کردن را به مثابه خوردن گوشت برادر مرده دانسته و در آیه‌ای دیگر این رابطه را الگویی برای ارتباط همه مؤمنان معرفی کرده است:«اِنَّمَا المُؤمِنونَ اِخوَةٌ فَاَصلِحوا بَینَ اَخَوَیکُم...». البته پیوند کامل و تمام عیار با برادر، ویژه برادر مؤمن است و در صورت کافر بودن برادر، دوستی با او جایز نیست:«یاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا لا تَتَّخِذُوا ءاباءَکُم واِخونَکُم اَولِیاءَ‌اِنِ استَحَبُّوا الکُفرَ عَلَی الاِیمنِ ومَن یَتَوَلَّهُم مِنکُم‌فَاُولئِکَ هُمُ الظّلِمون قُل اِن کانَ ءاباؤُکُم و‌اَبناؤُکُم و اِخونُکُم...». این آیات درباره حاطب‌ بن ابی بلتعه نازل گردید که به سبب پیوند دوستی با برادر کافر خود و دیگر خویشاوندانش در نامه‌ای برای قریش خبرچینی کرد.
[۶] روح المعانی، مج‌۶‌، ج‌۱۰، ص‌۱۰۳.
[۷] مجمع البیان، ج‌۶‌، ص‌۲۵.
قول دیگر این است که این آیات درباره آن دسته از مسلمانان نازل شد که به سبب دوستی و محبت برادران و دیگر خویشاوندان خود از هجرت به مدینه خودداری کردند.
[۸] جامع البیان، مج‌۶‌، ج‌۱۰، ص‌۱۲۷.
[۹] تفسیر قرطبی، ج‌۸‌، ص‌۶۱‌.
البته مراد از دوستی مذموم در این آیه، دوستی در امر دین
[۱۱] مجمع البیان، ج‌۵‌، ص‌۲۵.
و یاری کردن آنان به گونه زیانبار برای دین و اعتقادات است و بیش‌تر مربوط به برادران و خویشاوندان کافری است که با اسلام دشمنی داشته، کافر محارب محسوب شوند، چنان‌که در آیه‌ای دیگر قرآن ترک دوستی با چنین افرادی را از صفات مؤمنان حقیقی شمرده و به آنان وعده پاداش اخروی داده است:«لا تَجِدُ قَوما یُؤمِنونَ بِاللّهِ والیَومِ الأخِرِ یوادّونَ مَن حادَّ اللّهَ ورَسولَهُ ولَو کانوا ءاباءَهُم اَو اَبناءَهُم اَو اِخونَهُم اَو عَشیرَتَهُم اُولئِکَ... یُدخِلُهُم جَنّات تَجری مِن تَحتِهَا الاَنهارُ خالِدینَ فیها...» اما به تصریح روایات و گفته فقیهان، پیوند خانوادگی و احسان کردن به برادر و دیگر خویشاوندان کافر در صورتی که برای دین زیانبار نباشد اشکالی ندارد.


آشکار کردن زینت خواهر در برابر برادر جایز است:«و قُل لِلمُؤمِناتِ... لا یُبدینَ زینَتَهُنَّ اِلاّ لِبُعولَتِهِنَّ... اَو اِخونِهِنَّ...» همچنین قرآن در آیه ۱۵۳ احزاب زنان پیامبر را به رعایت حجاب توصیه کرده و در ادامه این امر را در برابر گروهی از مردان از جمله برادران لازم ندانسته است:«لا جُناحَ عَلَیهِنَّ فی... اِخونِهِنَّ...». از این آیات استفاده می‌شود که در مقابل، برادر نیز می‌تواند بدون قصد لذت به خواهر و زینتهای او نگاه کند
[۱۹] مجمع البیان، ج‌۷، ص‌۲۱۷.
؛ اما در این‌که آشکار کردن چه زینتهایی از خواهر در برابر برادر و نگاه وی به این زینتها جایز است آرای متفاوتی میان فقیهان مطرح است؛ به نظر فقیهان شیعه و بسیاری از فقیهان اهل سنت مقصود زینتهای باطن و مواضع آن به جز عورتین است.
[۲۰] تذکرة الفقهاء، ج‌۲، ص‌۵۷۴‌.
[۲۱] زبدة البیان، ص‌۶۸۸‌.
[۲۲] المبسوط، سرخسی، ج‌۱۰، ص‌۱۴۹.
(‌=>‌تزیین)
همچنین ازدواج برادر با خواهر نسبی و رضاعی خود حرام است:«حُرِّمَت عَلَیکُم... اَخَوتُکُم... و اَخَوتُکُم مِنَ الرَّضاعَةِ...». از این آیه برمی‌آید که در مقابل، بر خواهر نیز ازدواج با برادر نسبی و رضاعی خود حرام است. در مورد برادر یا خواهر رضاعی میان این‌که آنان با هم از مادر شیر خورده یا یکی با فرزند قبلی مادر و دیگری با فرزند بعدی او شیر خورده باشد تفاوتی نیست و در همه موارد ازدواج حرام است
[۲۷] تفسیر قرطبی، ج‌۵‌، ص‌۷۴.
[۲۸] مجمع البیان، ج‌۳، ص‌۴۶.
؛ همچنین آیه فوق افزون بر حرمت عقد و آمیزش
[۳۱] مجمع البیان، ج‌۳، ص‌۴۶ - ۴۷.
هر نوع بهره‌گیری جنسی از یکدیگر و حتی تملک را شامل است.
[۳۲] مختلف الشیعه، ج‌۷، ص‌۴۵.
این حرمت نیز دائمی است؛ نه موقت.
[۳۳] تذکرة الفقهاء، ج‌۲، ص‌۶۱۳‌.



برادر در طبقه دوم وارثان و پس از طبقه نخست یعنی فرزندان و پدر و مادر میّت قرار دارد:
[۳۴] مواهب الرحمن، ج‌۷، ص‌۳۰۴.
بنابراین در صورتی ارث می‌برد که میت وارثی در طبقه اوّل نداشته باشد «... و هُوَ یَرِثُها اِن لَم یَکُن لَها ولَدٌ...». این نکته از آیات «... واولُوا الاَرحامِ بَعضُهُم اَولی بِبَعض فی کِتابِ اللّهِ...» که برخی از خویشاوندان را در ارث بردن، بر دیگران مقدم دانسته
[۴۴] تحریر الاحکام، ج‌۲، ص‌۱۶۲.
[۴۵] مواهب‌الرحمن، ج‌۷، ص‌۳۰۴.
نیز استفاده می‌شود. با فقدان وارث طبقه اول، در صورتی که برادرِ میت، برادرِ پدری و مادری یا برادر پدری میت باشد و میت برادر و خواهر دیگری نداشته باشد همه اموال میت را به ارث می‌برد:
[۴۶] مجمع‌البیان، ج‌۳، ص‌۲۲۹.
[۴۷] تفسیر قرطبی، ج‌۶‌، ص‌۲۰‌-‌۲۱.
«... اِنِ امرُؤٌا هَلَکَ لَیسَ لَهُ وَلَدٌ ولَهُ اُختٌ فَلَها نِصفُ ما تَرَکَ و هُوَ یَرِثُها اِن لَم یَکُن لَها ولَدٌ...» اما اگر برادر پدری و مادری خواهر یا خواهران پدر و مادری نیز داشته باشد در این صورت هر برادر دو برابر سهم هر خواهر ارث می‌برد
[۵۱] مجمع‌البیان، ج‌۳، ص‌۲۲۹.
:«... و اِن کانوا اِخوَةً رِجالاً و نِساءً فَلِلذَّکَرِ مِثلُ حَظِّ الاُنثَیَینِ...» و اگر میت یک برادر یا خواهر مادری داشته باشد هریک یک ششم مال میت را به ارث خواهند برد
[۵۳] المغنی، ج‌۷، ص‌۴.
:«... و اِن کانَ رَجُلٌ یورَثُ کَلالَةً اَوِ امرَاَةٌ ولَهُ اَخٌ اَو اُختٌ فَلِکُلِّ واحِد مِنهُمَا السُّدُسُ...» و در صورتی که برادر و خواهر مادری بیش از یک نفر باشند همگی‌ به‌طور مجموع یک سوم مال را به ارث خواهند برد
[۵۸] المجموع، ج‌۱۶، ص‌۸۵‌.
:«... ‌فَاِن کَانوا اَکثَرَ مِن ذلِکَ فَهُم شُرَکاءُ فِی الثّلُثِ...». کلاله به معانی گوناگون از جمله، غیر از فرزند و پدر
[۶۱] تفسیر قرطبی، ج‌۵‌، ص‌۵۱‌.
، میت، وارث و میراث
[۶۳] تفسیر ماوردی، ج‌۱، ص‌۴۶۱.
تفسیر شده است؛ ولی امامیه با توجه به روایات اهل‌بیت (علیهم‌السلام) آن را برادر و خواهر میت می‌دانند.
[۶۷] مجمع‌البیان، ج‌۳، ص‌۲۹.
همه این سهام در صورتی به برادر می‌رسد که میت وصیت یا دَیْنی زیانبار نداشته باشد:«... مِن بَعدِ وصِیَّة یوصی بِها اَو دَین غَیرَ مُضارّ...».


برادر افزون بر ارث بردن، گاهی مانع از ارث بردن دیگران شده یا سهم آنان را در ارث کاهش می‌دهد؛ مثلاً وجود برادر که در طبقه دوم قرار دارد مانع ارث بردن وارثان طبقات بعدی می‌شود :«... واولُوا الاَرحامِ بَعضُهُم اَولی بِبَعض فی کِتابِ اللّهِ...» همچنین در صورتی که از میت تنها پدر و مادر باقی بماند مادر یک سوم مال را به ارث می‌برد؛ اما اگر میت برادرانی نیز داشته باشد آنان سهم مادر را به یک ششم کاهش می‌دهند: «... فَاِن لَم یَکُن لَهُ وَلَدٌ وورِثَهُ اَبَواهُ فَلاُِمِّهِ الثُلُثُ فَاِن کَانَ لَهُ اِخوَةٌ فَلاُِمِّهِ‌ السُّدُسُ...». طبق رأی فقیهان امامیه برادران در صورتی می‌توانند حاجب باشند که الف. دو نفر و بیش‌تر از دو نفر باشند. ب. برادران پدر و مادری یا پدری میت باشند. ج. برادران و نیز پدر زنده باشد. د. مانعی برای ارث بردن آنان نباشد؛ اما فقیهان اهل سنت همه این موارد را شرط نمی‌دانند.
[۷۹] بدایة المجتهد، ج‌۲، ص‌۲۷۹.
[۸۰] المجموع، ج‌۱۶، ص‌۷۲.



وارد شدن برادر و خواهر به خانه برادر و تناول کردن از غذای موجود در آن جایز است
[۸۱] تفسیر آیات الاحکام، ج‌۳، ص‌۱۸۲.
:«لَیسَ عَلَی الاَعمی حَرَجٌ... ولا عَلی اَنفُسِکُم اَن تَأکُلوا مِن... بُیوتِ اِخونِکُم...». برخی از فقیهان اهل سنت این کار را در صورتی جایز شمرده‌اند که صاحب خانه اجازه داده باشد.
[۸۳] تفسیر قرطبی، ج‌۱۲، ص‌۲۰۷.
برخی دیگر آن را مشروط به آگاهی شخص به رضایت صاحب خانه کرده‌اند
[۸۴] روح المعانی، مج‌۱۰، ج‌۱۸‌، ص‌۳۲۳.
ولی فقیهان امامیه بر این باورند که این کار در صورتی جایز است که علم یا ظن قوی به عدم؛ رضایت صاحب طعام نداشته باشیم.
[۸۷] کفایة الاحکام، ص‌۲۵۳.
[۸۸] الروضة البهیه، ج‌۲، ص‌۲۸۹.
البته در صورت ورود شخص به منزل برادر و دیگر خویشاوندان و استفاده از طعام وی باید از اسراف بپرهیزد.
[۸۹] مجمع البیان، ج‌۷، ص‌۲۴۶.



بحارالانوار؛ بدایة المجتهد و نهایة المقتصد؛ تاج العروس من جواهر القاموس؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیه؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تذکرة الفقهاء؛ تفسیر آیات الاحکام؛ تفسیر التحریر و التنویر؛ تفسیر الصافی؛ التفسیر الکبیر؛ التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج؛ تفسیر نمونه؛ جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ جامع المدارک فی شرح المختصر النافع؛ جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام؛ الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه؛ روض الجنان و روح الجنان؛ زاد المسیر فی علم التفسیر؛ زبدة‌البیان فی براهین احکام القرآن؛ فرهنگ فارسی؛ فقه القرآن، راوندی؛ قصص الانبیاء، راوندی؛ کتاب الخلاف؛ کتاب السرائر؛ کتاب مقدس؛ الکشاف؛ کفایة الاحکام (کفایة الفقه)؛ لسان العرب؛ لغت نامه؛ المبسوط؛ المبسوط فی فقه الامامیه؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ مجمع الفائدة و البرهان؛ المجموع فی شرح المهذب؛ مختلف الشیعة فی احکام الشریعه؛ مسالک الافهام الی آیات الاحکام؛ المغنی و الشرح الکبیر؛ مفردات الفاظ القرآن؛ مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن، سبزواری؛ الموسوعة الفقهیة المیسره؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ النکت والعیون، ماوردی.


۱. رعد/سوره۱۳، آیه۲۱ - ۲۲.    
۲. مجمع البیان، ج‌۶‌، ص‌۴۴۴.
۳. حجرات /سوره۴۹، آیه۱۲.    
۴. حجرات/سوره۴۹، آیه۱۰.    
۵. توبه/سوره۹، آیه۲۳ - ۲۴.    
۶. روح المعانی، مج‌۶‌، ج‌۱۰، ص‌۱۰۳.
۷. مجمع البیان، ج‌۶‌، ص‌۲۵.
۸. جامع البیان، مج‌۶‌، ج‌۱۰، ص‌۱۲۷.
۹. تفسیر قرطبی، ج‌۸‌، ص‌۶۱‌.
۱۰. المنیر، ج‌۱۰، ص‌۱۴۸.    
۱۱. مجمع البیان، ج‌۵‌، ص‌۲۵.
۱۲. التبیان، ج‌۵‌، ص‌۱۹۴.    
۱۳. مجادله/سوره۵۸، آیه۲۲.    
۱۴. التبیان، ج‌۵‌، ص‌۱۹۴.    
۱۵. المیزان، ج‌۱۸، ص‌۴۵.    
۱۶. المنیر، ج۱۰، ص۱۵۳-۱۵۴.    
۱۷. نور/سوره۲۴، آیه۳۱.    
۱۸. احزاب /سوره۳۳، آیه۱۵۳.    
۱۹. مجمع البیان، ج‌۷، ص‌۲۱۷.
۲۰. تذکرة الفقهاء، ج‌۲، ص‌۵۷۴‌.
۲۱. زبدة البیان، ص‌۶۸۸‌.
۲۲. المبسوط، سرخسی، ج‌۱۰، ص‌۱۴۹.
۲۳. نساء/سوره۴، آیه۲۳.    
۲۴. جواهر الکلام، ج‌۲۹، ص‌۳۱۰.    
۲۵. جامع‌المدارک، ج‌۴، ص‌۱۷۷.    
۲۶. الحدائق، ج‌۲۳، ص‌۳۱۰.    
۲۷. تفسیر قرطبی، ج‌۵‌، ص‌۷۴.
۲۸. مجمع البیان، ج‌۳، ص‌۴۶.
۲۹. زبدة البیان، ص‌۵۲۳.    
۳۰. جواهر‌الکلام، ج‌۲۹، ص‌۲۴۳.    
۳۱. مجمع البیان، ج‌۳، ص‌۴۶ - ۴۷.
۳۲. مختلف الشیعه، ج‌۷، ص‌۴۵.
۳۳. تذکرة الفقهاء، ج‌۲، ص‌۶۱۳‌.
۳۴. مواهب الرحمن، ج‌۷، ص‌۳۰۴.
۳۵. الموسوعة الفقهیه، ج‌۱، ص‌۳۵۰.    
۳۶. الموسوعة الفقهیه، ج‌۲، ص‌۷۶.    
۳۷. السرائر، ج‌۳، ص‌۳۰۱.    
۳۸. مجمع‌الفائده، ج‌۱۱، ص‌۴۰۱.    
۳۹. المبسوط، طوسی، ج‌۴، ص‌۱۱۹.    
۴۰. نساء/سوره۴، آیه۱۷۶.    
۴۱. انفال/سوره۸، آیه۷۵.    
۴۲. احزاب/سوره۳۳، آیه۶.    
۴۳. السرائر، ج‌۱، ص‌۳۵۸.    
۴۴. تحریر الاحکام، ج‌۲، ص‌۱۶۲.
۴۵. مواهب‌الرحمن، ج‌۷، ص‌۳۰۴.
۴۶. مجمع‌البیان، ج‌۳، ص‌۲۲۹.
۴۷. تفسیر قرطبی، ج‌۶‌، ص‌۲۰‌-‌۲۱.
۴۸. الموسوعة الفقهیه، ج‌۲، ص‌۷۶.    
۴۹. نساء/سوره۴، آیه۱۷۶.    
۵۰. المنیر، ج‌۶‌، ص‌۵۸‌.    
۵۱. مجمع‌البیان، ج‌۳، ص‌۲۲۹.
۵۲. نساء/سوره۴، آیه۱۷۶.    
۵۳. المغنی، ج‌۷، ص‌۴.
۵۴. جواهرالکلام، ج‌۳۹، ص‌۱۵۱.    
۵۵. التبیان، ج‌۳، ص‌۱۳۵.    
۵۶. نساء/سوره۴، آیه۱۲.    
۵۷. مسالک الافهام، ج‌۱۳، ص‌۱۴.    
۵۸. المجموع، ج‌۱۶، ص‌۸۵‌.
۵۹. الخلاف، ج‌۴، ص‌۳۴‌-‌۳۵.    
۶۰. نساء/سوره۴، آیه۱۲.    
۶۱. تفسیر قرطبی، ج‌۵‌، ص‌۵۱‌.
۶۲. الکشاف، ج‌۱، ص‌۴۸۶.    
۶۳. تفسیر ماوردی، ج‌۱، ص‌۴۶۱.
۶۴. التبیان، ج‌۳، ص‌۱۳۵.    
۶۵. التبیان، ج‌۳، ص‌۱۳۵.    
۶۶. الخلاف، ج‌۴، ص‌۳۴.    
۶۷. مجمع‌البیان، ج‌۳، ص‌۲۹.
۶۸. نساء/سوره۴، آیه۱۲.    
۶۹. الموسوعة الفقهیه، ج‌۲، ص‌۶۹‌.    
۷۰. جواهرالکلام، ج‌۳۹، ص‌۷۷.    
۷۱. انفال/سوره۸، آیه۷۵.    
۷۲. احزاب/سوره۳۳، آیه۶.    
۷۳. مسالک الافهام، ج‌۱۳، ص‌۷۶.    
۷۴. السرائر، ج‌۳، ص‌۲۴۷.    
۷۵. نساء/سوره۴، آیه۱۱.    
۷۶. مجمع‌الفائده، ج‌۱۱، ص‌۵۵۳‌.    
۷۷. الموسوعة الفقهیه، ج‌۲، ص‌۷۰.    
۷۸. فقه‌القرآن، ج‌۲، ص‌۳۳۲.    
۷۹. بدایة المجتهد، ج‌۲، ص‌۲۷۹.
۸۰. المجموع، ج‌۱۶، ص‌۷۲.
۸۱. تفسیر آیات الاحکام، ج‌۳، ص‌۱۸۲.
۸۲. نور/سوره۲۴، آیه۶۱.    
۸۳. تفسیر قرطبی، ج‌۱۲، ص‌۲۰۷.
۸۴. روح المعانی، مج‌۱۰، ج‌۱۸‌، ص‌۳۲۳.
۸۵. المنیر، ج‌۱۸، ص‌۳۰۷.    
۸۶. مسالک الافهام، ج‌۱۲، ص‌۹۸‌-‌۹۹.    
۸۷. کفایة الاحکام، ص‌۲۵۳.
۸۸. الروضة البهیه، ج‌۲، ص‌۲۸۹.
۸۹. مجمع البیان، ج‌۷، ص‌۲۴۶.



دائرةالمعارف قرآن کریم برگرفته از مقاله برادر.    




جعبه ابزار