حسن حسن‌زاده آملی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آیت‌الله حسن حسن‌زاده آملی (۱۳۰۷-۱۴۰۰ش)، مشهور به علامه حسن‌زاده و علامه ذوالفنون، از علمای مشهور
قم در
فلسفه،
عرفان،
هیئت، ریاضیات، شعر و ادب و دارای تالیفات زیادی در این علوم بود.
وی از محضر اساتیدی همچون
سید احمد لواسانی،
علامه طباطبایی،
علامه شعرانی، میرزا
ابوالحسن رفیعی قزوینی،
محمدحسین فاضل تونی،
مهدی الهی قمشه‌ای،
سید محمدحسن الهی طباطبایی،
سید مهدی قاضی تبریزی و دیگر اساتید بهره برد. این عالم سال‌ها در
تهران و سپس در قم به تدریس و تالیف اشتغال داشتند. از علامه تالیفات، تصحیحات و شروح بسیاری در علوم فلسفه،
منطق،
فقه،
تفسیر،
کلام، عرفان، ریاضی، نجوم، ادبیات فارسی و عربی برجای مانده است. ایشان سرانجام پس از عمری مجاهدت در راه ترویج معارف الهیه در ۳ مهر ۱۴۰۰ش مصادف با ۱۸
صفر ۱۴۴۳ق در
شهر آمل درگذشت.
![حسن حسن زاده آملی]()
علامه حسن بن عبدالله حسن‌زاده آملی، مشهور به علامه حسن‌زاده و علامه ذوالفنون، در اواخر سال ۱۳۰۷ هجری شمسی مطابق با
۱۳۴۷ قمری برابر با ۱۹۲۹ میلادی در (ایرا) از توابع لاریجان آمل دیده به جهان گشود.
علامه حسن‌زاده در حالی که شش ساله بودند، به مکتبخانه خدمت یک معلم روحانی شرفیاب شدند و پیش او خواندن و نوشتن یاد گرفتند و تعدادی از جزوات متداول در مکتبخانه‌های آن زمان را خواندند، تا اینکه در خردسالی تمام
قرآن را به خوبی یاد گرفتند.
پس از مکتبخانه وارد دوره ابتدایی شدند. تاریخ ورود حضرت استاد به مدرسه روحانی (حوزه علمیه) مهرماه سال ۱۳۲۳ هجری شمسی مطابق با
شوال المکرم سال
۱۳۶۳ هجری قمری بود.
تحصیلات کتب ابتدائیه را که در میان طلّاب علوم دینیّه معمول و متداول است از
نصاب الصبیان و رساله عملیه فارسی آیت‌الله
سید ابوالحسن اصفهانی (چون ایشان مرجع علی الاطلاق در آن زمان بودند) و
کلیات سعدی،
گلستان سعدی و
جامع المقدمات و
شرح الفیه سیوطی و
حاشیه ملا عبدالله بر
تهذیب المنطق و
شرح جامی بر
کافیه نحو و شمسیه در منطق و
شرح نظام در
صرف،
مطوّل در
معانی و
بیان و
بدیع و
معالم در
اصول، تبصره در فقه و
قوانین در اصول تا مبحث عام و خاص را در آمل که همواره از قدیم الدهر واجد رجال علم بوده، از محضر روحانیین آن شهر آیات عظام و حجج اسلام: آیت‌الله میرزا
ابوالقاسم فرسیو،
محمد آقا غروی و آقا
عزیزالله طبرسی و آقا شیخ
احمد اعتمادی و آقا
عبدالله اشراقی و آقا
ابوالقاسم رجائی لتیکوهی و غیرهم فرا گرفتند و نیز از عزیزالله طبرسی تعلیم خط می‌گرفتند تا اینکه خود حضرتش در آمل چند کتاب مقدماتی را تدریس می‌کردند.
پس از تحصیل در آمل در شهریور ۱۳۲۹ هجری شمسی به
تهران آمدند و چند سالی در مدرسه حاج ابوالفتح (رحمة‌الله‌علیه) به سر بردند و باقی کتب
شرح لمعه از عام و خاص قوانین تا آخر جلدین آنرا در محضر آیت‌الله آقا سید احمد لواسانی درس خواندند.
و بعد از آن چندین سال در مدرسه مروی به سر بردند. و به ارشاد جناب آیت‌الله حاج شیخ
محمدتقی آملی (قدس سره) به محضر علامه حاج میرزا
ابوالحسن شعرانی (اعلی‌الله‌مقامه) رسیدند و آن بزرگوار چون پدری مهربان، سالیانی دراز، همّ خویش را به تربیت و تعلیم ایشان مصروف داشت – به مدت ۱۳ سال – و از فنونی چند دری بروی ایشان گشود.
از منقول تمام
مکاسب و
رسائل شیخ انصاری (قدس سره) و جلدین
کفایه آخوند خراسانی (قدس سره) و پس از آن کتاب طهارت و کتاب‌های صلوه و خمس و زکات و حج و ارث جواهر را به صورت درس فقه خارج استدلالی محققانه، تا اینکه مطمئن شد و باور نمود که بر استنباط فروع از اصول تواناست. آنگاه حضرتش را به تصدیق مُنّه استنباط و قوه اجتهاد مشرف ساخت.
از معقول اکثر شرح خواجه طوسی (قدس سره) بر
اشارات ابن سینا (قدس سره) و اکثر
اسفار ملاصدرا (قدس سره) و کتاب نفس و حیوان و نبات و تشریح شفای شیخ الرئیس که از کتاب نفس تا آخر طبیعیات شفاء است.
از
تفسیر تمام دوره تفسیر
مجمع البیان طبرسی از بدو تا ختم آن.
از کتب قرائت و تجوید: شرح شاطبیه به نام «
شراج المبتدی و تذکار المقری المنتهی» که شرح علامه شیخ
علی بن قاصح عذری بر قصیده لامیه منظومه علامه شیخ
قاسم بن فیره رعینی شاطبی در علم قرائات است.
این قصیده ۱۳۷۵ بیت دارد که قافیه همه ابیات فقط «لام» است. مطلع این ابیات:
بَدَاتَ ببسم الله
فی النّظم اوّلا
تبارک رحمانا رحیما و موئلاً
و مختوم این ابیات:
و تبدی علی اصحابها نفحاتها
بغیر تناهِ زربنا و قرنفلا
می‌باشد.
شرح شاطبیه (در علم قرائات و معرفت قاریان) از کتاب‌های درسی بود که در مراکز علمی خوانده می‌شد و استاد علامه شعرانی (قدس سره) آنرا پیش پدرش خوانده بود.
از کتب ریاضی و نجوم:
رساله فارسی ملاعلی قوشچی در علم هیئت.
شرح
قاضی زاده رومی بر «
الملخّص الهیه» از مؤلفات
محمّد بن محمود خوارزمی چغمینی معروف به «شرح چغمینی».
استدراک بر
تشریح الافلاک شیخ بهایی تالیف علامه شعرانی.
کتاب «الاصول» مشهور به
اصول اقلیدس صوری به تحریر
خواجه طوسی که حاوی پانزده مقاله در حساب و هندسه است که همه مسائلش به براهین ریاضی مبرهن است.
اُکَرمالاناوس به تحریر خواجه طوسی اُکَر ثاوذوسیوس در مثلثات و اشکال کروی به تحریر خواجه طوسی.
شرح علامه خفری بر «تذکره
فی الهیه»
محقق طوسی در علم هیئت که شرحی استدلالی است بر مسائل هیئت.
بعد از تعلّم شرح خفری بر تذکره به
زیج بهادری که اتمّ و ادقّ و اجدّ زیجات است، پرداختند.
تعلیم کتاب کبیر
مجسطی تالیف
بطلیموس قلوذی به تحریر طوسی در علم هیئت است و شریفترین مصنف در این علم است و نیز مقصد اسنی و مطلب اعلی و نهایه النهایات در درس هیئت استدلالی می‌باشد، همانگونه که شرح خفری یاد شده و اُکَر ثاوذسیوس و اُکَر مالاناوؤس و کتاب «
الکره المتحرکه» تالیف
اوطوقوس به تحریر خواجه طوسی و رساله
قسطا بن لوقا در عمل به کره ذات الکرسی و نظایر این کتاب از متوسطات و اصول اقلیدس و کتاب‌های پایین‌تر از آن در حساب و هندسه و هیئت از بدایات در این رشته طبق مراتب درجاتی که نزد اهل هیئت معمول است می‌باشند.
استخراج تقویم نجومی که چهار سال تعلیم آن در محضر علامه شعرانی طول کشید حضرت استاد علامه حسن زاده (مدّ ظله العالی) به غوص در مسایل آن تا آنجا متبحر شدند که بر استخراج آن متمهّر گشتند و آنرا به طور کامل شرح کردند که هنوز چاپ نگشته است. از این زیج نه سال استخراج تقویم کردند که چاپ و منتشر شد.
در عمل به آلات رصدی:
اسطرلاب و ربع مجیّب به نحو کمال و معرفت آلاتی که در کتاب‌های یاد شده مذکور است.
از کتب طبّ:
قانونچه محمد بن محمود چغمینی؛
شرح الاسباب نفیس بن عوض بن حکیم طبیب؛
تشریح کلیات قانون شیخ الرئیس در علم درایه و رجال:
دوره کامل رساله استاد علامه شعرانی که تاکنون چاپ نگشته است و دوره کامل «جامع الرواه اردبیلی» علیه الرحمه
در حدیث و
روایت:
جامع وافی فیض کاشانی (رضوان‌الله‌تعالی‌علیه) پس از خواندن جامع وافی به انخراط در سلک روات دین و انسلاک در سلسله حمله احادیث صادره از
اهل بیت عصمت و وحی مشرف گشته است که دستخط شریف علامه شعرانی در کتاب «در آسمان معرفت» حضرت مولی آمده است.
در محضر علامه رفیعی قزوینی:
در آن سنوات استاد آیت‌الله حاج میرزا
ابوالحسن رفیعی قزوینی (قدس سره) از
قزوین به تهران تشریف فرما شدند و اقامت فرمودند که به هدایت جناب استاد شعرانی به حضور شریفش تشرّف یافتند و چند سالی (۵ سال) در محضرش نیز به تحصیل
علوم عقلی و
نقلی و عرفانی از اسفار صدر اعظم فلاسفه و شرح علامه محمد بن حمزه مشهور به
ابن فناری بر
مصباح الانس صدرالدین قونوی و
خارج فقه (طهارت و صلوه و اجاره از روی متن
عروه الوثقی فقیه آقا
سید محمدکاظم یزدی) و
خارج اصول (از متن کفایه الاصول آخوند خراسانی) مشتغل بودند و به «فاضل آملی» از زبان مبارک ایشان وصف می‌شدند.
در محضر درس آیت‌الله حکیم الهی قمشه‌ای (رضوان‌الله‌تعالی‌علیه):
تمام حکمت منظومه متاله سبزواری و مبحث نفس اسفار و حدود نصف شرح خواجه بر اشارات شیخ رئیس را تلمذ نمودند. و نیز در مجلس تفسیر قرآن آن جناب خوشه‌چین بودند که همه درس‌ها بیش از ده سال در بیت شریف حکیم متاله الهی قمشه‌ای (رضوان‌الله‌تعالی‌علیه) بعد از نماز مغرب و عشاء برگزار می‌شد.
و نیز مدتی مدید در تهران در درس خارج فروع فقهیه و اصول علامه جناب آیت‌الله آشیخ محمدتقی آملی شرکت فرمودند.
و همچنین از اعاظمی که در تهران به ادراک محضرشان بهره‌مند بودند، جناب حکیم الهی و عارف صمدانی استاد
محمدحسین فاضل تونی (رحمة‌الله‌تعالی‌علیه) است که قسمتی از طبیعیات شفا و شرح علامه قیصری بر فصوص شیخ اکبر
محی‌الدین عربی را نزد ایشان تلمذ نمودند. و قسمتی از طبیعیات شفا را در محضر مبارک جناب آیت‌الله حاج میرزا
احمد آشتیانی (قدس سره) خوانده‌اند. و یکی از آن بزرگواران حاج شیخ
علی‌محمد جولستانی (رحمة‌الله‌تعالی‌علیه) بود که در فراگیری لئالی منتظمه در منطق تصنیف متاله سبزواری پیش ایشان شاگردی نمودند.
در مدت اقامتش در تهران در طی سیزده سال یا بیشتر همراه با اشتغال به تحصیل علوم از آن محاضر عالیه طبق روش معهود و سیره جاریه بین علمای روحانی به تعلیم و تدریس در مدارس (حوزه علمیه) روحانی نیز اشتغال داشتند و کتاب‌های ذیل را تدریس فرمودند:
معالم الاصول مطوّل تفتازانی، «حضرت مولی شش دوره به تدریس مطوّل توفیق داشت» و معانی مطوّل از اول تا آخر و قسمت زیادی از بیان بدیع آنرا تحشیه فرمودند که بسیار گرانقدر و شریف است.
کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد در
علم کلام که اینک با تصحیح و تعلیقات حضرتش به طبع رسید.
قوانین در اصول شرح محقق طوسی بر اشارات شیخ رئیس در
حکمت مشائیّه.
شرح لمعه در فقه.
ارث جواهر در فقه.
لئالی منتظمه جوهر نضید.
حاشیه ملاعبدالله.
شرح شمسیه.
این چهار کتاب اخیر در
علم منطق است.
هیئت فارسی در قوشچی
شرح چغمینی تشریح الافلاک شیخ بهایی اصول اقلیدس زیج بهادری این پنج کتاب در ریاضیات: هیئت و حساب و هندسه است و همچنین موفق به یادگیری زبان فرانسه گردیدند.
در دوشنبه ۲۵
جمادی الاول/ سال ۱۳۸۳ هجری قمری برابر با ۲۲ مهر ۱۳۴۲ هجری شمسی به قصد اقامت در
قم، تهران را ترک گفته‌اند.
بعد از ورود به قم، تدریس معارف الهی و تعلیم فنون ریاضی را شروع کردند.
برخی از دروسی که حضرت استاد تدریس فرمودند، از شرح دفتر دل باب یازدهم جلد ۲ شارح حضرت استاد
صمدی آملی به شرح ذیل می‌باشد:
تدریس چهار دوره اشارات با شرح خواجه که در هر دوره‌ای با تصحیح دقیق و تعلیقات و شرحی محققانه همراه بوده است.
تدریس مصباح الانس به مدت هشت سال در
حوزه علمیه قم برای چندین نفر از عزیزان به خصوص جناب عارف واصل حضرت حجة‌الاسلام
سمندری نجف‌آبادی و جناب عارف واصل حضرت آقای دکتر
محمود امامی نجف‌آبادی و دوره دوم تدریس آن نیز در تاریخ ۱۳۷۰/۰۷/۲۴ برابر هفتم
ربیع الثانی ۱۴۱۲ قمری آغاز شد که تا صفحه ۴۹ این کتاب به طبع انتشارات فجر در طی ۱۸۴ جلسه ادامه یافت و در تاریخ ۱۳۷۱/۱۱/۲۶ با کسالت حضرت مولی تعطیل شد.
تدریس شرح
فصوص الحکم قیصری چهار دوره که برای شاگردان املاء می‌فرمود و آنان می‌نوشتند.
تدریس یک دوره کامل شفا شیخ رئیس که در ضمن تدریس از روی چندین نسخه تصحیح شده و تعلیقات و حواشی نمودند.
تدریس چهار دوره
تمهید القواعد در حوزه علمیه قم که هر دوره اش حدود چهار سال به طول انجامید.
تدریس «اُکَر مانالاؤس» که مدت سه سال در حوزه علمیه قم بطول انجامید.
تدریس دو کتاب «اُکَر ثاوذوسیوس و مساکن» به تحریر خوجه طوسی.
تدریس اصول اقلیدس.
تدریس دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی.
و ……….
استاد علامه، به مدت ۱۷ سال از محضر قدسی
علامه طباطبائی (رحمة‌الله‌علیه) بهره بردند. در خدمت ایشان کتاب‌های زیر را خواندند:
کتاب «
تمهید القواعد»
صائن‌الدین علی بن ترکه، که شرحی است شریف بر «
قواعد التوحید»
ابن حامد ترکه و تدرّس آن شب جمعه ۱۲
شعبان المعظم سنه ۱۳۸۳ هجری قمری به اتمام رسید.
کتاب برهان منطق شفاء شیخ رئیس. تاریخ شروع آن شعبان المعظم
۱۳۸۶ هجری قمری مطابق با آذر ماه ۱۳۴۷ هجری شمسی بوده است. جلد نهم اسفار صدرالمتالهین به چاپ جدید که از اول باب هشتم کتاب نفس تا آخر آن می‌باشد و درس آن در روز یکشنبه ۲۳ شعبان المعظم مطابق با پنجم آذر ماه ۱۳۴۶ هجری شمسی بطور کامل پایان پذیرفت.
کتاب توحید
بحار الانوار مجلسی. تاریخ شروع آن: شب پنجشنبه ۱۴ شوال المکرم
۱۳۹۴ هجری قمری بوده است. جلد سوم بحار که در مورد
معاد و مطالب دیگر آن است و آنرا به تمامی خواندند. از جمله چیزهایی که از محضر قدسی او استفاده کردند، تحقیق در مورد شعب علم، بحث از واجب تعالی و صفات او، تفسیر آیات قرآنی و تنقیب در عقاید حقّه جعفری بوده است. حضرتش سوگند یاد کرده و می‌فرمایند: «به جانم سوگند مهم‌ترین چیزی که در محضر شریف او جوهر عاقل را مبتهج می‌کرد، اصول علمیّه و امهّات عقلیه‌ای بود که القاء می‌فرمود و هر یک از آنها دری بود که درهای دیگری از آن گشوده می‌شد. به
خداوند سوگند از محضر روحانی او علم و عمل فیضان می‌کرد؛ حتی سکوتش نطقی بود که هیمانی ملکوتی را حکایت می‌کرد.»
در محضر علامه
محمدحسن الهی طباطبائی (رحمة‌الله‌علیه):
از جمله کسانی که علامه حسن زاده از او بهره بردند، استاد علامه حاج سید محمدحسن الهی طباطبائی تبریزی – برادر علامه استاد حاج سید محمدحسین طباطبائی تبریزی – بود که در فنون
علوم غریبه اوفاق،
جفر،
رمل،
علم حروف،
علم عدد و زُبُر و بیّنات و دیگر شعب ارثماطیقی از محضرشان بهره‌مند گردیدند.
در محضر حاج
سید مهدی قاضی تبریزی (رحمة‌الله‌علیه):
علامه حسن زاده به مدت چهار سال یا بیشتر جهت تعلم علوم ارثماطیقی در محضر حضرت آیت‌الله حاج
سید علی قاضی تبریزی مصداق «اَلوَلَدُ سِرُّ اَبیه» اعنی الحجه سید مهدی قاضی مشرف بوده‌اند. به فرمایش حضرت آقا: «ایشان در تعلیم من بذل جهد فرمود و او را بر من حقی است عظیم.»
به خداوند سوگند قلم و زبان به ادای شکر محشار نیکی‌هایی که این مشایخ عظام در حقّ ما نموده‌اند وافی نیست؛ اگرچه عله العلل و مفیض علی الاطلاق، الله ربّ العالمین است.
۱.
رضا ولایی از قدیمی‌ترین شاگردان علامه حسن‌زاده آملی بود و از سوی علامه، «ابوسعید آملی» خطاب می‌شد. وی ۲۱ تیرماه۱۳۹۳ در ۸۸ سالگی چهره در نقاب خاک کشید و در گلزار امامزاده ابراهیم (علیه‌السّلام) شهر آمل به خاک سپرده شد.
۲. داود صمدی آملی.
۳. استاد
مهدی سمندری.
۴. دکتر محمود امامی نجف‌آبادی: یکی از شاگردانی که اطلاعات زیادی از ایشان وجود ندارد و از اصحاب و شاگردان خاص حضرت علامه محسوب می‌شوند، جناب آقای دکتر امامی نجف‌آبادی می‌باشند که حضرت علامه دوره اول تدریس مصباح الانس را به مدت هشت سال در حوزه علمیه قم برای ایشان و حجت الاسلام سمندری نجف‌آبادی القاء فرموده‌اند.
از علامه حسن‌زاده آملی تالیفات، تصحیحات و شروح بسیاری برجای مانده است.
(۱) لقاء الله؛
(۲)
وحدت از دیدگاه عارف و حکیم؛
(۳)
انه الحق؛
(۴) ولایت تکوینی؛
(۵)
عرفان و حکمت متعالیه؛
(۶)
الهی نامه؛
(۷)
انسان در عرف عرفان؛
(۸)
کلمه علیا در توقیفیت اسماء؛
(۹)
اصول و امّهات حکمی و عرفانی؛
(۱۰) تصحیح رساله مکاتبات؛
(۱۱) تصحیح و تعلیق تمهید القواعد؛
(۱۲) تصحیح و تعلیق شرح فصوص قیصری؛
(۱۳) تصحیح و تحشیه رساله
تحفه الملوک
فی السیر و السلوک؛
(۱۴)
مفاتیح المخازن؛
(۱۵) شرح فصوص الحکم، یک دوره کامل به فارسی؛
(۱۶)
مشکاه القدس علی مصباح الانس؛
(۱۷) شرح طایفه‌ای از اشعار و غزلیات حافظ؛
(۱۸)
نور علی نور در ذکر و ذاکر و مذکور؛
(۱۹)
باب رحمت؛
(۲۰)
نامه‌ها برنامه‌ها؛
(۲۱)
قرآن و عرفان و برهان از هم جدایی ندارند.
(۱)
اتحاد عاقل به معقول؛
(۲)
نصوص الحکم بر فصوص الحکم؛
(۳) رساله جعل؛
(۴)
صد کلمه؛
(۵) تصحیح اسفار اربعه؛
(۶) تصحیح و تعلیق کتاب نفس شفاء؛
(۷) رساله‌ای در تضاد؛
(۸) رساله‌ای در اثبات عالم مثال؛
(۹) رساله‌ای در حرکت جوهری؛
(۱۰)
ممدّ الهِمَم فی شرح فصوص الحِکَم؛
(۱۱) رساله نفس الامر؛
(۱۲)
نهج الولایه؛
(۱۳)
درر القلائد علی غررِ الفَرائد؛
(۱۴)
النور المتَجَلّی فی الظّهور الظِّلّی؛
(۱۵)
مفاتیح الاَسرار لسلّاک الاسفار؛
(۱۶)
سرح العیون فی شرح العیون؛
(۱۷)
گشتی در حرکت؛
(۱۸)
الحجج البالغه علی تجرد النفس الناطقه؛
(۱۹)
گنجینه گوهر روان؛
(۲۰) رساله‌ای در اثبات عالم مثال؛
(۲۱) رساله مُثُل؛
(۲۲) تصحیح و تعلیق شرح اشارات؛
(۲۳) ترجمه و شرح سه نمط آخر اشارات؛
(۲۴) تصحیح و تعلیق شفا؛
(۲۵) ترجمه و تعلیقِ الجمع بین الرَّایَین؛
(۲۶) رساله اعتقادات؛
(۲۷)
الاصول الحکمیّه؛
(۲۸) رساله رؤیا؛
(۲۹)
من کیستم؛
(۳۰)
رساله فی التضاد؛
(۳۱)
معرفت نفس؛
(۳۲)
نثر الدراری علی نظم اللئالی.
(۱) رساله‌ای در مسائل متفرقه فقهی؛
(۲) تعلیقات علی العروه الوثقی
فی الفقه؛
(۳) وجیزه‌ای در مناسک حج.
(۱) تصحیح خلاصه المنهج؛
(۲)
انسان و قرآن.
(۱)
خیر الاثر در رد جبر و قدر؛
(۲) تقدیم و تصحیح و تعلیق رساله قضا و قدر محمد دهدار؛
(۳)
لیلة القدر و فاطمه (علیهاالسّلام)؛
(۴) رساله
فی الامامه؛
(۵) رساله‌ای در کسب کلامی؛
(۶)
فصل الخطاب فی عدم تحریف کتاب ربّ الارباب؛
(۷) رساله حول الرؤیا.
(۱) تصحیح نهج البلاغه؛
(۲) تصحیح سه کتاب (ابی الجعد، نثر اللئالی، طب الائمّه)؛
(۳)
تکمله منهاج البراعه، به عربی در پنج مجلد؛
(۴)
مصادر و ماخذ نهج البلاغه؛
(۵)
انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه؛
(۶) شرح چهل حدیث در معرفت نفس؛
(۷) رساله‌ای در اربعین.
(۱) دروس معرفه الوقت و
القبله؛
(۲) رساله کلّ
فی فلک یسبحون؛
(۳) رساله‌ای در تناهی ابعاد؛
(۴) تصحیح کتاب الاستیعاب
فی صنعه الاصطرلاب للبیرونی؛
(۵)
تعیین سمت قبله مدینه؛
(۶)
الصحیفه العسجدیّه فی آلاتٍ رصدیّه؛
(۷)
الکوکب الدرّی فی مطلع التّاریخ الهجری؛
(۸)
رساله سی فصل؛
(۹) تعلیق
تحفه الاجِلَّه فی معرفه
القبله؛
(۱۰)
رساله قطب نما و قبله نما؛
(۱۱) تعلیقه بر رساله مولا مظفر؛
(۱۲) رساله میل کلّی؛
(۱۳) رساله ظِلّ؛
(۱۴) رساله تکسیر دایره؛
(۱۵) تصحیح کتاب المناظر
فی کیفیّه الابصار؛
(۱۶) رساله‌ای در اختلاف منظر و انکسار نور؛
(۱۷) رساله
فی تعیین البُعد بین المرکزین و الاوج؛
(۱۸) رساله
فی الصّبح و الشّفق؛
(۱۹) رساله‌ای پیرامون فنون ریاضی؛
(۲۰) رساله‌ای در مطالب ریاضی؛
(۲۱) دروس هیات و دیگر رشته‌های ریاضی؛
(۲۲) تصحیح و تعلیق شرح جغمینی؛
(۲۳) تصحیح و تعلیق تحریر اصول اقلیدس؛
(۲۴) تصحیح و تعلیق اُکَرِ مانالاؤس؛
(۲۵) تصحیح و تعلیق تحریر اُکَرِ ثاوذوسیوس؛
(۲۶) شرح زیج بهادری، به فارسی؛
(۲۷) تصحیح و تعلیق شرح بیرجندی بر زیج الغ بیک؛
(۲۸) تصحیح و تعلیق شرح بیرجندی بربیست باب؛
(۲۹) تصحیح و تعلیق تحریر مجسطی؛
(۳۰) استخراج جداول تقویم؛
(۳۱) تصحیح و تعلیق الدّرّ المَکنون و الجوهر المَصون؛
(۳۲) دروس معرفت اوفاق؛
(۳۳) شرح قصیده کُنوز الاسماء.
(۱) تقدیم و تصحیح و تعلیق نصاب الصِّبیان؛
(۲) تصحیح کلیله و دمنه؛
(۳) تصحیح و اعراب اصول کافی؛
(۴) دیوان اشعار؛
(۵) قصیده یَنبوع الحیاه؛
(۶) مصادر اشعار دیوان منصوب به امیرالمؤمنین؛
(۷) تعلیقه بر باب توحید حدیقه الحقیقه؛
(۸) تصحیح گلستان سعدی؛
(۹) تعلیقه بر قسمت معانی مطوَّل؛
(۱۰) امثال طبری.
(۱) تقدیم و تصحیح و تعلیق خزائن؛
(۲)
هزار و یک نکته؛
(۳)
هزار و یک کلمه؛
(۴) مجموعه مقالات؛
(۵) ده رساله فارسی؛
(۶)
کشیکل؛
(۷) مصاحبات.
خزائن (کتاب)تحف العقول ترجمه حسن زاده (کتاب)ثواب الأعمال و عقاب الأعمال (ترجمه حسن زاده)
• نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
•
سایت علما و عرفاء، برگرفته از مقاله «زندگینامه عارف واصل حضرت علامه آیت‌الله حسن‌زاده آملی»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۰۷/۰۴. •
پایگاه حفظ و نگهداری آثار حکیم علامه حسن زاده آملی، برگرفته از مباحث «شاگردان علامه»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۰۷/۰۴.
