جَبْر (مفردات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جَبْر (به فتح جیم و سکون باء) از
واژگان قرآن کریم به معنای اصلاح شی‌ء به نوعی از قهر، بستن ضد شکستن، بسیار ترمیم و
جبران کننده است.
از مشتقات آن در
قرآن مجید؛
جَبّار (به فتح جیم و باء مشدد) است که در معانی مختلفی استعمال شده است، از جمله:
جَبْر به معنای اصلاح شی‌ء به نوعی از قهر و بستن ضد شکستن است.
راغب گوید:
«اصل الْجَبْرِ اصلاح الشّی‌ء بضرب من القهر.» در
صحاح هست:
«الْجَبْرُ: ان تغنی الرجل او تصلح عظمه من کسر» غنی کردن شخص تواناست و یا به معنی مقتدری است که مشیّت او در
عالم جاری است و در او
ظلم نیست و یا به معنی بسیار ترمیم و
جبران کننده است.
به مواردی از
جَبْر که در قرآن به کار رفته است، اشاره می‌شود:
(وَ عَصَوْاْ رُسُلَهُ وَ اتَّبَعُواْ أَمْرَ كُلِّ جَبَّارٍ عَنِيدٍ) «
پیامبران خدا را نافرمانی کردند و از دستور هر ستمگر لجوج پیروی نمودند.»
(يَطْبَعُ اللَّهُ عَلَى كُلِّ قَلْبِ مُتَكَبِّرٍ جَبَّارٍ) (اين گونه
خداوند بر دل هر متكبّر گردن‌كشى مُهر مى‌نهد.)
طبرسی فرموده
ابوعمر و
ابن ذکوان و قتیبه
(قَلْبٍ) را با تنوین خوانده‌اند و دیگران به کسر و اضافه به
(مُتَکَبِّرٍ).
باید دانست در صورت اوّل معنی
آیه این می‌شود: خدا بر هر قلبی که خودپسند و ستمگر است مهر می‌زند. اگر گوییم قلب متکبّر و
جبّار است علتش آن است که تکبّر و ظلم از آن سر چشمه می‌گیرد. در صورت دوم باید گفت: خدا بر تمام قلبی که متکبّر و
جبّار است مهر می‌زند و آن مهر بر تمام قلب احاطه می‌کند. علی هذا عموم قلوب از فحوای آیه به دست می‌آید وگرنه
(کُلِّ) راجع به تمام و همه قلب است نه همه قلوب. بعضی‌ها به معنی آیه چندان توجّه نکرده‌اند و بعضی‌ها گفته‌اند در آیه حذفی هست و تقدیر آن چنین است: «یَطْبَعُ اللَّه عَلی کُلِّ قَلْبِ کُلِّ مُتَکَبِّرٍ...» ولی در
تفسیر جلالین مثل نگارنده گفته است.
این آیه مثل آیه
(ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ...) و
(وَ لکِنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ...) است؛ پیداست که قساوت و عمی احاطه بر تمام قلب دارد.
(الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلَامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ) در این آیه هشت تا از
اسماء حسنی ذکر شده: «پادشاه (مدبّر و مدیر) پاک، سلام، ایمنی دهنده، امین (یا رقیب)، توانا، مصلح، بزرگ»
چنان که گفته شد
جبّار به معنی مصلح و ترمیم کننده و یا به معنی مقتدر است.
(وَإِذَا بَطَشْتُم بَطَشْتُمْ جَبَّارِينَ) (و هنگامى كه كسى را مجازات مى‌كنيد همچون
جبّاران كيفر مى‌دهيد!)
راجع به این آیه به «بطش» رجوع شود.
ناگفته نماند از آیات قرآن به دست می‌آید که عاقّ والدین،
جبّار و ستمگر است؛ نظیر آیه:
(وَ بَرًّا بِوَالِدَتِي وَ لَمْ يَجْعَلْنِي جَبَّارًا شَقِيًّا) (و مرا نسبت به مادرم نيكوكار قرار داده؛ و
جبّار و عصيانگر قرار نداده است.)
(وَ بَرًّا بِوَالِدَيْهِ وَ لَمْ يَكُن جَبَّارًا عَصِيًّا) (و نسبت به پدر و مادرش نيكوكار بود؛ و
جبّار و متكبّر و عصيانگر نبود.)
•
قرشی‌بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «جبر»، ج۲، ص۲-۶.
