• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تفسیر قرطبی (کتاب)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



‌تفسیر قُرطُبی، تفسیری مفصّل با گرایش فقهی از قرن هفتم، نوشته ابوعبداللّه محمد بن احمد انصاری قرطبی، مفسر و فقیه مالکی و از عالمان عارف و صاحب تالیفات سودمند است.
کتاب از نظر سبک تالیف و مشتمل بودن بر آراء و اقوال و عنایت به لغت و ادب و فقه و کلام، از بهترین تفاسیر به‌شمار می‌رود. بخش عمده این تفسیر به بیان احکام فقهی و اختلاف مذاهب فقهی اختصاص دارد، با این‌همه، قرطبی از ابعاد دیگر آیات غافل نبوده و به مباحث کلامی و اخلاقی و ادبی و تاریخی و اجتماعی نیز پرداخته است.


‌تفسیر قُرطُبی نام اصلی آن الجامع لاِحکامِ القرآن و المُبَیِّن لِما تَضَمَّنه مِن السُنّه و آیِ الفُرقان
[۱] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۳، بیروت، دارالفکر (بی تا).    
اثر ابوعبدالله محمد بن احمد بن ابوبکر انصاری خزرجی‌ اندلسی قرطبی که در سال ۶۷۱ در گذشت؛ او از عالمان عارف و صاحب تالیفات سودمندی است. از جمله آثار وی همین تفسیر می‌باشد که از نظر سبک تالیف و مشتمل بودن بر آراء و اقوال و عنایت به لغت و ادب و فقه و کلام، از بهترین تفاسیر به‌شمار می‌رود. البته عده‌ای، از جمله ذهبی احتمالا با تاثر از نام کتاب، این اثر را جزو تفاسیر فقهی می‌داند.
خود تفسیرش را این‌گونه وصف می‌نماید: تصمیم گرفتم در این کتاب شرحی مختصر، متضمن نکاتی از تفسیر، لغت و اعراب، قرائات، پاسخ به منکرات، معانی آیات و تبیین اشکالاتی که بر اقوال گذشتگان گرفته‌اند و آیندگان هم به دنبال آن رفته‌اند، ارائه کنم.
وی در این تفسیر به سبک تفاسیر جامع دیگر عمل کرده است؛ بدین صورت که نخست آیه را می‌آورد و به دنبال آن به ذکر مسائل دیگر می‌پردازد و در ضمن آن شرح تک تک آیات را می‌آورد و نکات و مواضع مشکل را تشریح می‌نماید. گاهی سبب نزول آیه را هم متذکر می‌شود و به ذکر قرائت‌های مختلف و لغت و اعراب می‌پردازد و گاهی هم در صورت لزوم اقوال و آراء مفسران و علمای گذشته و معاصر را نقل می‌کند.
به هر‌حال، تفسیری مفید و جالب و میانه‌رو است که فایده تمام را به خواننده می‌رساند و مراجعه کننده را از رجوع به تفاسیر دیگر بی‌نیاز می‌سازد.
قرطبی برای تفسیر خود مقدمه‌ای جامع در بیست فصل آورده و مسائل را در آن گنجانیده است که برای خواننده (قبل از ورود به تفسیر آیات) بسیار مفید و سودمند می‌باشد.
همچنین سعی کرده که از ذکر اسرائیلیات خودداری ورزد و تا حد توان هم از این مساله پرهیز نموده است؛ همان‌طور که ابن عطیه در تفسیر المحرر الوجیز، عمل کرده است؛ هر دو هم در این راه حدودی موفق بوده‌اند.
بخش عمده این تفسیر به بیان احکام فقهی و اختلاف مذاهب فقهی اختصاص دارد، با این‌همه، قرطبی از ابعاد دیگر آیات غافل نبوده و به مباحث کلامی و اخلاقی و ادبی و تاریخی و اجتماعی نیز پرداخته است.

قرطبی در خطبه کتاب به روش تفسیری خود و شیوه‌های دیگر مفسران اشاره کرده و در مقدمه‌ای مفصّل، مباحثی درباره آداب تلاوت قرآن، اِعراب و تعلیم آن، ثواب قرائت قرآن، تفسیر به رأی و ویژگی‌های آن، اعجاز و عدم تحریف قرآن آورده است،
[۲] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۱-۷۸، بیروت، دارالفکر (بی تا).    
همچنین بخش‌هایی از رساله مفقود ابوبکر محمد بن قاسم انباری (متوفی ۳۲۸)، به نام الرّدُّ علی مَن خالَفَ مُصْحَفَ عثمان،
[۳] ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ج۱، ص۱۰۲.    
را در مقدمه تفسیرش آورده است.
[۴] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۸۰ ۸۶، بیروت، دارالفکر (بی تا).    

قرطبی در تفسیر آیات گاه تفسیر چند آیه را ذیل ابوابی که از چند مسئله تشکیل یافته است می‌آورد، نظیر سوره فاتحه الکتاب که تفسیر آن را در چهار باب قرار داده است.
[۵] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۱۰۸-۱۵۱، بیروت، دارالفکر (بی تا).    

گاهی تفسیر آیات را به صورت مسائل مستقل می‌آورد، نظیر آیه سوم سوره اعراف که آن را در دو مسئله ذکر کرده است.
[۶] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۷، ص۱۶۱-۱۶۲، بیروت، دارالفکر (بی تا).    

گاه آیات را بدون دسته‌بندی در قالب باب یا مسئله تفسیر می‌کند، نظیر آیه ۵۴ سوره الرحمن.
[۷] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۷، ص۱۷۹۱۸۰، بیروت، دارالفکر (بی تا).    


یکی از ویژگی‌های تفسیر قرطبی، که خود او در مقدمه تفسیر به آن اشاره کرده است، نقل سخنان و آرا با ذکر نام گوینده و مأخذ آنها است.
[۸] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۳، بیروت، دارالفکر (بی تا).    
با وجود این، گاهی نام گوینده و مأخذ آن را ذکر نمی‌کند.
[۹] مشنی، مصطفی ابراهیم، مدرسة التفسیر فی الاندلس، ج۱، ص۶۹۹ـ۷۰۱، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۰] ابن عطیّه، عبدالحق‌ّ بن‌ غالب‌، المحرر الوجیز فی تفسیرالکتاب العزیز، ج ۱، ص۲۹۹-۳۰۰، ( رباط ) ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵
[۱۱] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۲، ص۳۷، بیروت، دارالفکر (بی تا).    

از جمله کسانی که قرطبی از آنان بسیار سخن نقل کرده، ابن عطیه اندلسی است. قرطبی گاهی عین مطالب را از تفسیر او با ذکر نام، و در مواردی بدون ذکر نام، نقل می‌کند و گاهی سخن او را به خود نسبت می‌دهد و گاهی به رد سخن او می‌پردازد.
[۱۲] مشنی، مصطفی ابراهیم، مدرسه التفسیر فی الاندلس، ج۱، ص۶۹۷ـ۷۰۲، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۳] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج ۱، ص۴۰۷ ۴۰۸، بیروت، دارالفکر (بی تا).    
[۱۴] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج ۱، ص۲۲۸، بیروت، دارالفکر (بی تا).    


وی همچنین از تفسیر طبری، احکام القرآن کیاهرّاسی، احکام القرآن ابن عربی، اعراب القرآن و معانی القرآن هر دو از ابوجعفر نحّاس نحوی، صحاح شش‌گانه حدیث، التفصیل الجامع لعلوم التنزیل نوشته احمد بن عمار مهدوی، الکشّاف عن حقائق التنزیل زمخشری و برخی کتاب‌های دیگر بهره برده است.
[۱۵] زلط، قصبی محمود، القرطبی و منهجه فی التفسیر، ج۱، ص۱۲۳ـ۱۸۳، کویت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
[۱۶] مشنی، مصطفی ابراهیم، مدرسة التفسیر فی الاندلس، ج۱، ص۶۹۱ـ ۷۰۲، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۷] ایازی، محمدعلی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ج۱، ص۴۱۱، تهران ۱۴۱۴.
[۱۸] مهدوی‌راد، محمدعلی، شناسائی برخی از تفاسیر عامّه، ص۸۲-۸۵، حوزه ، سال ۶، ش ۳ (مرداد و شهریور ۱۳۶۸).

قرطبی برای ریشه‌یابی لغات و معانی آن‌ها و مباحث نحوی و قرائت‌های مختلف، بخش جداگانه‌ای اختصاص داده و حتی برای بیان احکام فقهی به ریشه لغات و مباحث نحوی پرداخته
[۱۹] الهیتی، عبدالقادر رحیم جدی، ابوعبداللّه القرطبی و جهوده فی النحو و اللغه فی کتابه الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۴۶ـ۵۱، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
و شواهد شعری بسیاری هم آورده است.
[۲۰] الهیتی، عبدالقادر رحیم جدی، ابوعبداللّه القرطبی و جهوده فی النحو و اللغه فی کتابه الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۴۹، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.

در تفسیر قرطبی برخی آیات به مدد آیات دیگر تفسیر شده است،
[۲۱] الهیتی، عبدالقادر رحیم جدی، ابوعبداللّه القرطبی و جهوده فی النحو و اللغه فی کتابه الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۴۹، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
[۲۲] مشنی، مصطفی ابراهیم، مدرسة التفسیر فی الاندلس، ج۱، ص۱۴۹، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۲۳] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج ۱۵، ص ۱۳۳۱۳۴، بیروت، دارالفکر (بی تا).    
[۲۴] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۱۵۷، بیروت، دارالفکر (بی تا).    
در این تفسیر اسرائیلیات نیز بسیار راه یافته است.
[۲۵] زلط، قصبی محمود، القرطبی و منهجه فی التفسیر، ج۱، ص۴۱۰ـ۴۱۷، کویت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.

قرطبی به تفسیر رمزی توجهی نداشته، اما تفسیر صوفیانه را پذیرفته و مطالبی از تفاسیر صوفیانی چون ابوعبدالرحمان سُلَمی و قُشَیری نقل کرده است.
[۲۶] زلط، قصبی محمود، القرطبی و منهجه فی التفسیر، ج۱، ص۳۰۸-۳۰۹، کویت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
[۲۷] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۴، ص۲۳۷، بیروت، دارالفکر (بی تا).    
[۲۸] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۱۴۵، بیروت، دارالفکر (بی تا).    


برخی مؤلفان، تفسیر قرطبی را «تفسیر به رأی» دانسته اند،
[۲۹] زلط، قصبی محمود، القرطبی و منهجه فی التفسیر، ج۱، ص۱۸۶، کویت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
[۳۰] مهدوی‌راد، محمدعلی، شناسائی برخی از تفاسیر عامّه ، ص۵۰، حوزه ، سال ۶، ش ۳ (مرداد و شهریور ۱۳۶۸).
اما قرطبی در مقدمه تفسیرش فصلی را به نقل احادیث نهی از تفسیر به رأی اختصاص داده و در آن به نقد کسانی پرداخته است که معتقدند قرآن را فقط از طریق نقل باید تفسیر کرد. او کسانی را که با مبانی علمی صحیح و در مقاصد و اهداف شایسته از آیات الهی بهره می‌گیرند، مشمول این احادیث ندانسته و این نهی را بر دو گروه تطبیق داده است، کسانی که اندیشه‌ای را می‌پذیرند و سپس آیات قرآن کریم را برای توجیه آن به‌کار می‌گیرند، و کسانی که با اندک توجه به ظاهر آیات به تفسیر آن‌ها می‌پردازند.
[۳۱] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۳۳-۳۴، بیروت، دارالفکر ( بی تا).    


قرطبی در تفسیر خود به آرای مذهب اشعری پایبند است و جنبه‌های کلامی آیات را با عقاید اشعری توجیه می‌کند، مثلاً در تفسیر آیه ۱۴۳ سوره اعراف (که طبق آن حضرت موسی درخواست کرد که پروردگار، خودش را به وی نشان دهد، اما پاسخ شنید که هرگز مرا نخواهی دید) قرطبی، مطابق عقاید اشاعره، رؤیت خداوند را فقط در دنیا نفی کرده و کسانی را که به نفی کلی رؤیت معتقدند، گمراه و بدعت‌گذار می‌داند.
[۳۲] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۷، ص۲۷۸-۲۷۹، بیروت، دارالفکر ( بی تا).    

او همچنین در بسیاری موارد به آرای معتزله، قدریه، صوفیان، شیعیان، خوارج، کرامیه، حلولیه، زنادقه، قرامطه و دیگر فرق و مذاهب دینی و سیاسی اشاره کرده و به رد و طعن آن‌ها پرداخته است.
[۳۳] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۹۸، بیروت، دارالفکر ( بی تا).    
[۳۴] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۱۴۹، بیروت، دارالفکر ( بی تا).    
[۳۵] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۱۹۳، بیروت، دارالفکر ( بی تا).    
[۳۶] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۳، ص۴۷، بیروت، دارالفکر ( بی تا).    
[۳۷] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۴، ص۱۴، بیروت، دارالفکر ( بی تا).    
[۳۸] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۴، ص۱۶۳، بیروت، دارالفکر ( بی تا).    
[۳۹] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۷، ص۱۶۵ بیروت، دارالفکر ( بی تا).    
[۴۰] مشهور حسن محمود سلمان، الامام القرطبی شیخ ائمه التفسیر، ج۱، ص۱۸۷ـ۲۳۷، دمشق ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳.

قرطبی در فقه پیرو مالک بن انس بوده و در تفسیر آیات فقهی، ضمن نقل آرای فقیهان مذاهب دیگر، به بیان دیدگاه‌های فقهی مالک بن انس و اثبات آن‌ها پرداخته است. با این‌همه، در مواردی که دلیل مالک را استوار ندانسته و به دلایلی محکم‌تر دست یافته، اقوال دیگران را بر فتوای مالک مقدّم داشته است.
[۴۱] مهدوی‌راد، محمدعلی، شناسائی برخی از تفاسیر عامّه، ص۶۲، حوزه، سال ۶، ش ۳ (مرداد و شهریور ۱۳۶۸).
[۴۲] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۲، ص۳۲۲، بیروت، دارالفکر (بی تا).    
او همچنین در برخی موارد به مسائل اصول فقه از دیدگاه اهل‌سنّت اشاره کرده است.
[۴۳] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۲، ص۵۷-۵۸، بیروت، دارالفکر (بی تا).    
[۴۴] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۷، ص۱۲۰، بیروت، دارالفکر (بی تا).    


عمادالدین اسماعیل بن عمرو بن کثیر در تفسیر القرآن العظیم، محمد بن علی شوکانی در دو کتاب فتح القدیر و الجامع بین فَنَّیِ الروایه و الدرایه من علم التفسیر، محمدامین بن محمدمختار شَنقیطی در اضواء البیان فی ایضاح القرآن بالقرآن و جمال‌الدین محمد بن محمد قاسمی در محاسن التأویل از تفسیر قرطبی اثر پذیرفته‌اند.
[۴۵] مشنی، مصطفی ابراهیم، مدرسة التفسیر فی الاندلس، ج۱، ص۸۶۴ ـ۸۸۱، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.


چاپ تفسیر قرطبی نخستین‌بار در قاهره از ۱۳۱۴ ش/ ۱۹۳۵ آغاز شد و مجلدات بیست‌گانه آن به‌تدریج انتشار یافت و بارها در مصر و لبنان و ایران تجدید چاپ شد. مقدمه این تفسیر نیز با تحقیق محمد طلحه بلال مینار جداگانه در ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷ در بیروت به چاپ رسیده است.
سه مختصر هم از این تفسیر وجود دارد، مختار تفسیر القرطبی از توفیق الحکیم (قاهره ۱۹۷۷) و مختصر تفسیر القرطبی از عرفان حسونه (بیروت ۲۰۰۱) و نیز مختصری با همین عنوان از محمدکریم راجح، وی با حذف تفاصیل احکام فقهی (که با محتوای آیه پیوند مستقیمی ندارند) و حذف پاره‌ای از مباحث لغوی و اعرابی و نحوی و اسرائیلیات، آن را در پنج جلد در بیروت چاپ کرده است.
همچنین عبدالعال سالم مکرم، شواهد شعری تفسیر قرطبی را با عنوان الشواهد الشعریه فی تفسیر القرطبی در ۱۴۱۸/ ۱۹۹۸ در چهار جلد در بیروت چاپ کرده است.

(۱) ابن عطیّه، المحرر الوجیز فی تفسیرالکتاب العزیز، ج ۱، (رباط) ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
(۲) ابن ندیم، الفهرست، چاپ ناهد عباس عثمان، دوحه ۱۹۸۵.
(۳) ایازی، محمدعلی، المفسرون، حیاتهم و منهجهم، تهران ۱۴۱۴.
(۴) الهیتی، عبدالقادر رحیم جدی، ابوعبداللّه القرطبی و جهوده فی النحو و اللغه فی کتابه الجامع لاحکام القرآن، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
(۵) زلط، قصبی محمود، القرطبی و منهجه فی التفسیر، کویت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
(۶) قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، دارالفکر (بی تا).
(۷) مشهور حسن محمود سلمان، الامام القرطبی شیخ ائمه التفسیر، دمشق ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳.
(۸) مشنی، مصطفی ابراهیم، مدرسه التفسیر فی الاندلس، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۹) مهدوی‌راد، محمدعلی، «شناسائی برخی از تفاسیر عامّه»، حوزه، سال ۶، ش ۳ (مرداد و شهریور ۱۳۶۸).

۱. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۳، بیروت، دارالفکر (بی تا).    
۲. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۱-۷۸، بیروت، دارالفکر (بی تا).    
۳. ↑ ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ج۱، ص۱۰۲.    
۴. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۸۰ ۸۶، بیروت، دارالفکر (بی تا).    
۵. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۱۰۸-۱۵۱، بیروت، دارالفکر (بی تا).    
۶. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۷، ص۱۶۱-۱۶۲، بیروت، دارالفکر (بی تا).    
۷. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۷، ص۱۷۹۱۸۰، بیروت، دارالفکر (بی تا).    
۸. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۳، بیروت، دارالفکر (بی تا).    
۹. ↑ مشنی، مصطفی ابراهیم، مدرسة التفسیر فی الاندلس، ج۱، ص۶۹۹ـ۷۰۱، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۱۰. ↑ ابن عطیّه، عبدالحق‌ّ بن‌ غالب‌، المحرر الوجیز فی تفسیرالکتاب العزیز، ج ۱، ص۲۹۹-۳۰۰، ( رباط ) ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵
۱۱. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۲، ص۳۷، بیروت، دارالفکر (بی تا).    
۱۲. ↑ مشنی، مصطفی ابراهیم، مدرسه التفسیر فی الاندلس، ج۱، ص۶۹۷ـ۷۰۲، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۱۳. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج ۱، ص۴۰۷ ۴۰۸، بیروت، دارالفکر (بی تا).    
۱۴. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج ۱، ص۲۲۸، بیروت، دارالفکر (بی تا).    
۱۵. ↑ زلط، قصبی محمود، القرطبی و منهجه فی التفسیر، ج۱، ص۱۲۳ـ۱۸۳، کویت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
۱۶. ↑ مشنی، مصطفی ابراهیم، مدرسة التفسیر فی الاندلس، ج۱، ص۶۹۱ـ ۷۰۲، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۱۷. ↑ ایازی، محمدعلی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ج۱، ص۴۱۱، تهران ۱۴۱۴.
۱۸. ↑ مهدوی‌راد، محمدعلی، شناسائی برخی از تفاسیر عامّه، ص۸۲-۸۵، حوزه ، سال ۶، ش ۳ (مرداد و شهریور ۱۳۶۸).
۱۹. ↑ الهیتی، عبدالقادر رحیم جدی، ابوعبداللّه القرطبی و جهوده فی النحو و اللغه فی کتابه الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۴۶ـ۵۱، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۲۰. ↑ الهیتی، عبدالقادر رحیم جدی، ابوعبداللّه القرطبی و جهوده فی النحو و اللغه فی کتابه الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۴۹، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۲۱. ↑ الهیتی، عبدالقادر رحیم جدی، ابوعبداللّه القرطبی و جهوده فی النحو و اللغه فی کتابه الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۴۹، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۲۲. ↑ مشنی، مصطفی ابراهیم، مدرسة التفسیر فی الاندلس، ج۱، ص۱۴۹، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۲۳. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج ۱۵، ص ۱۳۳۱۳۴، بیروت، دارالفکر (بی تا).    
۲۴. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۱۵۷، بیروت، دارالفکر (بی تا).    
۲۵. ↑ زلط، قصبی محمود، القرطبی و منهجه فی التفسیر، ج۱، ص۴۱۰ـ۴۱۷، کویت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
۲۶. ↑ زلط، قصبی محمود، القرطبی و منهجه فی التفسیر، ج۱، ص۳۰۸-۳۰۹، کویت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
۲۷. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۴، ص۲۳۷، بیروت، دارالفکر (بی تا).    
۲۸. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۱۴۵، بیروت، دارالفکر (بی تا).    
۲۹. ↑ زلط، قصبی محمود، القرطبی و منهجه فی التفسیر، ج۱، ص۱۸۶، کویت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
۳۰. ↑ مهدوی‌راد، محمدعلی، شناسائی برخی از تفاسیر عامّه ، ص۵۰، حوزه ، سال ۶، ش ۳ (مرداد و شهریور ۱۳۶۸).
۳۱. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۳۳-۳۴، بیروت، دارالفکر ( بی تا).    
۳۲. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۷، ص۲۷۸-۲۷۹، بیروت، دارالفکر ( بی تا).    
۳۳. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۹۸، بیروت، دارالفکر ( بی تا).    
۳۴. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۱۴۹، بیروت، دارالفکر ( بی تا).    
۳۵. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۱۹۳، بیروت، دارالفکر ( بی تا).    
۳۶. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۳، ص۴۷، بیروت، دارالفکر ( بی تا).    
۳۷. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۴، ص۱۴، بیروت، دارالفکر ( بی تا).    
۳۸. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۴، ص۱۶۳، بیروت، دارالفکر ( بی تا).    
۳۹. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۷، ص۱۶۵ بیروت، دارالفکر ( بی تا).    
۴۰. ↑ مشهور حسن محمود سلمان، الامام القرطبی شیخ ائمه التفسیر، ج۱، ص۱۸۷ـ۲۳۷، دمشق ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳.
۴۱. ↑ مهدوی‌راد، محمدعلی، شناسائی برخی از تفاسیر عامّه، ص۶۲، حوزه، سال ۶، ش ۳ (مرداد و شهریور ۱۳۶۸).
۴۲. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۲، ص۳۲۲، بیروت، دارالفکر (بی تا).    
۴۳. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۲، ص۵۷-۵۸، بیروت، دارالفکر (بی تا).    
۴۴. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۷، ص۱۲۰، بیروت، دارالفکر (بی تا).    
۴۵. ↑ مشنی، مصطفی ابراهیم، مدرسة التفسیر فی الاندلس، ج۱، ص۸۶۴ ـ۸۸۱، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تفسیر قُرطُبی»، شماره۳۷۱۷.    
معرفت، محمد هادی، تفسیر و مفسران، ج۲، ص۲۹۴-۲۹۵.    


رده‌های این صفحه : تفاسیر فقهی | تفسیرهای اهل‌سنت قرن 7 (قمری) | کتاب‌ شناسی تفسیر | کتب تفسیر اهل‌سنت
جعبه ابزار