تفسیر منهج‌الصادقین فی الزام‌المخالفین (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
منهج الصادقین فی الزام المخالفین تألیف
ملافتحالله کاشانی عالم،
متکلم،
فقیه و از اعلام تفسیری قرن دهم هجری
شیعه از تفاسير ارزشمند شيعى است كه در سال ۹۸۲ق به
زبان فارسی روان نوشته شده است.
انگیزه نویسنده، لزوم نگارش تفسیری بوده است برای فارسی‌زبانان، نه بیش از اندازه مفصل و نه بسیار مختصر، با اسلوب زبانی و لغاتی که ملال‌انگیز نباشد و نیز موافق باورها و عقاید
امامیه و شامل آثار و اخبار
اهل بیت (علیهم‌السّلام) باشد. وی در تألیف این کتاب از تفاسیر معتبریچون
تفسیر کشاف،
انوار التنزیل،
مجمع البیان و
تفسیر ابوالفتوح رازی بهره برده است.
![منهج الصادقین]()
ملافتحالله
کاشانی مفسر نامدار قرن دهم هجری و از شاگردان خاص
علی بن حسن زواره‌ای است. زواره‌ای و ملافتح الله
کاشانی، هر دو، در واکنش به روش
تفسیر مواهب علّیه، که به اخبار اهل بیت (علیهم‌السّلام) بی‌توجهی کرده و هیچ‌گونه نشانه‌ای از وابستگی خود را به شیعه و اهل بیت (علیهم‌السّلام) بروز نداده بود، شرحی بر مواهب نگاشته و اخبار اهل بیت (علیهم‌السّلام) را در آن گنجانده‌اند.
مؤلف به واسطه استاد خود علی بن حسن زواری، از
محقق کرکی روایت می‌کند. وی در دانش‌های زمان خود دارای آگاهی‌های گسترده، و در تفسیر زبردست و پراطلاع بود.
مرحوم میرزا عبدالله افندی درباره وی می‌نویسد: «فاضل نیک‌اندیش هوشیار، عالم کامل جلیل، متکلم، مفسر، بزرگوار و نام‌آور مولا فتح‌الله
کاشانی، از عالمان دولت
شاه طهماسب صفوی و از شاگردان علی بن حسن زواره‌ای است. وی تالیفات نیکویی دارد؛ به ویژه در تفسیر که در آن توانمند و زبردست است و آثار سودمند و ارزشمندی نگاشته است».
مرحوم مدرس تبریزی وی را این گونه ستوده است: «ملافتحالله
کاشانی، عالمی است جلیل، فقیه، محقق متکلم، مدقق، مفسر، متبحر، از اکابر علمای اواخر قرن دهم هجری، در تمامی علوم دینیّه متداوله متبحر، خصوصاً در تفسیر که بحری بود بی‌پایان و تألیفات طریقه او بهترین معرّف تبحر وی می‌باشد».
این تفسیر که به تصریح مولف در سال ۹۸۴ هـ . ق بخشی از آن (تا
سوره انفال) به پایان رسیده، حجیم‌ترین و ارزنده‌ترین اثر مولف است. از لحاظ تاریخی، تفسیر «منهج» اولین اثر تفسیری ملافتحالله است که به تدوین و جمع‌آوری آن دست زده است، هر چند به رغم اولین اثر بودن، به نظر می رسد اتمام آن بعد از اثر دیگرش (سوم) «
زبدة التفاسیر» باشد.
در «
الذریعه» پیرامون این اثر می خوانیم: «فارسی و بزرگ است، در سه مجلد بزرگ. از آن مفسر فتح‌الله فرزند شکر‌الله
کاشانی است. که چاپ شده است. وی برخی از بخش‌ها یعنی سوره انفال را در سال ۹۸۴ به پایان برده و این نسخه با این تاریخ در کتابخانه استاد ما
آیةالله شیرازی در
سامرا وجود دارد.»
شاید با توجه به همین تاریخ که در پایان سوره انفال ذکر شده برخی معتقدند این تفسیر ناقص بوده و بعد‌ها توسط داماد وی به پایان رسیده است. «گفته می‌شود تفسیر فارسی معروفش هنگام وفات او ناتمام بوده که دامادش بعد از وفات او، آن را تکمیل کرد.»
ملافتحالله، علم قرآن را علم اصلی شریعت می‌دانست و معتقد بود، دانستن آن برای مسلمانان در هر دوره‌ای ضروری است. از این رو است که در هر دوره ای به این نیاز علمی، به گونه ای پاسخ داده اند. اما عموم مردم توان استفاده از بسیاری کتب موجود را نداشتند وی کتاب‌هایی را که پیرامون تفسیر نگاشته می‌شد، به دلایل زیر فاقد کارایی لازم می دانست:
۱. متن عربی داشتند.
۲. تفاسیر فارسی پیچیده بودند. این امر به دلیل پرداختن بیش از حد به لغات، مأخذ مشتقات، ذکر تمام وجوه ترکیبات، بیان قرائت‌های دوگانه و نادر، شرح دلایل هر یک از قاریان و سخنان غیر مطمئن بود.
۳. برخی کتاب‌های فارسی موجود نیز در استفاده از زبان فارسی قدیم، چنان دچار افراط شده و واژه های نامأنوس و شیوه‌ها و عبارت‌های سنگین به کار برده بودند که برای مخاطب فارسی زبان آن دوره فهمیدنی نبود.
۴. برخی چنان مختصر بودند که فایده‌ای به خواننده نمی‌رساند.
۵. آن دسته از تفاسیر هم که از عیوب مذکور خالی بودند، از حیث اعتقادی دچار انحراف بودند؛ هر چند عبارات‌شان رسا و زیبا بود. ملافتحالله در این باره می‌نویسد:
«تفسیر کاشفی اگر چه به جواهر عبارات بلیغه و لآلی الفاظ فصیحه محلی بود، اما چون که موافق روش مخالفین و مخالف مذهب ائمه صادقین (صلوات‌الله‌علیهم اجمعین) بود، از نظر اعتبار به مثابه مار زرنگار می‌نمود، چه ظاهر آن مزین بود به نقوش جمیله و باطنش مملو از سموم عقاید قاتله و با وجود این در غایت ایجاز و اختصار.»
آسیب‌شناسی تفاسیر موجود، ملافتحالله را که عالمی مفسر و مسلط به
تاریخ،
حدیث،
کلام و
فقه بود، بر آن داشت که دست به تألیف اثر جدید در تفسیر بزند. البته روحیه مبارزه با عقاید انحرافی از جمله عقاید
اهل سنت را که در دوران گذشته به کتب تفسیر نفوذ کرده بود، نباید از نظر دور داشت.
وی هدف و شیوه خود را چنین توضیح می دهد: در تفسیری که مبنی باشد بر حل معانی قرآن بر طرق
قرائات سبعه و متعرض قرائت دیگر نشود و به جهت تطرق اختلاف در آن ها و محتوی باشد بر:
۱. ذکر اسرار و نکات و اسباب نزول آیات.
۲. احادیث سید البریات.
۳. اخبار و قصص و حکایات ائمه هدی.
۴. فضل سور و
آیات.
۵. وجه ارتباط و اتصال آن به یکدیگر.
۶. مسائل فقهیه در ضمن تبیین
آیات احکام.
۷. مناقب اهل بیت (علیهم‌السلام).
۸. حاوی بر رفع شبهات مخالفان و ابطال مذهب ایشان.
۹. اعتدال در بیان
اعراب و
لغت.
۱۰. نگارش سخنان ارباب تحقیق.
نیاز شیعیان از یک سو و انحرافات اعتقادی حاصل از صد‌ها سال تحمیل عقاید غیر شیعی از سوی دیگر، انگیزه اصلی برای گرد‌آوری و تدوین کتابی با این حجم بزرگ بود. از این رو مفسر
کاشانی، به صراحت این انگیزه را «مقصد اقصی و مطلب اعلا» بیان می‌کند و می‌نویسد:
چون مقصد اقصی و مطلب اعلا از این منتخب، ایضا طریق ائمه صادقین است، به حجج واضحه و الزام مخالفین بر براهین باهره، از این جهت مسمی شد به «منهج الصادقین فی الزام المخالفین».
ملافتحالله با توجه به تفاسیر معتبری نظیر
کشاف زمخشری،
انوار التنزیل بیضاوی،
مجمع البیان طبرسی و با استفاده از
تفسیر ابوالفتوح رازی آن را تالیف کرده است و از تفسیر اخیر بهره فراوان برگرفته و گاه عبارات را عینا نقل می‌کند. ایشان منهج الصادقین را در پنج مجلد ترتیب داده و اخیرا در ده مجلد معمولی عرضه شده است. ایشان این تفسیر را در سال ۹۸۲ ق به انجام رسانیده است.
مفسر پیش از آغاز تفسیر
سوره حمد، ده فصل قرار داده است، که در آن از مقدمات تفسیر و
علوم قرآنی، سخن می‌گوید.
فصل اول: در یاد کرد نام‌های قاریان
فصل دوم: در ذکر نام‌های
قرآن و معنای سوره و
آیهفصل سوم: در توضیح صحیح‌ترین قول در اعداد آیات قرآن و فایده دانستن آن
فصل چهارم: تبیین معنای
تفسیر و
تأویلفصل پنجم: توضیح حدیث: «نزل القرآن علی حدیث سبعة احرف|سبعة احرف...»
فصل ششم: در توضیح معنای
تفسیر به رأیفصل هفتم: در مصونیت قرآن از
تحریففصل هشتم: در تبیین این که، قرآن در زمان
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مدون بوده است.
فصل نهم: در بیان
اعجاز قرآنفصل دهم: در یاد کرد روایاتی که در ترغیب بر خواندن و فراگرفتن قرآن وارد شده است.
تفسیر منهج الصادقین، تفسیری جامع و مشتمل بر مباحث مختلف و مطالب متنوع است. مؤلف آن که شرح حال‌نگاران، وی را به عنوان عالمی کامل، متکلمی فقیه و مفسری فاضل ستوده‌اند، با آگاهی گسترده از ابعاد مختلف فرهنگ اسلامی، تفسیرش را از اطلاعات ارزشمندی و مباحث گوناگونی آکنده کرده است.
مرحوم مؤلف، خود به ابعاد مختلف تفسیرش اشاره‌ای کرده و می‌نویسد: «به خاطر فاتر این فقیر ضعیف... رسید که مطالعه تفاسیر عربیه و فارسیه و کتب تواریخ و احادیث و غیر آن از کتب کلامیه و اصول و فروع فقهیه کرده، تفسیری از آن انتخاب نماید که مبتنی باشد بر حل مبانی قرآن بر طبق قرائت سبعه که مسلم الثبوت و مجمع علیه جمیع موافق و مخالف است. و متعرض قرائت دیگر نشود، بجهت تطرق اختلاف در آن و محتوی باشد بر ذکر اسرار و نکات و اسباب نزول آیات و احادیث سید البریات (علیه‌وآله‌افضل‌ا‌لصلوات‌و‌اکمل‌التحیات)، واجبا و قصص و حکایات ائمه هدی (علیهم‌التحیات‌والتسلیمات)، و فضل سور و آیات و وجه ارتباط و اتصال آن به یکدیگر و بیان مسائل فقهیه در ضمن آیات احکام و مناقب
اهل بیت (علیه‌السّلام) منطوی بر رفع شبهات مخالفان و ابطال مذاهب ایشان و در بیان اعراب و لغت بر طریق «خیر الامور اوسطها» سلوک نماید و بعضی از سخنان ارباب تحقیق را نیز بحیز تحریر در آورد.»
مرحوم علامه شعرانی که تفسیر را تصحیح کرده است، در ارتباط با ابعاد مختلف آن با اشاره‌ای به منابع مؤلف (در
چنین نوشته‌اند: «غالب تفسیر بیضاوی را مندرج ساخته است و بسیاری از نکات تفسیر کشاف را نیز، از تفسیر مجمع البیان بسیار نقل کرده است، نه از شواهد و حجت‌ها و تحقیقات علمی آن، بلکه از قصص و تواریخ موجود در مجمع البیان، از تفاسیر نیز به
تفسیر تبیان، ابوالفتوح و
گازر مراجعه کرده است، و گاه سخنان عرفانی از بزرگان و مشاهیر متصوفه نقل نموده است. مانند «
شرح التعرف و
قشیری و
ابوعبدالرحمن سلمی و امثال ایشان،... مؤلف در نقل عبارات دیگران، گاه از خود، توضیحات و شروح و شواهدی افزوده است و در این‌گونه موارد، آن را نقل به معنی باید شمرد.
چنان‌که در بیان حکم
متعه، عبارتی از
شرح لمعه آورده، بسیار طولانی‌تر از اصل. در تقریر
اصول دین و عقاید
شیعه و مسائل مناسب آن، چنان متین و مستحکم و صریح و معقول سخن می‌راند که گوئی از مردم دو قرن بیشتر است مانند:
فاضل مقداد و شهید... لذا می‌توان اقوال او را در این مباحث، حجت دانست.»
مفسر پس از مقدمه سودمند خود، وارد تفسیر سوره‌ها می‌شود، ابتدا به روشنگری در
مدنی یا مکی بودن
سوره می‌پردازد، و در این زمینه به نقل اقوالی از
ابن‌عباس،
مجاهد،
قتاده و
حضرت علی (علیه‌السلام) مبادرت ورزیده، قول اصح را برمی گزیند.
در ادامه، عدد آیات را متعرض می‌شود و به اختلاف عدد از دیدگاه‌های مختلف گروه‌های شامی، بصری، کوفی، مکی، مدنی و حجازی اشاره داشته، آیات مورد اختلاف را ذکر می‌کند.
پس از آن
ثواب قرائت سوره، جایگاه و فضائل آن را به نقل از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و ائمه اطهار (علیهم‌السلام)، بیان داشته، اشاره‌ای به تناسب اختتام سوره قبل و افتتاح سوره بعد می‌نماید.
سپس نوبت به ترجمه آیات می‌رسد، سعی می‌نماید بسیار دقیق و با احتیاط باشد، و موافق با
قرائت ابوبکر از عاصم و گاهی با تکیه به
قرائت حفص از عاصم، بدون تعرض به قرائت‌های شاذه. آنگاه اهتمام خود را به ذکر مباحث لغوی، اعراب،
صرف و
نحو، مسائل بیانی با استشهاد به اشعار عرب در بیان معنای آیه و وجوه محتمل آن بیشتر با اعتماد به تفسیر کشاف و بیضاوی، به اختصار و اعتدال، نشان می‌دهد.
پس از آن، تحقیق در مفاهیم و مباحث آیات را آغاز می‌کند، در این بخش به ذکر اسباب النزول از منابع شیعه و اهل سنت می‌پردازد. با نقل احادیث از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و ائمه (علیهم‌السّلام) به تبیین آیات می‌پردازد. و با ذکر قصص و حکایات، مطالب خود را پی می‌گیرد.
در این مجال از روایات جعلی و
اسرائیلیات نیز استفاده می‌نماید، اما به سخیف بودن و عدم مقبولیت آنها اشاره دارد، مانند
داستان
حضرت داود (علیه‌السلام). در این بین توجهی نیز به بیان تناسب آیات و نظم و ترتیب آنها، از خود نشان می‌دهد.
مسائل فقهی و احکام از نظر مفسر دور نیفتاده، در محل خود به بیان آنها بدون بسط و تفصیل و در برخی موارد با ذکر اقوال و وجوه محتمل، می‌پردازد (مانند
ذیل آیه ۱۸۷
سوره بقره، و در مواردی مانند
وضو،
طلاق، متعه از مسائل خلافی بین اهل سنت و شیعه، بنا را بر مذهب
شیعه امامیه می‌گذارد.
با توجه به دیدگاه شیعی مفسر بطور طبیعی مواردی از ذکر مناقب اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم‌السّلام) به عنوان تفسیر، تطبیق و بیان مصداق، (مانند:
ذیل آیه ۲۴۸ و
در ضمن مطالب ایشان به چشم می‌خورد.
مفسر به مباحث عقاید و کلام نیز اهتمام داشته و به بیان ذکر ادله و نقل روایات شیعه و سنی می‌پردازد، مانند بحث
امامت،
عصمت انبیاء، امر بین الامرین،
جبر و اختیار، محال بودن
دین خدا در
قیامت،
عدل و...
در خاتمه باید متذکر شد که تفسیر منهج بلحاظ سلامت روانی و جامعیت، از زمان نگارش آن مورد توجه عالمان بوده است و در میان امت اسلامی از معروفترین تفاسیر شیعه به شمار می‌رود.
مرحوم آیت‌الله شهید مطهری فرموده‌اند: «منهج الصادقین» این تفسیر به
زبان فارسی است... و تا سی، چهل سال اخیر، یگانه تفسیر فارسی متداول بود.»
البته نباید از این نکته غافل بود، که هر تالیفی در فضای خود تاثیرات فراوانی خواهد داشت اما در زمان‌های بعد و در فضایی که تالیفات مشابه آن فراوان می‌گردد، از تاثیرات آن کاسته و اقبال نسبت به آن کمتر می‌گردد. تفسیر منهج نیز از این قاعده مستثنی نبوده است.
در این عصر که تالیفات تفسیری فارسی و عربی نسبتا فراوانتر از قبل گشته و ادبیات آنها به زبان امروز نزدیکتر شده، بدین جهت در مراجعه نسل حاضر گوی سبقت را از تفسیر منهج گرفته‌اند. البته از ارزش علمی منهج، کاسته نمی‌شود، بحث فقط در مراجعه و استفاده وافر از آن است.
منهج الصادقین تاکنون چاپ‌های متفاوتی داشته است:
۱- نخستین بار در سال ۱۲۸۴ در تهران و سپس در سال ۱۲۹۶ در ۳ مجلد بزرگ و باز در سال ۱۳۱۴ در تبریز به چاپ رسید.
۲- چاپ ۱۰ جلدی، به تصحیح، تحقیق، تعلیق و مقدمه
مرحوم آیت‌الله شعرانی. این چاپ، همراه است با مقدمه‌ای مفصل و بسیار سودمند که در آن از قرآن و
تلاوت آن، اختلاف در قرائت، اختلاف مصاحف، مدارک قراء، تواتر قرائات هفتگانه، تحلیل و تبیین حدیث «انزل القرآن علی سبعة احرف»، عدم تحریف قرآن، انواع تفاسیر، پاسخ به شبهه
اخباریین در جلوگیری از تفسیر قرآن، اخبار آحاد در تفسیر، اشاره‌ای به مجعول بودن
تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (علیه‌السلام)، اسرائیلیات و تفسیر، کیفیت
وحی، اعجاز قرآن، و... بحث کرده است، این مقدمه از ژرفنگری، گزیده گویی، دقت و ظرافت ویژه‌ای برخوردار است. و باید چونان رساله‌ای گرانقدر در علوم قرآن، تلقی گردد.
در مقدمه جلد دوم نیز، از روش تفسیری مؤلف و منابع وی در تفسیر، جایگاه تفاسیر جدید و چگونگی‌های آنها، تفسیر
صدر المتالهین و
فیض کاشانی،
آیات منسوخه و روایات اهل سنت در تفسیر قرآن، سخن گفته است. افزون بر اینها، سرتاسر تفسیر، مشحون است به حواشی دقیق و ارزشمند فقهی، اعتقادی، تاریخی، رجالی و تفسیری علامه شعرانی. این پانوشت‌ها گاه در توضیح متن است و گاه در نقد و بررسی و رد برخی از اظهار نظرهای مؤلف.
۳- چاپ ده جلدی دیگری به تصحیح آقای
مرحوم علی‌اکبر غفاری و مقدمه و پاورقی حاج سیدابوالحسن مرتضوی. مقدمه آقای مرتضوی، نیز طولانی و سودمند است. وی در این مقدمه که ۶۴ صفحه از جلد اول را در بر می‌گیرد، ضمن فصولی از مباحث ذیل سخن گفته است: مفهوم قرآن «لغتا و عرفا» عقیده مسلمانان درباره قرآن، فرق بین انزال و تنزیل،
اسماء قرآن، اعجاز قرآن از جهات مختلف، معنای وحی و تحقیق در معانی متعدد آن، منازل و مراحل ظهور قرآن، ضبط و
کتابت آن، مصونیت قرآن از تحریف، بیان تفسیر، تاویل،
محکم و متشابه و بالاخره شرح حال مؤلف.
پانوشت‌های آقای مرتضوی نیز همانند متن، گوناگون است و شامل مباحث کلامی، فقهی، عقیدتی، اخلاقی، تاریخی و... است. این پانوشت‌ها، گاه توضیح متن و گاه نقد و انتقاد برخی از مطالب تاریخی و یا استنباط‌های تفسیری مؤلف است.
یادآوری این نکته به جاست که مجلدات نسخه‌ای که در این مجال مورد استفاده واقع شده، پراکنده بوده و هر یک در تاریخی به چاپ رسیده است، به عنوان نمونه، چاپ جلد اول آن که بدون تحقیق و پاورقی است، توسط کتابفروشی و چاپخانه محمد حسن علمی در تهران اردیبهشت ۱۳۳۳ ش و جلد دوم آن در فروردین ۱۳۳۶ ش، انجام گرفته است. و بدون هیچ‌گونه فهرستی از مطالب با اغلاط چاپی حتی در آیات، که آیات آن با خطی درشت تر در پرانتز بدون ذکر شماره آیه، چاپ شده است. احادیث مورد استفاده در متن نیز با همین خط و داخل پرانتز نشان داده شده است و تفاوت آنها با آیات در این است که آیات اغلب با اعراب می‌باشند.
چند جلد این مجموعه با مقدمه و پاورقی‌های سیدابوالحسن مرتضوی و تصحیح
مرحوم آقای علی‌اکبر غفاری توسط انتشارات علمیه اسلامی در تهران به چاپ رسیده که تاریخ یادداشت پایانی
مرحوم غفاری به سال ۱۳۸۹ ق می‌باشد، این چند جلد، دارای فهرست موضوعی مطالب کتاب به ترتیب سور قرآن می‌باشد.
مفسر محترم در زمان حیات خود خلاصه‌ای از تفسیر منهج را به نام «خلاصة المنهج» با زبان فارسی به رشته تحریر درآورد، که در مجموعه سه جلدی چاپ گردیده است. (در ابتدای مقاله به آن اشاره شده است.)
این تفسیر در ۵ جلد بزرگ و اخیراً در ۱۰ جلد معمولی به چاپ رسیده است. نخستین چاپ آن مربوط به سال ۱۲۸۴ در تهران و بعد ۱۲۹۶ در ۳ جلد و یک بار در سال ۱۳۱۴ در تبریز منتشر گردید و سرانجام با تعلیقه و تحشیه استاد شعرانی بارها چاپ شده است.
•
نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۱/۲۸. •
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «منهج الصادقین فی الزام المخالفین»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۱/۲۸.
