جمع قرآن کریم

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

این مقاله را این پرسش آغاز می کنیم، آیا قرآن در زمان پیامبر گرامی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم جمع آوری شده است یا پس از درگذشت وی؟. هر گاه در زمان خود پیامبر گردآوری شده است پس اینکه گفته شده عثمان قرآن را جمع آوری نموده مقصود از آن چیست؟!

---

طبق گفته گروهی از محققان اسلامی (سید مرتضی (متوفای سال ۴۳۶)؛ طبرسی (متوفای سال ۵۴۸) و بلاغی (متوفای سال ۱۳۵۱) قرآن در زمان خود پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم جمع شده است علاوه بر شواهد تاریخی که از نظر خوانندگان خواهد گذشت گفتار خود آن حضرت است که سوره حمد را «فاتحة الکتاب» نامیده و فرمود: «لا صلاة الا بفاتحة الکتاب» نماز بدون فاتحة الکتاب صحیح نیست «فاتحة الکتاب» به معنی سرآغاز کتاب است. از این جا معلوم می‌شود که قرآن در زمان پیامبر گردآوری شده بود و سرآغازی داشت که همان سوره «حمد» می‌باشد.

---

اگر قرآن یک مشت سوره و آیه‌های پراکنده بود، لفظ «فاتحة الکتاب» معنای روشنی نمی‌داشت. شواهد تاریخی، بر گردآوری قرآن در زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ما، شواهد و قرائنی را که بر جمع قرآن در زمان پیامبر گواهی می‌دهند، در اینجا می‌آوریم. و سپس آنها را با روایاتی که می‌گوید قرآن پس از پیامبر جمع شده، می‌سنجیم، و سیمای حقیقت را از این طریق ارائه می‌کنیم.
۱ـ طبرانی و ابن عساکر از شعبی نقل کرده‌اند که: در زمان پیامبر شش نفر از انصار، قرآن را جمع نمودند. این شش نفر عبارتند از: ابی بن کعب، زید بن ثابت، معاذ بن جبل، ابودرداء، سعد بن عبید، و ابو زید. و نیز نقل می‌کنند که «مجمع بن جاریه» قرآن را جمع کرد، جز دو سوره از سوره‌های آن را.
۲ـ قتاده می‌گوید: از «انس بن مالک» پرسیدم: چه کسی در عهد پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم قرآن را جمع کرد؟ گفت: چهار نفر که همه از انصار بودند: ابی بن کعب، معاذ بن حبل، زید بن ثابت، ابوزید.
۳ـ مسروق نقل می‌کند: عبداللَّه بن عمر می‌گوید: من عبداللَّه بن مسعود را دوست می‌دارم، زیرا از پیامبر شنیدم که می‌فرمود: قرآن را از چهار نفر بیاموزید: عبداللَّه بن مسعود، سالم، معاذ، ابی بن کعب.
۴ـ نسائی از عبدالله بن عمر نقل می‌کند که او گفت: قرآن را جمع کردم و هر شب یک بار آن را می‌خواندم. خبر به پیامبر رسید. به من فرمود: ماهی یک بار آن را بخوان...
۵ـ از عثمان نقل شده که هر وقت آیه‌ای نازل می‌شد پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نویسندگان وحی را می‌خواست و می‌فرمود: این آیه را در سوره‌ای در کنار آیات معینی قرار دهید.
۶ـ ابوعبداللَّه زنجانی مؤلف تاریخ القرآن می‌نویسد: در عصر پیامبر، بعضی از صحابه تمام و بعضی قسمتی از قرآن را جمع آوری کرده بودند. و گروهی که همه را جمع آوری نکرده بودند، پس از پیامبر آن را تکمیل کردند.
۷ـ محمد بن اسحاق در فهرست یادآور شده است که جامعان قرآن در عهد پیامبر عبارتند از: علی بن ابی طالب، سعد بن عبید، ابودرداء، معاذ بن جبل، ابوزید، ثابت بن زید، ابی بن کعب، عبید بن معاویه، و زید بن ثابت.
۸ـ سیوطی در کتاب «الاتقان» از محمد بن کعب «قُرظی» نقل می‌کند که این پنج نفر قرآن را جمع آوری کرده بودند: معاذ بن جبل، عبادة بن صامت، ابی بن کعب، ابودرداء و ابو ایوب انصاری.
۹ـ مؤلف «تاریخ القرآن» از «ابن سیرین» نقل کرده است که جامعان قرآن چهار نفرند: معاذ، ابی، ابوزید، یا ابودرداء، یا عثمان، یا او و تمیم داری.
۱۰ـ خوارزمی در کتاب «مناقب» از علی بن رباح نقل نموده که در عصر پیامبر «علی بن ابی طالب علیه‌السّلام» و «ابن کعب» قرآن را جمع نمودند.
۱۱ـ در روایات ابوبکر حضرمی از امام صادق علیه‌السّلام آمده است که پیامبر به علی علیه‌السّلام فرمود:
«ان القرآن خلف فراشی فی الصحف و الحریر و القراطیس، فخذوه و لا تضیّعوه کما ضیّعت الیهود التوراه».
«قرآن در پشت بستر من است و در کاغذها و پارچه‌های حریر نوشته شده است. همگی آن را محترم بشمارید، و بسان یهود که تورات را ضایع کردند، قرآن را ضایع نکنید».
علی علیه‌السّلام رفت و آن را در پارچه زردی جمع آوری نمود و بر آن مهر نهاد.
۱۲ـ احادیث ثقلین گواه بر جمع آوری قرآن در زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم : اگر اخبار ثقلین را به آنچه گفتیم اضافه کنیم، دیگر جای هیچ تردیدی باقی نمی‌ماند که قرآن در عصر پیامبر جمع آوری شده بود، زیرا پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم به مسلمانان فرمود:
«انی تارک فیکم الثقلین: کتاب اللَّه و عترتی. ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا ابدا، و انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض».
این حدیث به روشنی ثابت می‌کند که قرآن در زمان پیامبر جمع آوری شده بوده است. و اگر کسی بگوید معنی احادیثی که می‌گویند: قرآن در زمان پیامبر جمع شده، این است که در سینه‌ها جمع شده است، به طور مسلم سخن بسیار نادرستی گفته است. اگر این حدیث از کتابت منظم قرآن در عهد پیامبر گواهی ندهد، لااقل گواه بر آن است که قرآن از نظر سور و آیات هر سوره در زمان پیامبر تنظیم شده بود، هر چند مجموع آن روی کاغذ نیامده بود.

---

در این جا یک سؤال باقی است و آن اینکه اگر واقعاً قرآن در زمان خود پیامبر جمع آوری شده است، پس مفاد روایاتی که می‌گوید قرآن در زمان خلفاء جمع آوری شده، چیست؟
پاسخ: روایاتی که می‌گوید قرآن پس از پیامبر جمع آوری شده، با خود قرآن معارض است، زیرا بسیاری از آیات قرآن دلالت دارند که سوره‌های قرآن در خارج مشخص، و بین مردم حتی مشرکان منتشر بوده است. آنجا که قرآن بر مشرکان و کفار با آن‌ها تحدی می‌نمود و می‌گفت اگر فکر می‌کنید که قرآن از جانب خدا نیست، مانند آن یا ده سوره از سوره‌های آن را بیاورید. معنی این سخن آن است که سوره‌های قرآن در اختیار همه بوده است.
علاوه بر اینها در قرآن و حدیث ثقلین، بر قرآن نام «کتاب» نهاده شده، اگر اجزای آن پراکنده بود، کتاب به طور حقیقی بر آن گفته نمی‌شد، و مجاز هم بدون قرینه بی معنی خواهد بود.

---

عظمت قرآن و اهمیتی که پیامبر برای آن قائل بود و اهمیتی که مسلمانان به آن، از جهات مختلف می‌دادند. گواهی می‌دهند که روایات جمع آوری آن پس از پیامبر صحیح نیست. علاوه بر این، جهات دیگری نیز این احادیث را تضعیف می‌کند. اینک به بیان این جهات می‌پردازیم، بزرگترین سرمایه مسلمانان، همان قرآن بود. کیان و عظمت واقعی آنان، کاملاً به صیانت و حفظ آن بستگی داشت، و اساس نبوت را همان قرآن تشکیل می‌داد. آیا احتمال می‌دهیم که شخصیتی مانند حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم به جمع و ضبط قرآن اهمیت ندهد، و بی آنکه وضع آیات و سوره‌های آن را روشن سازد، سرگرم کار دیگر شود؟

---

معجزه جاوید پیامبر، قرآن بود و به وسیله آن در تمام اعصار و قرون بر دیگران تحدی می‌نمود. با توجه به این نکته لازم بود پیامبر در حفظ و صیانت آن بکوشد، چرا که حافظه انسانی - هر چند هم که نیرومند باشد - در مسیر حوادث، قابل اعتماد نیست. از سوی دیگر، قرآن در نظر مسلمانان از همه چیز مهمتر بود، تا آنجا که حتی زنها آنها را جمع آوری می‌کردند. از جمله بانویی مسلمان بنام: «ام ورقه» قرآن را جمع کرده بود. ضمناً می‌دانیم که قرآن به تدریج نازل شده و پیامبر گروهی را برای نوشتن آن معین کرده بود که آنها «کتّاب وحی» می‌نامیدند.

---

مؤلف «تاریخ القرآن» در این مورد می‌نویسد: «و کان للنّبی من کتاب یکتبون الوحی بالخط المقرر و هو النسخ و هم ثلاثة و اربعون؛ بیش از همه علی علیه‌السّلام و زید قرآن را می‌نوشتند: «و اکثرهم کتابه زید بن ثابت و علی بن ابی طالب علیه‌السّلام و یظهر من الروایات انه کان یهتم بکتابة القرآن». وی، سپس داستان اسلام آوردن عمر را نقل می‌کند که در خانه خواهرش مشاهده کرد که سوره «سبّح للَّه...» (سوره حدید) و مقداری از سوره «طه» نوشته شده است. و در پایان اضافه می‌کند، تمام این احادیث بر اهتمام مسلمین به کتابت قرآن دلالت دارند و می‌رسانند که تمام قرآن در عهد پیامبر و در حضور او جمع شده است.

---

زید بن ثابت خود نقل می‌کند که «کنّا نؤلف القرآن من الرقاع» «ما قرآن را زمان پیامبر از صفحه‌های کوچک جمع می‌کردیم». «حاکم» می‌گوید: این حدیث طبق شرایطی که بخاری و مسلم در پذیرفتن حدیث صحیحی است. گذشته از این، بعضی از سوره‌های قرآن و یا قسمتی از یک سوره در بین همه مسلمانان وجود داشته است، زیرا در روایات - از جمله روایت «عبادة بن صامت» - می‌خوانیم: هر مهاجری که می‌آمد، پیامبر او را به یکی از مسلمانان تحویل می‌داد تا قرآن را به او بیاموزد.
و در روایت «کلیب» آمده که با علی علیه‌السّلام بودم. صدای قرائت قرآن از مسجد بلند شد. علی علیه‌السّلام فرمود: خوشا به حال آنها....
گروهی در مسجد پیامبر، قرآن را با صدای بلند می‌خوندند. به آنها دستور داده شد آهسته تر بخوانند. این دو جریان از اهتمام مسلمانان به قرائت و خواندن قرآن حکایت می‌کند. با این اهتمام نسبت به قرآن، چگونه جمع آوری آن تا زمان ابوبکر به تاخیر بیفتد؟

---

نتیجه اینکه نسبت دادن این مسئله یعنی جمع آوری قرآن به امر خلفاء، امری موهوم و مخالف کتاب و سنت و عقل است. و نمی‌توان جمع آوری آن را به ابوبکر نسبت داد. البته عثمان قرآن را در زمان خود گردآورده است، ولی نه به این معنی که آیات و سوره‌ها را در یک مصحف جمع نمود، بلکه به این معنی که مسلمانان را به قرائت واحد جمع نموده است. بسیاری از علمای بزرگ اهل تسنن به همین حقیقت قائل هستند. از جمله حارث محاسبی است که می‌گوید: «مشهور است که قرآن را عثمان جمع کرد، ولی چنین نیست. بلکه عثمان مردم را به قرائت واحدی وادار نمود، زیرا پیش از آن قرائتهای مختلف رایج بود».

---

اما اینکه می‌گویند علی علیه‌السّلام قرآن را پس از پیامبر جمع کرد، معنی آن این است که او قرآن را بر طبق شان نزول آیات نوشته و منسوخ را مقدم بر ناسخ قرار داده بود. مرحوم مجلسی در بحارالانوار و مؤلّف «تاریخ القرآن» به این حقیقت اشاره کرده‌اند.
و اگر جز این بود که قرآن جمع آوری شده بود، آیا علی علیه‌السّلام می‌توانست در چند روز آن را گرد آورد؟ هیچ بعید نیست که ترتیب آیات قرآن امام، بسان قرآن رایج بوده است. چیزی که هست، قرآن امام علیه‌السّلام مشتمل بر حواشی، و توضیحاتی در مورد چگونگی نزول و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه آن بوده است.

---