تاریخ جهان آرای عباسی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

تاریخ جهان آرای عباسی، کتابی تاریخی به فارسی درباره صفویان از بدو تشکیل حکومت آنان تا اواخر حکومت شاه عباس دوم، تألیف «میرزا محمد طاهر وحید قزوینی» (متوفی ۱۱۱۲) می باشد.

---

مؤلف این کتاب را به درخواست «سید علاء الدین حسین» معروف به «خلیفه سلطان»، صدر اعظم شاه عباس دوم، نوشت و موظف شد که درباره تاریخ صفویه از آغاز آن «از هر جزئی از جزئیات که اطلاع تام دارد» بنویسد.
وی به تاریخ شروع این اثر اشاره نکرده، ولی احتمالاً در ۱۰۵۵ که در دربار شاه عباس دوم (حک: ۱۰۵۲ـ۱۰۷۷) مجلس نویس و وقایع نگار بوده، اقدام به تألیف کرده است.
وحید قزوینی عنوان کتاب را در دیباچه نیاورده و جای آن در نسخه های موجود سفید است.

---

قدیمی ‌ترین مأخذی که از این کتاب یاد کرده، «قصص الخاقانی» اثر «ولی قلی خان شاملو» (متوفی ۱۰۸۵) است که «میرزا محمد طاهر وحید» را مؤلف «تاریخ جدید» معرفی کرده است.
بعد از او «میرزا محمد خلیل مرعشی» از این کتاب با عنوان «تاریخ عباسی» نام برده است.
کارل هرمان اته «تاریخ شاه عباس ثانی» را از آثار «میرزا محمد طاهر وحید» برشمرده و «محمد تقی بهار» از کتاب وی با عنوان «تاریخ شاه عباس دوم» یاد کرده است.
استوری، علاوه بر اینها، به عنوان «تاریخ وحید» نیز اشاره کرده و «مهدی غروی» هم به چهار نسخه از این کتاب تحت عنوان «تاریخ وحید» در کتابخانه رضا در شهر رامپور هندوستان اشاره نموده است.

---

۳.۱ - مشهور شدن کتاب به عباسنامه

«ابراهیم دهگان» در چاپ بخشی از این کتاب بدون ذکر دلیل و مأخذ، عنوان «عباسنامه» را برای آن برگزیده که احتمالاً سلیقه شخصی او بوده است.

۳.۲ - سایر عناوین کتاب

عناوین «ریاض التواریخ»، «ریاض الاخبار»، و «تاریخ وحید» نیز در دو فهرست لنینگراد و دانشگاه لکهنو آمده است.

۳.۳ - علت نامگذاری تاریخ جهان آرای عباسی

«احمد سهیلی خوانساری» نسخه ای قدیمی از این کتاب یافته است که در پشت صفحه اول آن، دو تن از صاحبان کتاب که در دو زمان مختلف مالک آن بوده اند، نام آن را «تاریخ جهان آرای عباسی» نگاشته اند.
به عقیده وی، «وحید قزوینی» این کتاب را در برابر کتاب «تاریخ عالم آرای عباسی» «اسکندر بیگ منشی» نگاشته و به همین دلیل آن را «تاریخ جهان آرای عباسی» نامیده است.

۳.۴ - رد شدن برخی عناوین مذکور

با توجه به این‌که در هیچ‌یک از دیگر نسخ موجود عنوان کتاب ذکر نشده است و کتاب، تاریخ حکومت صفویه را از بدو تشکیل تا اواخر حکومت شاه عباس دوم دربر می گیرد، نمی توان عناوین «تاریخ شاه عباس ثانی» یا شاه عباس دوم را برای آن پذیرفت.
در این میان، فقط گفته مرعشی تا حدودی با عنوان «تاریخ جهان آرای عباسی» نزدیک است و اصالت نام نسخه ای را که سهیلی خوانساری معرفی کرده است، تأیید می‌کند.

۳.۵ - علت نامیده شدن کتاب به تاریخ جدید

منظور «ولی قلی خان شاملو» نیز از «تاریخ جدید» احتمالاً همین کتاب است، زیرا این کتاب نسبت به کتاب های هم عصرش همچون «تاریخ عالم آرای عباسی» و ذیل آن تألیف «اسکندر بیگ منشی»، جدید تر و از نظر گزارش وقایع تاریخی کامل تر است؛ لذا می‌توان «تاریخ جدید ولی قلی خان شاملو» و «تاریخ عباسی مرعشی» را همان «تاریخ جهان آرای عباسی» دانست که تا کنون از آن با عنوان «عباسنامه» یاد کرده اند.

---

تاریخ جهان آرای عباسی مشتمل است بر مقدمه و سه باب می‌باشد:
باب اول در ذکر اجداد صفویه از «امیر فیروز شاه زرین کلاه» تا «سلطان حیدر» (متوفی ۸۹۳)؛
باب دوم در شش فصل، شامل حوادث زمان «شاه اسماعیل اول» (۹۰۷ـ۹۳۰)، دوره «شاه طهماسب» (۹۳۰ـ۹۸۴) با ذکر اسامی فرزندان وی و طوایف و رجال و وزرا و شاغلان امور حکومتی و هنرمندان رشته های گوناگون، جلوس «شاه اسماعیل دوم» (حک: ۹۸۴ـ۹۸۵)، حوادث مهم دوره سلطان محمد خدابنده (۹۸۵ـ۹۹۶)، جلوس و حکومت شاه عباس اول (۹۹۶ـ ۱۰۳۸؛، حوادث دوره شاه صفی (۱۰۳۸ـ۱۰۵۲)، معرفی امرای حکومت و ولایات و علما و سادات دوره شاه صفی در سه مجلس ؛
باب سوم درباره ۲۲ سال از حکومت شاه عباس دوم.

۴.۱ - استفاده از کتب متقدمان در محتوا

وحید قزوینی در نگارش باب اول و فصول اول تا پنجم باب دوم، از کتاب های متقدمان همچون «احسن التواریخ» و بویژه «تاریخ عالم آرای عباسی» استفاده کرده و بعضاً خلاصه مطالب آن‌ها را آورده است.

۴.۲ - اشاره به تاریخ شاه صفی در محتوا

چون مؤلف در زمان شاه صفی حضور داشته و وقایع را براساس مشاهدات خود نوشته است و منابع درباره دوره شاه صفی نیز اندک است، فصل ششمِ باب دوم اهمیت بسیاری دارد.
مؤلف در باب سوم نسبت به باب دوم کمتر به ذکر تاریخ وقایع توجه داشته است.
از جای جای کتاب تسلط مؤلف بر ادب عصرش مشهود است.

۴.۳ - بهره گیری از فنون مختلف در محتوا

وی در کتابش از آیات و احادیث و اشعار عربی و مَثَل‌ها بهره برده و در آن اشعار فارسی خود و شعرای بزرگی همچون سعدی و فردوسی را نیز آورده است.
در این کتاب در ذکر نام برخی از شخصیت های دوره شاه طهماسب و شاه عباس اول با «تاریخ عالم آرای عباسی» و دیگر متون صفویه تفاوت‌هایی دیده می‌شود.

---

نسخه کامل «تاریخ جهان آرای عباسی» در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است که براساس سجع مُهر آن متعلق به کتابخانه «ناصر الدین میرزا» (ناصر الدین شاه) بوده است

---

در ۱۲۷۴/ ۱۸۵۸ برنهارد دورن ترجمه عربی خود از بخش‌هایی از این کتاب را در کتابی با عنوان «الانتخابات البهیة من الکتب العربیة و الفارسیة و الترکیة فیما یتعلق بتواریخ طبرستان و گیلان و جغرافیا تلک النواحی المرعیة» در پطرزبورگ به چاپ رساند.
در ۱۳۲۹ ش نیز ابراهیم دهگان این کتاب را با نام عباسنامه در اراک چاپ کرد.

---

(۱) بدری آتابای، فهرست تاریخ، سفرنامه، سیاحت نامه، روزنامه و جغرافیای خطی کتابخانه سلطنتی، (تهران) ۱۳۵۶ش.
(۲) کارل هرمان اته، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمه با حواشی رضا زاده شفق، تهران ۱۳۵۶ش.
(۳) اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی.
(۴) محمد تقی بهار، سبک شناسی، تهران (۱۳۲۱ش).
(۵) حسن روملو، احسن التواریخ.
(۶) احمد سهیلی خوانساری، «(درباره) عباسنامه، یا، جهان آرای عباسی»، وحید، سال ۶، ش ۶ (خرداد ۱۳۴۸).
(۷) ولی قلی بن داود قلی شاملو، قصص الخاقانی، چاپ حسن سادات ناصری، تهران ۱۳۷۱ـ۱۳۷۴ش.
(۸) مهدی غروی، «بازدید از کتابخانه رضا رامپور»، وحید، سال ۷، ش ۱ (دی ۱۳۴۸).
(۹) محمد خلیل بن داود مرعشی صفوی، مجمع التواریخ، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۶۲ش.
(۱۰) احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ش.
(۱۱) محمد طاهر بن حسین وحید قزوینی، (تاریخ جهان آرای عباسی)، نسخه خطی آستان قدس رضوی.
(۱۲) چارلز ریو، فهرست نسخه های خطی فارسی در موزه بریتانیا، لندن ۱۹۶۶.
(۱۳) چارلز آمبروز استوری، ادبیات فارسی، بررسی بیولوژی کتابشناسی، جلد ۲، PT ۱، لندن ۱۹۲۷؛

---