توقیع‌شناسی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
توقیع، اصطلاحی در فرهنگ شیعی به معنای مکاتبات و منشورهای
امامان به‌ویژه
حضرت ولی‌عصر عجل‌الله‌تعالی‌فرجه می‌باشد. این اصطلاح به هرگونه سخن شفاهی
امام عصر نیز اطلاق شده است.
در روایات بسیاری، تصریح شده که مکاتبات امامان به
خط خودشان بوده،
گاهی تأکید شده که
مهر امام علیه‌السلام نیز در نوشته بوده
و گاهی
امام خود در ذیل نامه بر
نگارش کتاب به
خط خویش
تصریح کرده است.
طوسی،
به نقل از ابونصر
هبة‌الله بن
احمد بن محمد کاتب (
زنده در ۴۰۰)، عبارتی را درباره
خط توقیعات آورده که بر مبنای آن توقیعات
امام زمان که از طریق
عثمان بن سعید و فرزندش
محمد بن عثمان رسیده، به همان خطی بوده که در زمان حیات
امام حسن عسکری علیه‌السلام صادر شده بوده است.
وی در نقل دیگری از ابونصر مذکور آورده که توقیعات
امام عصر برای
شیعیان، از طریق محمد بن عثمان، به همان خطی بوده که در زمان زندگی پدرش عثمان بن سعید نگاشته شده بوده است.
از عبارات طوسی چنین برداشت شده که توقیعات
امام حسن عسکری علیه‌السلام تا عصر محمد بن عثمان را محمد بن عثمان به
دستور امام تحریر و
کتابت می‌کرده است
ولی عبارات فوق دقیقاً برخلاف این معنا
دلالت دارد و به‌روشنی از آن این مطلب را می‌توان فهمید که عثمان بن سعید و محمد بن عثمان صرفاً واسطه رساندن توقیع بوده‌اند و توقیع از طریق آنان به
مردم می‌رسیده است.
تصریح‌های بسیار بر نگارش توقیع به
خط امام حسن عسکری علیه‌السلام
یا به
خط امام عصر علیه‌السلام
دلیل روشنی بر نادرستی ادعای نگارش توقیعات توسط
نواب ائمه یا وکلای آن‌هاست.
ابن بابویه در چند جا تصریح کرده که توقیعات
امام حسن عسکری علیه‌السلام به
صفّار، به
خط آن حضرت، را در اختیار دارد.
از همه این‌ها روشن‌تر نامه‌ای است که در هنگام
ولادت امام زمان علیه‌السلام خطاب به
احمد بن اسحاق صادر شده، در این گزارش
تصریح شده که
نامه با همان
خط امام علیه‌السلام است که با آن توقیعات را صادر می‌کرده است.
در برخی
احادیث، نگارش نامه‌های بسیار به دست
امام عسکری علیه‌السلام در
شب وفات ایشان گزارش شده است.
عبارت
ابونصر کاتب، با صرف نظر از
تضعیفی که درباره وی وارد شده،
نیز چنین
تفسیر می‌شود که
خط امام زمان علیه‌السلام همانند
خط امام حسن عسکری علیه‌السلام بوده و همین امر
اعتماد بیشتری را نسبت به درستی توقیعات سبب می‌شده است.
محمد بن عثمان در یک روایت گفته که توقیعی به خطی که آن را می‌شناخته، صادر شده؛
پس، نویسنده این توقیع خود او نبوده است.
احتمالاً تأکید پاره‌ای از روایات بر نگارش توقیع به
خط امام علیه‌السلام، برای شناسایی توقیعات
دروغینی بوده که به
امام نسبت داده می‌شده یا شناسایی ادعای برخی
منحرفان در مورد نگارش توقیع بوده است.
از جمله
فارِس قزوینی، پس از
انحراف،
اموال امام علیه‌السلام را از شیعیان گرفته و به
دروغ اعلام
وصول نوشته است.
شلمغانی نیز ادعا کرده بود که برخی از توقیعات را او
پاسخ داده است که این امر را
امام عصر علیه‌السلام
تکذیب کرد.
گویا همین‌گونه امور سبب می‌شده که گاه راویان از
امام عسکری علیه‌السلام می‌پرسیده‌اند که آیا توقیع صادر شده را خود نوشته‌اند، و حضرت
پاسخ مثبت می‌داده‌اند.
احمد بن اسحاق قمی در
دیدار با
امام عسکری از ایشان درخواست کرد
دست‌خطی برای وی بنگارند تا با آن نامه‌های
امام را شناسایی کند و
امام ضمن اجابت درخواست او، تأکید کردند که به سبب نازکی و درشتی
قلم، گاه تفاوت‌هایی در
خط بروز می‌کند که نباید
سبب تردید گردد.
(درباره تردید در صدور توقیع از جانب
امام در
کتاب رجال کشی آمده است
)
شاید به همین انگیزه‌ها برخی تأکید می‌کرده‌اند که
خط امام را می‌شناسند.
به هر حال،
مکتوبات و توقیعات را
امام به دست خود می‌نوشته، در موارد بسیار اندکی توقیعاتی به
کتابت دیگران دیده شده است.
در
عصر حضور ائمه علیهم‌السلام تنها موردی که با جستجوی بسیار به دست آمد، نگارش چند نامه
امام کاظم علیه‌السلام به برخی از
شیعیان به دست
علی بن اسماعیل،
برادرزاده آن حضرت، است.
در
عصر غیبت هم در یک مورد، در پاسخ سؤالات مردم
قم از
حسین بن روح، ذکر شده که پاسخ‌ها به
خط احمد بن ابراهیم نوبختی و به
املای حسین بن روح بوده است.
در توقیعی هم که برای
شیخ مفید صادر شده، تصریح گردیده که به املای آن حضرت و به
خط فردی معتمد بوده است.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «توقیع»، شماره۴۰۵۸.
