تهذیب المنطق و الکلام (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تهذیب المنطق و الکلام تفتازانی، رساله‌ای است مشهور از
تفتازانی در
منطق و
کلام که به
زبان عربی نوشته شده است.
تألیف
سعدالدین مسعود بن عمر تفتازانی، متکلم و منطقی و
فقیه و
ادیب سده هشتم می‌باشد.
این رساله با همه فشردگی و اختصار، از متون معتبر در حوزه‌های آموزشی قدیم بوده، و بر آن شرح‌ها و حواشی فراوان نوشته شده است. تفتازانی این اثر را در ۷۸۹ق/۱۳۸۷م به پایان رساند.
همچنان که در مقدمه آمده است، وی تهذیب را برای پسرش نوشته و از این‌رو از ابتدا نگارش آن به قصد
تعلیم بوده است.
نام کامل این رساله غایة تهذیب الکلام فی تحریر المنطق و الکلام و تقریب المرام من تقریر عقاید الاسلام بوده، و تفتازانی در آغاز کتاب، آن را راهنمایی برای طالبان حقیقت و آگاهی معرفی کرده است.
ملاعبداللّه در شرح عبارت «فی تحریر المنطق و الکلام» می نویسد که کلمه «تحریر» دالّ بر خالی بودن بیان از حشو و زوائد است.
تفتازانی در این چکیده مباحث منطقی و کلامی، با حذف زواید، اصول مطالب را در غایت ایجاز بیان می‌کند و همین ساختار مجالی فراخ برای تهیه متون گسترده‌تری براساس این اثر فراهم ساخته است.
دیگر ویژگی مهم تهذیب همراهی دو موضوع
منطق و
کلام است که باید آن را از پیامدهای توجه متکلمان به منطق و
فلسفه دانست، چرا که در این دوره، برخلاف سنت کلامی متقدم، جایگاه منطق و تا حدودی فلسفه ارسطویی تثبیت شده بود.
پیش از تفتازانی، همنشینی علم کلام با مباحث امور عامه فلسفی در متن واحد سابقه داشته است که از آن جمله می‌توان به
المحصل فخرالدین رازی، المقاصد خود تفتازانی و المواقف
قاضی عضدالدین ایجی اشاره کرد. با این‌همه، بخش‌های فلسفی این متون هیچ‌یک به عنوان اثر مستقل موردنظر نبوده‌اند. بنابراین کار تفتازانی را با توجه به تعلیمی بودن اثر می‌توان شیوه‌ای جدید و گواه این دانست که از دیدگاه او، منطق ابزاری معتبر و کارآمد برای همه کسانی است که قدم در راه یادگیری روش‌های استدلالی و جدلی علم کلام می‌نهند. وجود این دیدگاه درباره نسبت منطق با کلام موجب می‌شده است که در برخی تحریرهای آموزشی دیگر، کلیات این دو رشته را در متن واحدی بگنجانند، چنان‌که دو اثر مجزای تجرید المنطق و تجرید الکلام از
خواجه نصیرالدین طوسی (د ۶۷۲ق) در منظومه‌ای واحد تلخیص شده‌اند.
تهذیب المنطق به لحاظ شیوه تألیف، از آن گونه کتابهای منطقی به شمار می‌آید که ساختاری دو بخشی شامل
معرف و
حجت یا
تصور و
تصدیق دارند. این روش تدوین را نخست
ابن‌سینا در بخش منطق کتاب
الاشارات و التنبیهات به کار گرفته است.
پس از آن و پیش از تفتازانی، آثار دیگری چون مطالع ارموی و الشمسیه نجم‌الدین کاتبی نیز با همین سیاق تألیف شده‌اند و تأثیر آن‌ها را بر تهذیب المنطق در ترتیب و محتوای مطالب می‌توان مشاهده کرد.
تفتازانی از آن‌جا که نظام دو بخشی را برای تدوین کتابش انتخاب کرده است، مقدمه را با تقسیم
علم به
حصولی و
حضوری می‌آغازد و سپس از مفهوم تصور و تصدیق برای توضیح چیستی علم منطق استفاده می‌کند و آن‌گاه مباحث منطقی تهذیب را در دو مقصد کلی تصورات و تصدیقات، در ۱۱ فصل، سامان می‌دهد که با مبحث الفاظ آغاز می‌شود و به روش آثار مشابه با فصل جداگانه‌ای در
صناعات خمس پایان می‌یابد. وی خاتمه‌ای نیز مشتمل بر رئوس ثمانیه بر کتاب افزوده است که در این بخش از اجزاء علوم و مبادی آن‌ها یاد می‌کند و مقدمات روش‌شناختی عام را برای دانش‌های مختلف توضیح می‌دهد. مدرسان و علمای معاصر و متأخر تفتازانی، از تهذیب المنطق بسیار استقبال کرده‌اند. این کتاب در حوزه‌ها و مدارس سنّتی از رایجترین متون درسی بوده است.
برخی از حاشیه‌ها و شرح‌های تهذیب المنطق به حدی اهمیت یافته‌اند که بر خود آن‌ها با چند واسطه نیز حاشیه‌هایی نوشته شده است.
متن فشرده تهذیب در ضمن نسخه‌ها و چاپ‌های شروح و حواشی آمده است. تهذیب المنطق در ایران و هند بارها به چاپ رسیده و به اردو و فارسی نیز ترجمه شده است.
مهم‌ترین این آثار بدین‌قرارند:
شرح
جلال الدین دوانی که «عُجاله»، «نخود فولاد» و «نقط فولاد» نیز نامیده شده و از آن نسخه های متعددی موجود است.
این شرح بارها از جمله در ۱۲۶۴، ۱۲۹۳ و ۱۲۹۴ق در لکهنو به چاپ رسیده است.
کسانی بر این شرح نیز حاشیه‌هایی نوشته‌اند که از جمله
میرسیدشریف جرجانی، ابوالفتح مخدوم شریفی، میرزاهد هروی با عنوان الحاشیة الزاهدیة الجلالیة، غیاث‌الدین منصور دشتکی،
ملاعبدالله ابن حسین یزدی با عنوان الخرارة فی شرح العجالة و
عبدالحی لکهنوی، سیدحسین خلخالی، ابوالفتح حسینی و ابوالحسنات
محمد عبدالحی
را می‌توان نام برد.
برخی از این حواشی همراه با شرح دوانی در چاپ‌های مختلف انتشار یافته‌اند.
حاشیه ملاعبدالله بن شهاب‌الدین یزدی (د ۹۸۱ق)، به
زبان عربی، که همچون شرحی نسبتاً مفصل و از مشهورترین حواشی تهذیب است و از دیرباز به ویژه در حوزه‌های علمی
ایران و
شبه قاره هند از متون درسی مهم به شمار می‌رفته است. بر این اثر، حاشیه‌های فراوانی نوشته‌اند که از آن میان می‌توان حاشیه‌های
عبدالرزاق لاهیجی، میرزا محمدعلی قراچه داغی، ملانظرعلی گیلانی و
میرزا علیرضا تجلی را نام برد.
حاشیه ملاعبدالله بارها همراه برخی از حواشی آن به چاپ رسیده است، از جمله چاپ‌های سنگی ۱۲۴۳ق در کلکته، ۱۸۷۷م در لکهنو، و ۱۲۶۸، ۱۲۸۷ و ۱۳۲۳ق در
تهران. از میان چاپ‌های متعدد جدیدتر می‌توان چاپ انتقادی
قم (۱۳۶۳ش) را ذکر کرد که شامل منتخبی از حواشی این متن است. ملاعبدالله یزدی شرح دیگری نیز بر تهذیب به فارسی داشته که
آقابزرگ تهرانی نسخه‌هایی از آن را برشمرده است.
حاشیه
ملاعلی‌رضا تجلی که آن را برای شاگرد خود میرزا ابراهیم خان نگاشت. این حاشیه همراه حاشیه ملاعبداللّه در ۱۲۶۸ در تهران به چاپ رسیده است.
شرح فارسی
محمد بن
محمود حسینی شهرستانی که در لکهنو (۱۸۷۷م)، و در کانپور (۱۹۱۵م) انتشار یافته است.
شرح
محمود نیریزی شیرازی که منصور دشتکی ارزش آن را ستوده است. نسخه‌ای خطی از این شرح در کتابخانه
آستان قدس نگهداری می‌شود.
شرح فارسی ملاعبدالرزاق لاهیجی (د ۱۰۵۱ق)، که نسخه خطی آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است.
این شرح به لحاظ شیوه نزدیک به حاشیه ملاعبداللّه است.
از دیگر حاشیه‌نویسان یا شارحان بخش منطق تهذیب تفتازانی، این کسان را نیز می‌توان نام برد
احمد بن یحیی مشهور به حفید تفتازانی،
محمد بن سلیمان کافیجی
،
حیدرقلی‌خان سردار کابلی،
امیرنظام‌الدین عبدالحی جرجانی،
و هبةالله حسینی معروف به شاه میر.
صفی الدین تفتازانی نوه بزرگ مؤلف تهذیب، میرزاجان شیرازی شاگرد دوانی، عصام الدین اسفراینی، عبدالحی حسینی و عبیداللّه بن فضل اللّه خبیصی نیز بر آن شروحی نگاشته‌اند.
از مباحث کتاب تهذیب المنطق، فصل مربوط به ضابطه اشکال چهارگانه قیاس، موردتوجه خاص نیز قرار داشته، و بر آن حاشیه‌های جداگانه‌ای نوشته شده است.
تفتازانی بخش کلام از کتاب تهذیب المنطق و الکلام را در ۶ باب، با موضوعاتی مشابه مقصدهای شش گانه کتاب المقاصد خود، تنظیم کرده است، چنان که تهذیب الکلام در واقع مختصر المقاصد فی علم الکلام خود تفتازانی است و مباحثی در امور عامه و الاهیات به مذاق کلامی
اهل سنّت دارد.
اما به جهت همین ویژگی در برخی مراکز درسی قدیم بیش‌تر موردتوجه بوده است.
تفتازانی علاوه بر استناد به
قرآن و
سنّت، با استفاده از استدلال و اسلوب فلسفی به حل شبهات و مشکلات کلامی پرداخته است. ساختار و ترتیب مطالب تهذیب الکلام همانند المقاصد است. تهذیب الکلام شش باب دارد:
درباره مبانی معرفت شناختی
علم کلام و مباحثی از قبیل تعریف علم کلام و موضوع و غایت آن
در هشت فصل و دو خاتمه، در باره برخی مطالب متعلّق به امور عامه و مبانی وجودشناختی در علم کلام، مباحثی در باره وجود و عدم و ماهیت و لواحق وجود و ماهیت از قبیل تعیّن، وجوب و امتناع و امکان، حدوث و قدم، وحدت و کثرت و علیت و معلولیت
در هفت فصل، شامل مباحث کلی در باره اعراض، همچون قائم به نفس نبودن عرض، امتناع انتقال آن به محل دیگر، عدم جواز قیام عرض به عرض، عدم بقای عرض در دو زمان و بحث در باره کمّ و کیف و أین و اضافه.
در شش فصل و یک مقاله و چند بخش فرعی، در باره جواهر، از جمله جوهر جسم و اقسام و احکام آن و نیز جزء لایتجزّا و جوهر نفس و جسمانیت آن و تجرد عقل.
در باره مباحث الاهیات در سیزده فصل و دو خاتمه و چند بخش فرعی، مشتمل بر برهان حدوث ذوات برای اثبات صانع، صفات سلبی
واجب از قبیل نفی ترکیب و تحیّز و اتحاد و حلول و نفی قیام حوادث به ذات حق،
صفات ثبوتی واجب از جمله
قدرت و
علم و
حیات و
اراده و
سمع و
بصر و
کلام ، بحث قدیم بودن
کلام نفسی، زیادت صفات واجب بر ذات او، جواز
رؤیت خدا، کاسب بودن
انسان در افعال ارادی،
حسن و قبح شرعی، جواز
تکلیف مالایطاق، تعلیل برخی از افعال حق به اغراض،
رزق،
تسعیر و
اجل.
با عنوان سمعیات، در باره مباحثی است که یا به نقل و سمع متوقف است مانند مباحث
معاد و
ایمان و
کفر، یا مباحثی که سمع بر آن‌ها متوقف است، مانند
نبوت.
تفتازانی در تهذیب الکلام ضمن بیان آرای کلامی اهل سنّت، به نقل و گاهی نقد آرا و ادله
معتزله پرداخته است، از جمله به
تفسیر قدرت،
مبحث
جسم،
صفات خدا و عدم زیادت آن‌ها بر ذات،
قادر نبودن
خدا بر انجام دادن قبایح،
حدوث کلام،
افعال ارادی انسان،
عدم جواز تکلیف مالایطاق،
حسن و قبح عقلی،
تعلیل افعال خدا به اغراض،
رزق،
واجب دانستن برخی افعال از جمله لطف بر خداوند،
عدم جواز عفو کبایر بدون
توبه و بحث توبه.
او همچنین آرای
امامیه را بویژه در مبحث
امامت نقل و نقد کرده
و به تقریر اندیشه‌ها و استدلال‌های فلاسفه و نقد آن‌ها در بعضی مباحث پرداخته است، از جمله مباحث
وجود و
ماهیت،
حدوث و
قدم،
جسم و احکام آن،
تجرد نفس و
علم خدا به جزئیات.
همچنین هنگام تقریر و بیان آرای خود، در برخی مواضع به اقوال
ابوالحسن اشعری اشاره کرده و گاه به مطالب شرح المقاصد ارجاع داده است.
بر تهذیب الکلام شرح‌ها و حاشیه‌های متعددی نوشته شده است. از آن میان،
شرح مزجی محمدامین نواده
ملاصالح مازندرانی،
حاشیه حافظ بن علی عمادی با عنوان تحفة اللبیب، و شرح قسم الکلام از برهان‌الدین لار محمدحسینی پتنی را
می‌توان نام برد. از شرح‌های متأخری که حاصل تدریس کتاب در
کردستان بوده است. تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام اثر عبدالقادر بن
محمد سنندجی است که در ۲ مجلد با حواشی
محمد وسیم کردستانی و فرج‌الله زکی کردستانی در ۱۳۱۸-۱۳۱۹ق در بولاق انتشار یافته است. ترجمه‌ای فارسی از این شرح با عنوان تذهیب المرام به قلم فخرالدین بن
احمد رودباری، از علمای کردستان، به کوشش محمدرئوف توکلی در ۱۳۸۱ش در تهران به چاپ رسیده است.
در برخی منابع معرفی آثار تفتازانی، از تهذیب الکلام نامی برده نشده
(که در آن به این اثر اشاره نشده) اما در مدارس علمیه
اهل سنت به آن بسیار توجه شده است. بر تهذیب الکلام شرح‌های بسیاری نوشته‌اند که معروفترین آن‌ها شرح عبدالقادر سنندجی کردستانی (متوفی ۱۳۰۴) با عنوان تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام است که به روش مَزجی و با نظر و توجه به شرح المقاصد تألیف شده و در ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹ در
مصر به چاپ رسیده است. حواشی بسیاری بر این شرح نوشته شده،
از جمله حاشیه المحاکمات تألیف شیخ
محمد وسیم کردستانی، برادر شارح، که در آن به داوری میان این شرح و شرح المقاصد پرداخته است. این حاشیه همراه تقریب المرام به چاپ رسیده است.
(۱) آستان قدس، فهرست.
(۲) طهرانی، آقابزرگ، الذریعه.
(۳) تفتازانی، مسعود، تهذیب المنطق، ضمن الحاشیة علی تهذیب المنطق، قم، ۱۳۶۳ش.
(۴) مسعود بن عمر تفتازانی، تهذیب الکلام، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
(۵) حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج ۵، تهران ۱۳۴۵ ش.
(۶) حسینی هروی، محمدزاهد، شرح الرسالة المعمولة فی التصور و التصدیق و تعلیقاته، چاپ مهدی شریعتی، قم ۱۴۲۰.
(۷) سنندجی، عبدالقادر، تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام، بولاق ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹.
(۸) کحّاله، عمررضا، معجم المؤلفين.
(۹) کدیور، محسن و
محمد نوری، مأخذشناسی علوم عقلی: منابع چاپی علوم عقلی از ابتداء تا ۱۳۷۵، تهران ۱۳۷۹ش.
(۱۰) مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ش.
(۱۱) یزدی، ملاعبداللّه بن حسین، الحاشیة علی تهذیب المنطق للتفتازانی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
(۱۲) ملکشاهی، حسن، ترجمه و تفسیر تهذیب المنطق تفتازانی، تهران ۱۳۶۳ش.
(۱۳) رشر، نیکلاس، توسعه منطق عربی، پیتسبورگ ۱۹۶۴.
(۱۴) ثقة‌الاسلام تبریزی، علی، مرآة الکتب، به کوشش محمدعلی حائری، قم، ۱۳۸۰ش.
(۱۵) حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون.
(۱۶) فرامرز قراملکی، احد، الاشارات و التنبیهات، سرآغاز منطق دو بخشی، آینه پژوهش، تهران، ۱۳۷۳ش، س ۴، شم ۶.
(۱۷) مرکزی، خطی.
(۱۸) معصومی همدانی، حسین، میان فلسفه و کلام، معارف، تهران، ۱۳۶۵ش، دوره سوم، شم ۱.
(۱۹) GAL.
(۲۰) GAL، S.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تهذیب‌المنطق و الکلام »، شماره۴۱۱۲. دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «سعدالدین مسعود بن عمر تفتازانی»، شماره۶۰۱۱.
