تسوج (شهر)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تَسوج (یا طَسوج)، شهری در بخش
انزابِ شهرستان شبستر در
شمال غربی استان آذربایجان شرقی است.
شهر تسوج در
ارتفاع حدود ۱۳۷۰ متری، در ۲۷ کیلومتری شمال غربی
شهر شبستر و در
شمال دریاچه ارومیه واقع شده است.
کوه‌های میشو داغی (ارتفاع بلندترین
قله: ح ۶۵۰، ۲ متر) در حدود ده کیلومتری شمال
شهر امتداد دارد.
تسوج در مسیر
سلماس ـ
شبستر ـ
صوفیان قرار گرفته و از طریق شبستر ـ صوفیان به
تبریز راه دارد.
راه آهن تهران ـ تبریز ـ
ترکیه در حدود چهار کیلومتری
جنوب شهر امتداد دارد که یکی از عوامل اصلی توسعه شهر و جذب
جمعیت به آن در سی
سال گذشته بوده است.
جمعیت تسوج، طبق
سرشماری ۱۳۷۵ش، حدود ۱۱۹، ۸
تن بوده است.
در تقسیمات کشوری ۱۳۲۳ ش، تسوج یکی از آبادی‌های
دهستان اَروانَق/ اَروَنَق از توابع شهرستان تبریز در استان سوم (
آذربایجان شرقی) ذکر شده است.
در ۱۳۳۰ ش،
آبادی تسوج به عنوان
مرکز دهستان تسوج در بخش شبستر از شهرستان تبریز قرار داشت که در ۱۳۳۶ش به شهر تبدیل شد.
در تقسیمات کشوری ۱۳۵۵ش، شهر/ دهستان تسوج در بخش شبسترِ شهرستان تبریز ذکر شده است.
طبق
تصویب نامه هیئت وزیران، با تشکیل
شهرستان شبستر در ۱۳۶۸ش، شهر تسوج در
بخش مرکزی آن قرار گرفت
و با تشکیل بخش
انزاب در ۱۳۷۵ش، به مرکزیت آن در آمد.
۱-
مسجد جامع با ۲۴
ستون و ۳۵
گنبد آجری که برخی،
بنای اولیه آن را به
دوره ایلخانیان نسبت می‌دهند و فرمانی به تاریخ ۹۸۹ از
سلطان محمد خدا بنده صفوی (حک: ۹۸۵ـ۹۹۶) بر بالای درِ ورودی آن نصب شده است.
این
مسجد در ۱۲۵۲ در دوره
محمد شاه قاجار تعمیر شده است
۲-
کاروانسرایی که متعلق به
دوره شاه عباس اول صفوی (۹۹۶ـ ۱۰۳۸) است
۳-
قبری معروف به «
قبر علمدار» واقع بر
قله علمدارِ کوه‌های میشوداغی «
اَسکی تسوج» (تسوج کهنه) که ظاهراً از بقایای
شهر تاریخی تسوج است و میان شهر امروزی تسوج و
آبادی الماس در شش کیلومتری
شمال شرقی شهر تسوج قرار دارد.
اسکی تسوج به صورت
تپه است و در آن
اشیای سفالی و
ابزارهای جنگی قدیمی یافته شده است.
ظاهراً نام تسوج را نخستین بار
حمد الله مستوفی در
قرن هشتم با
ضبط «طسوج» آورده است.
با این توضیح که
قصبه‌ای است در دو مرحله‌ای
تبریز، در جانب غربی و
شمال بُحَیره چیچَسْت (
دریاچه ارومیه) با
باغستان بسیار،
میوه‌های نیکو،
هوایی گرم‌تر از تبریز،
مردمانی ترک و
تاجیک و
حقوق دیوانی کما بیش پنج هزار
دینار.
وی از
منطقه قدیمی
ارونق نیز ــ که شهر تسوج در آن واقع بوده ــ نام برده است.
در این دوره،
دریاچه ارومیه دریای شور طسوج/ طروج نیز خوانده می‌شده است.
ظاهراً از قرن هشتم به بعد، تسوج به لحاظ قرار داشتن در مسیر شهرهای بزرگ و مهمی مانند
تبریز و
شبستر و
خوی اهمیت بسیاری داشته است، به طوری که
حافظ ابرو در ذکر رفتن
سلطان احمد (حک: ۷۴۲ـ۷۹۵)، از
پادشاهان آل مظفر، به تبریز و کشته شدن وی در آن‌جا، به عبور وی از راه تسوج اشاره کرده است.
کلاویخو در اوایل
قرن نهم، تسوج را شهری
زیبا با
نهرهای بسیار و محیطی حدود صد
میل وصف کرده
و
میرزا بیگ جُنابدی در اواخر
قرن دهم از ولایت تسوج سخن گفته است.
در اوایل
قرن یازدهم، مقارن
حکومت شاه عباس اول صفوی که
غرب ایران در معرض
هجوم نیروهای عثمانی بود، تسوج و نواحی اطرافش آسیب دید.
در ۱۰۱۸ که
مراد پاشا،
وزیراعظم سلطان عثمانی، قصد
حمله به
آذربایجان را داشت،
سپاهیان شاه عباس برای غلبه بر آنان، در صدد
تخریب منازل بین راه
لشکریان دشمن بر آمدند؛ از این رو اهالی، ولایت تسوج را به همراه اموال منقول‌شان به مکانی دیگر کوچاندند و هر آن‌چه را که در ولایت باقی‌مانده بود، به
آتش کشیدند.
تسوج در ۱۱۹۳ بر اثر
زلزله‌ای شدید ویران شد،
ظاهراً همان است که امروزه ویرانه‌های آن را
اسکی تسوج یا تسوج کهنه می‌نامند و تسوجی که نام آن از
دوره زندیه (ح ۱۱۶۳ـ ح۱۲۰۸) به بعد در
منابع آمده، یک
آبادی بوده که پس از زلزله در کنار ویرانه‌های
شهر تاریخی احداث شده و همین تسوج
امروزی است.
در ۱۱۹۸ تسوج محل
اجتماع نیروهای
محمد قلی خان (
حاکم ارومیه) و
احمد خان دنبلی (حاکم
خوی) بر ضد
صادق خان (حاکم
سراب) بود، زیرا وی قصد
تسخیر تبریز را داشت.
در ۱۲۱۴، در دوره
فتحعلی شاه قاجار، تسوج یکی از مکان‌های عبور اردوی
عباس میرزا برای سرکوب
جعفر قلی خان دنبلی، حاکم خوی، بود.
تسوج در ۱۲۲۲ بر اثر
زلزله به شدت
ویران شد،
حداقل تا نیم
قرن بعد مطلب چندانی درباره آن در منابع نیامد.
در
سفرنامه فرخ خان امین الدوله غفاری،
سفیر کبیر
ایران در ۱۲۷۲، به عبور وی از تسوج به منظور عقد
عهد نامه پاریس اشاره شده است.
تسوج در ۱۲۷۴ برای بار سوم بر اثر زلزله ویران شد.
ادیب الملک در
دافع الغرور در باره ویرانی و تلفات آن مطالبی نوشته است.
جکسون در سفرش به
آذربایجان در ۱۳۲۱/۱۹۰۳، از آبادی تسوج در
دشت سلماس نام برده است.
از آن
تاریخ به بعد، تسوج درگیر نابسامانی‌هایی بود که تا اواخر
دوره قاجار ادامه داشت.
در جریان
انقلاب مشروطه (۱۳۲۳ـ۱۳۲۷) و در پی آن
وقوع انقلاب آذربایجان ــ که سبب شد
نیروهای دولتی در ۱۳۲۶ تبریز را
محاصره کنند و به دنبال آن قوای
روسیه به ایران وارد شود ــ تسوج نیز درگیر نابسامانی‌های ناشی از آن شد.
در دوره
احمد شاه و در جریان
توطئه انگلیس برای متحد کردن
کردهای ایران و
عثمانی به منظور مستقل کردن
کردستان ــ که به
آشوب‌هایی در آذربایجان منجر شد ــ تسوج یکی از
اردوگاه‌های قوای دولتی در برابر این آشوب‌ها بود.
در ۱۳۳۰ ش تسوج با ۳۰۴، ۴ تن
جمعیت، قصبه دهستان تسوج
ضبط شده است.
از جمله افراد بنام تسوج، «
ملا عبد النبی طسوجی» است؛ وی
فقیه و
حکیم و
ریاضی‌دان و یکی از پنج
عالم طراز اول دوره دوم
مجلس شورا، در
دوره مشروطه، بوده است.
(۱) ابن حوقل، صورة الارض.
(۲) ابن رسته، الاعلاق النفیسة.
(۳) عبدالعلی ادیب الملک، دافع الغرور، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۹ ش.
(۴) نیکلاس امبرسز و چارلز ملویل، تاریخ زمین لرزه‌های ایران، ترجمه ابوالحسن رده، تهران ۱۳۷۰ ش.
(۵) حسن انزلی، اورمیه در گذر زمان، ارومیه ۱۳۷۸ ش.
(۶) ایران قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال ۱۳۷۵، تهران: روزنامه رسمی کشور، ۱۳۷۶ ش.
(۷) ایران قوانین و احکام، مجموعه قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور: از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال ۱۳۶۹، تهران ۱۳۷۰ ش.
(۸) ایران وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران، تهران ۱۳۵۵ ش.
(۹) ایران وزارت کشور، اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب اسامی دهات کشور، ج۱، تهران ۱۳۲۹ ش.
(۱۰) ایران وزارت کشور، معاونت سیاسی و اجتماعی دفتر تقسیمات کشوری، نشریه تاریخ تأسیس دار: (تقسیمات کشوری ۱۳۷۸)، تهران ۱۳۷۸ ش.
(۱۱) آبراهام والنتاین ویلیامز جکسون، سفرنامه جکسن: ایران در گذشته و حال، ترجمه منوچهر امیری و فریدون بدره‌ای، تهران ۱۳۵۲ ش.
(۱۲) میرزابیگ بن حسن جنابدی، روضه الصفویه، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۷۸ ش.
(۱۳) عبداللّه بن لطف اللّه حافظ ابرو، زبده التواریخ، چاپ کمال حاج سیدجوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
(۱۴) حمد اللّه مستوفی، نزهه القلوب، بهروز خاماچی، فرهنگ جغرافیایی آذربایجان شرقی، تهران ۱۳۷۰ ش.
(۱۵) دانشنامه فارسی.
(۱۶) رزم آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران.
(۱۷) محمدامین ریاحی، تاریخ خوی، تهران ۱۳۷۸ ش.
(۱۸) حسین بن عبداللّه سرابی، سفرنامه فرّخ خان امین الدوله (مخزن الوقایع)، ج۱، چاپ کریم اصفهانیان و قدرت اللّه روشنی، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۱۹) فرهنگ جغرافیائی آبادی‌های کشور جمهوری اسلامی ایران، ج۶، تبریز، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۱ ش.
(۲۰) عبدالعلی کارنگ، آثار و ابنیه تاریخی شهرستان تبریز، در آثار باستانی آذربایجان، ج۱، تهران: انجمن آثار ملّی، ۱۳۵۱ ش.
(۲۱) روی گونثالث د کلاویخو، سفرنامه کلاویخو، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران ۱۳۴۴ ش.
(۲۲) محمدعلی مخلصی، فهرست بناهای تاریخی آذربایجان شرقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
(۲۳) مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۷۵: نتایج تفصیلی کل کشور، تهران ۱۳۷۶ ش.
(۲۴) نادر میرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تبریز ۱۳۷۳ ش.
(۲۵) نقشه تقسیمات کشوری ایران، مقیاس ۰۰۰، ۵۰۰، ۲:۱، تهران: گیتاشناسی، ۱۳۷۷ ش.
(۲۶) نقشه عملیات مشترک زمینی: تبریز، مقیاس ۰۰۰، ۵۰۰، ۲:۱، تهران: سازمان جغرافیائی کشور، ۱۳۵۱ ش.
(۲۷) محمدباقر ویجویه، تاریخ انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز، چاپ علی کاتبی، تهران ۱۳۵۵ ش.
(۲۸) رضا قلی بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضه الصفای ناصری، در میرخواند، تاریخ روضه الصفا، ج۸ ـ۱۰، تهران ۱۳۳۹ ش.
(۲۹) مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات، تهران ۱۳۶۳ش الف.
(۳۰) مهدیقلی هدایت، گزارش ایران، چاپ محمدعلی صوتی، تهران ۱۳۶۳ ش ب.
(۳۱) یاقوت حموی، معجم البلدان.
(۳۲) یعقوبی، البلدان.
[http://lib.eshia.ir/۲۳۰۱۹/۱/۳۵۵۰/ دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، بر گرفته از مقاله «تسوج»، شماره۳۵۵۰.
