جامع الدروس العربیة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«جامع الدروس العربیة»، از آثار بسیار سودمند استاد صاحب‌نظر و شاعر بزرگ، مرحوم شیخ مصطفی غلایینی (درگذشته ۱۳۶۴ ق) است.
«جامع الدروس العربیة»، از آثار بسیار سودمند استاد صاحب‌نظر و شاعر بزرگ، مرحوم شیخ مصطفی غلایینی (درگذشته ۱۳۶۴ ق) است که در سه جزء و در یک مجلد برای آموزش ادبیات عربی به‌صورتی روشمند و منظم منتشر شده است. این اثر، یک دوره کامل صرف و نحو
زبان عربی را با سبکی جدید و دلپذیر برای استادان و پژوهشگران دوره عالی با بیانی شیوا توضیح داده است. هرچند همه علاقه‌مندان به زبان عربی، مخاطب کتاب حاضر نیستند، ولی چنان منظم و رسا نوشته شده که همگان می‌توانند از غالب مباحث آن استفاده کنند.
این اثر، از یک مقدمه و دوازده باب و یک خاتمه تشکیل شده است. باب‌های دوازده‌گانه عبارت است از: ۱. فعل و اقسامش؛ ۲.
اسم و اقسامش؛ ۳. تصریف افعال؛ ۴. تصریف اسماء؛ ۵. تصریف مشترک بین افعال و اسماء؛ ۶. مباحث اعرابی فعل؛ ۷. مباحث اعرابی اسم؛ ۸. اسماء مرفوع؛ ۹. اسماء منصوب؛ ۱۰. اسماء مجرور؛ ۱۱. توابع و اعرابش؛ ۱۲ حروف معانی. خاتمه هم از مباحث اعرابی متفرقه تشکیل شده است.
در مورد روش و محتوای اثر حاضر چند نکته گفتنی است:
نویسنده، زمانی که احساس نیاز کرد که کتاب‌هایی آموزشی و منظم و روشن برای تعلیم زبان عربی و به جهت کمک به معلمان پدید آورد، نخست کتاب «الدروس العربیة» را در چهار جلد برای نوآموزان زبان عربی تألیف و تنظیم کرد و بعد از آن همان کتاب را در سه جلد برای دوره متوسط آماده ساخت. این کتاب‌ها مورد
استقبال فراوان قرار گرفتند و استادان ادبیات عربی، آن را پسندیدند و در مجامع علمی، بسیار رواج یافتند و در نتیجه بارها و بارها چاپ شدند و آنگاه نویسنده، کتاب «جامع الدروس العربیة» را برای استادان و پژوهندگان دوره عالی صرف و نحو عربی نوشت. «جامع الدروس العربیة»، در سه جزء، شامل همه قواعدی است که یک ادیب به آن نیاز دارد و برای تدریس
زبان عربی در دوره عالی، کفایت می‌کند.
مؤلف در چند مورد تصریح و تکرار کرده که تألیف اجزای سه‌گانه این
کتاب در سال ۱۳۳۰ ق، برابر با ۱۹۱۲ م، در بیروت ـ که زادگاه و پرورشگاهش بوده ـانجام شده است.
نویسنده در مقدمه تأکید کرده است که مردمان عرب‌زبان چون با مردمان
عجم معاشرت کردند، ترسیدند که نکند عربیت آنان فراموش و با بیگانگان آمیخته شود، پس
معجم‌ها و قاموس‌ها پرداختند و اصولی ساختند. این اصول، «علوم عربیت» نامیده می‌شود که باعث مصونیت زبان از اشتباه و لغزش می‌شود و عبارت از سیزده علم است: ۱. صرف؛ ۲.
اعراب؛ ۳. رسم؛ ۴.
معانی؛ ۵.
بیان؛ ۶.
بدیع؛ ۷. عروض؛ ۸. قوافی؛ ۹. قرض الشعر؛ ۱۰. انشاء؛ ۱۱. خطابه؛ ۱۲. تاریخ ادبیات؛ ۱۳. متن اللغة. او ابراز عقیده کرده است که علم صرف و اعراب ـ که تعبیر« نحو» جامع آن دو است ـ از مهم‌ترین این علوم است. نویسنده در پاورقی، یادآور شده است که منظور از علم رسم، عبارت است از آشنایی با اصول نگارش کلمات.
نویسنده در خاتمه، درباره چند بحث توضیح داده است: عامل، معمول، عمل، عمل مصدر،
عمل اسم مصدر،
عمل صفاتی که شبیه فعل هستند، مانند
اسم فاعل،
اسم مفعول، صفت مشبهه و اسم تفضیل و جمله‌هایی که محلی از اعراب ندارند.
این نوشته از نظر آموزش زبان عربی، از آثار بسیار جالب و استثنایی زمانه ماست و همان‌طور که استاد المنجی بوسنینه، به‌روشنی نوشته، همانند هم‌ردیفش «النحو الوافی»، نوشته استاد دکتر عباس حسن، در دوران معاصر، سنجیده، رسا و روشمند سامان یافته است.
به دلیل روشمندی کتاب «جامع الدروس العربیة» و اتقان مطالبش و شیوایی عبارات آن، برخی از استادان حوزه‌های علمیه و نیز برخی از نویسندگان و ادیبان معاصر، سال‌ها قبل، پیشنهاد داده‌اند که کتاب‌های قدیمی و مشکل مانند «البهجة المرضیة»،« مغنی اللبیب» و... از چرخه تدریس خارج شود و این کتاب، به‌عنوان متن آموزشی در
حوزه‌های علمیه مورد توجه و شرح و تدریس و... قرار گیرد.
در پایان کتاب حاضر، فهرست شواهد شعری به‌کاررفته در آن ذکر شده است.
این فهرست را استاد محمد حورانی فراهم آورده و در مطلبی که در تاریخ ۱۳۸۲ ق، در سوریه نوشته، یادآور شده است که این فهرست را برای مدد به دانش‌جویان
زبان و ادبیات عربی و صرفه‌جویی در وقت آنان تنظیم و به روح شیخ استادان زبان عربی در عصر حاضر؛ یعنی شیخ مصطفی غلایینی تقدیم کرده است. جناب حورانی در راهنمای این فهرست تأکید کرده است که متخصصان و حاذقان در علم عروض می‌دانند که
اشعار بر اساس حروف رَوی تنظیم شده‌اند، ولی مبتدیان گاه گمراه می‌شوند و راه به مقصود نمی‌برند.
نویسنده گاه خلاصه برخی از مباحث نحوی را که قبلاً توضیح داده نیز
ذکر کرده است.
نویسنده در پاورقی‌های خودش گاه اصطلاحی را معنا کرده
و یا معنای لغات را آورده؛
گاهی نحوه
اعلال و چگونگی تغییرات صرفی را بیان کرده
و گاه
اعراب کلمات یا جملات را معین کرده؛
گاه نام
سوره و شماره
آیه را آورده
و گاه أعلام جغرافیایی یا تاریخی را شرح داده
و گاه با اشاره به اختلافات اندیشمندان صرفی و نحوی، نظر خودش را بیان کرده و آن را بر سایر نظرها ترجیح داده و بر این مطلب استدلال ادبی هم کرده است.
هرچند اثر حاضر سودمند و روشمند است و بلکه از مفیدترین آثار آموزشی برای فراگیری زبان عربی بشمار می‌رود و لکن از جدول و نمودار و... در آن استفاده‌ای نشده است.
یکی از اشکالات این کتاب، آن است که فهرست و مشخصات منابع مورد استفاده ذکر نشده و به ذکر فهرست مطالب و فهرست شواهد شعری بسنده شده است.
نویسنده در اثر حاضر، افزون بر ارجاع و استناد به شواهد شعری، در موارد متعددی به
آیات قرآن کریم نیز استناد کرده است؛
همین نکته بر ارزش روشی و
اعتبار معنوی کتاب حاضر افزوده است.
امتیاز دیگر کتاب حاضر عبارت از این نکته است که بعد از سال‌ها تدریس و بعد از نگارش چند کتاب آموزشی و با بهره‌گیری از تجربه‌های گوناگون و با استفاده از نقد و نظر استادان و پرسش‌های دانش‌جویان نوشته شده است و به همین جهت بعد از گذشت یک قرن از تألیف آن، هنوز هم به گواهی استادان و کارشناسان، روشمندی، طراوت و غنای مباحث آن دلکش و ستودنی است.
جالب است که نویسنده، کتابش را با این جمله به پایان برده است: «إذا نهضت الأمّة بلغت من المجد الغایة و أدرکت من السؤدد النهایة»؛ «اگر مردمان به‌پا خیزند، به غایت عظمت می‌رسند و درجه پایانی سروری را می‌یابند.
این کلام، از سویی امیدبخش است و از سوی دیگر شرط لازم برای پیشرفت را مبارزه و ایستادگی همه مردم می‌داند و از دیگرسو با روش حسن ختام، سخن از غایت و نهایت به میان آورده و مقصودش را خاتمه داده است.
نرم‌افزار ادبيات عرب، مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامي.
