بهجة النفوس والاسرار فی تاریخ دار هجرة المختار (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتابی در تاریخ محلی
مدینه ، نوشته عبدالله بن عبدالملک مرجانی (زنده تا ۷۷۰ق.) می باشد.
کتاب بهجة النفوس والاسرار فی تاریخ دار هجرة المختار در تاریخ و
فضائل مدینه و
مسجد نبوی و بعضی از مکان‌های مذهبی آن شهر و در ضمن، مباحثی در
سیره نبوی و خلفای راشدین است. برخی با عنوان «تاریخ مدینه» از آن یاد کرده‌اند.
تقی الدین فأسی در فصل یازدهم
شفاء الغرام از این کتاب اقتباس کرده است.
عبدالله بن عبدالملک بن عبدالله بن مروان بکری قرشی ملقب به عفیف الدین از خاندان مرجانی است که به
تونس نسب می‌برند. مرجانی در
اسکندریه زاده شد و پس از مهاجرت به
شبه جزیره در
مکه ساکن گشت. وی به سال ۷۷۰ق. به تونس و سپس مغرب سفر کرد و از آن پس گزارشی از او در دست نیست. مرجانی در علوم گوناگون تبحر داشت و زندگی خود را وقف اصلاح امور دینی و معنوی مردم، از جمله آموزش
قرآن به ایتام در
مسجدالحرام ، کرد.
شرح‌حال‌نگاران به
مذهب او اشاره نکرده‌اند؛ اما می‌دانیم که جدش
مالکی بوده است.
برخی او را درگذشته به سال ۶۹۹ق. می‌دانند.
اما به ظاهر او را با جدّش به اشتباه یکی شمرده‌اند. خود وی در بهجة النفوس تاریخ وفات جد خویش را همین سال می‌داند و به مدفن او در کوه‌های معروف به زلاج در تونس اشاره می‌کند.
جد مرجانی، عبدالله بن عمر، از رجال سرشناس تونس،
واعظ ،
مفسر و در فقه مالکی و دانش
حدیث چیره بوده است.
پدر او در تونس به سال ۶۸۴ق. زاده شد و به مکه
هجرت کرد.
بعضی از معاصران، عبدالله مرجانی را زاده ۷۲۴ق. و درگذشته به سال۷۸۱ق. دانسته‌اند. (مقدمه، ص ه) با بررسی منابع می‌توان به این اطمینان رسید که آنان عبدالله مرجانی را با برادرش محمد بن عبدالملک مرجانی (۷۲۴-۷۸۱ق.) که او نیز در زمره دانشوران بوده، به اشتباه یکی دانسته‌اند و تاریخ تولد و وفات او را بر عبدالله مرجانی تطبیق داده‌اند.
به نظر می‌رسد اشتباه ناسخان در ثبت نام نویسنده بر نسخه‌های بهجة النفوس موجب این آمیختگی شده است. از استادان عبدالله مرجانی می‌توان از محمد بن محمد الیعمری (م.۷۳۴ق.) صاحب کتاب عیون الاثر فی فنون المغازی و السیر نام برد.
او را تاریخ‌نگار و صاحب آثاری در
تصوف دانسته‌اند.
این کتاب از اعتباری والا نزد تاریخ‌نگاران
حجاز برخوردار است و منابع بعد مانند شفاء الغرام تقی فأسی (۷۷۵-۸۳۲ق.)
، تاریخ مکه ابن ضیاء (م.۸۵۴ق.)
، وفاء الوفاء سمهودی (م.۹۱۱ق.)
، تاریخ المدینه نهروالی (م.۹۹۰ق.)
، تحصیل المرام ابن صباغ (۱۲۴۳-۱۳۲۱ق.)
، افادة الانام عبدلله الغازی (۱۲۹۰-۱۳۶۵ق.)
و بسیاری از آثار دیگر به کتاب بهجة النفوس ارجاع داده‌اند. بهجة النفوس چندان اهمیت داشت که کتابی با نام تاریخ المدینه به عنوان ذیلی بر بهجة النفوس به قلم عبدالله بن حسین السیونی الحضرمی (م.۱۰۹۱ق.) در یک مجلد نگاشته شد.
مرجانی همراه با استفاده از منابع تاریخی مانند اخبار مدینه
ابن زباله (م.۱۹۹ق.)
، الدرة الثمینة فی اخبار المدینه
ابن نجار (م.۶۴۳ق.)
، التعریف بما آنست
مطری (م.۷۴۱ق.)
، مثیر العزم الساکن
ابن جوزی (م.۵۹۷ق.)
، معجم ما استعجم بکری (م.۴۸۷ق.) و المسالک و الممالک
ابن خرداذبه (م.۲۸۰ق.)
دیده‌های خود را نیز نگاشته است. او با یادکرد سخنان دیگران گاه به نقد آن‌ها پرداخته و با عباراتی همچون «الاول اصح» نظر خود را بازگفته است.
کتاب با
خطبه نویسنده آغاز می‌شود. مرجانی در خطبه آغازین با
نثر مسجع، فضیلت‌های
مدینه و
پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم را برمی‌شمارد. او در ادامه به حذف سلسله سند راویان و استفاده از بیش از ۲۰۰ کتاب به عنوان منبع و نام‌گذاری کتاب به بهجة النفوس و الاسرار فی تاریخ دار هجرة المختار اشاره می‌کند.
کتاب پس از خطبه شامل ده باب است و هر باب چند فصل دارد. مجموع فصول ده باب به ۸۸ می‌رسد. مهم‌ترین موضوعات و مباحث کتاب بدین قرار است:
باب اول:
و نام‌ها و منشأ نام‌گذاری مدینه
، نخستین ساکنان شهر
، چگونگی هجرت قبیله
اوس و
خزرج به این سرزمین
و غلبه بر یهودیان و شکل‌گیری قبیله‌های متفاوت.
باب دوم:هجرت پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم و
اصحاب به مدینه
. باب سوم در دوازده فصل:
فضیلت و
حرمت شهر مدینه
، محصولات کشاورزی آن
، دعای پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم برای
برکت این شهر
و فضیلت
صبر در مشکلات و سختی‌های مدینه
، نکوهش کسانی که مردم مدینه را بیازارند
یا از این شهر روی برگردانند
، امنیت مدینه در برابر طاعون و دخول
دجال ، حدود
حرم مدینه و برخی احکام فقهی.
باب چهارم در پنج فصل:
وادی عقیق ، چشمه و چاه‌های منسوب به رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم
، فضیلت
کوه احد و
شهدای احد و ۲۵
غزوه مشهور پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم .
باب پنجم در سه فصل:دشمنی‌های
بنی‌نضیر ، دستور پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم پس از نبرد
خندق به کندن چاه‌هایی در بازار مدینه و گردن زدن مردان
بنی‌قریظه و انداختن اجساد آن‌ها به درون چاه‌ها.
مسجد رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم و فضیلت و ویژگی‌های آن، آغاز ساخت مسجد
،
قبله و تغییر آن به سوی
کعبه و این که بر پایه
تقوا بنیان نهاده شده
،
حجره پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم
، قرار گرفتن خانه
حضرت زهرا سلام الله علیها در سمت راست
مصلی تا پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم هر روز بتواند از حال او آگاه شود، همراه این روایت که پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم هر صبح به در خانه وی رفته،
آیه تطهیر می‌خواند.
معرفی برخی ستون‌های مسجد
، روضه‌ها
، رویداد سدّ ابواب جز باب خانه
علی علیه السلام ، سنگچین کردن مسجد شریف
، برخی آداب مسجد
، مکان
اصحاب صفه ، اضافات دوره عمر
و عثمان
و ولید بن عبدالملک بن مروان
و مهدی عباسی
در مسجد، آتش سوزی در مسجد
، ساخت دیوار شهر مدینه به دست عضد الدوله ابن بویه و مرمت‌های دیوار تا زمان خود مؤلف.
گزارش‌های مرجانی از آتش‌سوزی دوم
مسجدالنبی صلی الله علیه وآله و سلم به سال ۶۵۱ق. دست اول به حساب می‌آید؛ زیرا این اثر نخستین کتابی است که بازسازی مسجدالنبی صلی الله علیه وآله و سلم را با جزئیات بیان می‌کند و از لحاظ زمانی نیز به این رخداد نزدیک بوده است. به گزارش او، ترمیم سقف حجره شریف نبوی صلی الله علیه وآله و سلم به سال ۶۵۵ق. به پایان رسید. او علت تأخیر بازسازی را اختلافات و نبردهای دوره خلیفه عباسی می‌داند. وی به کشته شدن خلیفه عباسی در بغداد اشاره می‌کند و تصریح می‌کند که پس از وی، ممالیک
مصر و
یمن عهده‌دار بازسازی مسجدالنبی صلی الله علیه وآله و سلم شدند. او ترمیمات ساختمان مسجدالنبی را به دقت گزارش می‌کند. مرجانی کارگزاران بازسازی، تغییرات، محل بازسازی و همچنین پیشرفت سالیانیه آن را یاد می‌نماید. به گفته او، به سال ۷۰۵/۷۰۶ق. بازسازی به طور کامل پایان یافت.
معرفی مساجد معروف
و مساجدی که پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم در آن‌ها نماز گزارد
، مساجدی که تنها بخشی از آن‌ها باقی مانده است، مانند
قری الانصار ، مکان‌ها و مساجد میان مکه و مدینه
، و رویداد
حجة الوداع .
خلق پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم از نور و روایت
امام علی علیه السلام در این زمینه
، نسب شریف رسول خدا
و شکسته شدن
ایوان کسری و پاره‌ای از رخدادهای هنگام تولد پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم
، نام‌ها و صفات و القاب پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم
، اختلاف در محل دقیق دفن پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم
، و چگونگی قبر ابوبکر و عمر.
مرجانی در فصل هشتم جواز توسل به پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم را بررسی کرده و آن را از طریق روایات پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم و اصحاب اثبات نموده است. وی کوشیده نظر مخالفان توسل و مستندات او را بیاورد و آن‌ها را رد می‌کند. او اعتقاد به
استحباب تبرک‌جویی از آثار مسجدالنبی را آورده و آن را تأیید کرده است. در پایان این فصل، اشعاری با مضمون
توسل و زیارت قبر پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم آمده است.
مرجانی در باب نهم می‌کوشد شبهه حرمت زیارت قبر پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم و توسل و
شفاعت طلبی از او را در ۱۰ فصل رد کند. او در فصل اول از لحاظ فقهی حکم زیارت قبر پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم را بررسی می‌کند و نظر فقیهان را بر جواز و همچنین تصریح بر استحباب فراوان آن یاد می‌نماید.
او در فصل دوم فضیلت زیارت قبر پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم را بررسی می‌کند و روایاتی فراوان از او در این زمینه می‌آورد. در این روایات، پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم به زائرانش وعده
بهشت و شفاعت را داده است.
سپس روش زیارت قبر پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم و
آداب زیارت را با تکیه بر آیات و روایات و
سیره اصحاب بیان می‌کند.
وی در فصل چهارم معنای
صلوات بر پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم را بررسی می‌کند و در فصل بعد به حکم فقهی و جایگاه‌های سلام بر پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم می‌پردازد.
بررسی فضیلت و چگونگی سلام بر پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم موضوع فصل ششم و هفتم است. او از
ابوهریره نقل می‌کند که پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم فرمود:هر کس نزد قبرم بر من
سلام دهد، آن را می‌شنوم و هر کس از دور بر من سلام گوید، جوابش را می‌گویم.
مرجانی در فصل نهم می‌کوشد که شبهه عدم جواز توسل به پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم پس از فوت وی را پاسخ گوید. او با بهره‌گیری از آیات و روایت‌های پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم و سخن و سیره اصحاب می‌کوشد تا جواز توسل را اثبات کند. او نخست پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم را در حکم یک
انسان زنده می‌داند که می‌تواند به همان اندازه که در روزگار حیاتش برای مردم
برکت داشت، پس از آن نیز داشته باشد. افزون بر روایات، قرائنی دیگر مانند حرمت
ازدواج با
زنان پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم پس از مرگ او را یاد می‌کند تا حیات و ممات وی را یکسان بداند.
او همچنین نمونه‌های بسیار از
کرامات و
معجزات قبر رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم و رفتار و توسل بزرگان سلف را که بر قبر او
نماز می‌گزاردند و
حاجت می‌گرفتند، بازگو می‌کند. او مشاهده خود از چگونگی سلام جدش به پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم و بازگردان پاسخ سلام از جانب پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم را بیان می‌کند.
وی افزون بر اثبات جواز توسل، بر شفاعت پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم نیز تأکید دارد و با آوردن روایات گوناگون بر این امر صحه می‌گذارد.
مرجانی در فصل نخست باب دهم به
بقیع ، فضیلت و چگونگی زیارت این مکان
، معرفی مدفونان در آن از جمله
اهل بیت و صحابه
پرداخته و در فصل دوم این باب به آداب زیارت قبرستان بقیع اشاره نموده است. وی همچون باب‌های دیگر، نخست گزارشی از پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم آورده است تا آداب زیارت را پیروی از سنت پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم و اصحاب بشمارد.
در ادامه به دفن
امام حسن علیه السلام به وصیت خود او کنار مادرش
و چند روایت قدسی از پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم در مظلومیت
امام حسین علیه السلام و همچنین جزئیات تاریخی رویداد کربلا پرداخته است. او همچنین به محل دفن فرزندان امام حسین علیه السلام در بقعه بقیع اشاره می‌کند.
وی درباره قبر
حضرت زهرا علیها السلام و از احتمال وجود قبر مطهرش در بقیع
سخن می‌گوید و از
امام علی علیه السلام و تولدش در کعبه یاد می‌کند.
سپس فرزندان علی علیه السلام را نام برده، تصریح می‌کند که درباره فضیلت‌های آنان چهار هزار حدیث روایت شده است.
همچنین از روز
عید غدیر خم یاد می‌کند.
او در پایان، بعضی از فضیلت‌های خلفا را آورده
و کتاب را با گزارش درباره کسانی که در مدینه می‌زیستند، به پایان برده است.
برون‌رفت از موضوع اصلی فصل و بیان
مطالب پیرامونی، از ویژگی‌های این کتاب است.
مؤلف در بعضی از فصول
مطالب پیرامونی را در پایان فصل و با عناوینی همچون فائده، تنبیه، اشاره، تلویح، تفسیر،
غمض و تحذیره آورده است.
مرجانی به تمرکز بر عنوان فصل پایبندی ندارد و گاهی در معرفی یک مکان، همه مکان‌های مرتبط و همانند آن را برمی‌شمرد و آگاهی‌های گوناگون درباره آن‌ها را بازگو می‌کند. بدین سان، می‌توان گفت که این کتاب جنبه‌ای
موسوعه‌ای و جُنگ‌گونه دارد و تنها درباره تاریخ مدینه نیست. در بیان فضیلت بقیع و مدفونان آن، از عمر زمین سخن می‌گوید و به صورت گسترده اقوال گوناگون را می‌آورد و جدول زمانی عمر زمین و همچنین ساخت کعبه تا
هجرت پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم را رسم می‌کند. به باور او، زمین هفت هزار سال عمر دارد و پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم در هزاره هفتم زاده شده است. اوج برون‌رفت موضوعی، در باب آخر دیده می‌شود. عنوان باب بقیع است؛ اما نویسنده به موضوعات دیگر همچون وجه تسمیه اعراب به «
عرب » و مناطق آن‌ها پرداخته است. در ادامه، از دجال و ویژگی‌هایش سخن گفته و سرانجام درباره زمان ظهور دجال و
آخر الزمان پیشگویی کرده است.
او همچنین به بیان دیده‌ها و خاطرات خود می‌پردازد. برای نمونه، هنگامی که از
کوه حرا سخن می‌گوید، به خاطره شخصی خود اشاره می‌کند که سنگ‌های کوه حرا در دستانش به صدا درآمدند و
ذکر گفتند.
میان این گزارش‌ها، آگاهی‌هایی به چشم می‌خورد که از دانش نویسنده به علومی مانند
حساب جمل و
نجوم و
اسطرلاب حکایت دارد.
از جای جای کتاب می‌توان دریافت که نویسنده دشمنی خاصی با شعیان دارد و می‌کوشد با اندک ارتباطی از شیعیان به بدی یاد کند. برای نمونه، در گزارش آتش‌سوزی مسجدالنبی صلی الله علیه وآله و سلم در
محرم سال ۶۵۱ق. شعری می‌آورد بدین مضمون که مسجدالنبی با لمس شیعیان نجس شده بود و خداوند با این آتش مسجد را از لوث نجاست پاک کرد.
از دیگر ویژگی‌های کتاب، گزارش سخنان بدون سند و بی‌پایه و اساس است. مرجانی بدون توجه به جنبه تاریخی یا جغرافیایی مدینه، برای اثبات نظریه خود، به
داستان‌هایی باورناپذیر و بی‌سند تمسک می‌جوید که حتی اعتراض مصحح را نیز در پی دارد.
اعتماد به خواب و رویا، یکی از ویژگی‌های تألیف مرجانی است.
این کتاب را محمد شوقی بن ابراهیم مکی با استفاده از چهار نسخه خطی کتابخانه عارف حکمت شهر مدینه با عنوان بهجة النفوس و الاسرار فی تاریخ هجرة المختار و نسخه کتابخانه دانشگاه اسلامی مدینه منوره با عنوان بهجة النفوس و الاسرار تصحیح کرده است. (مقدمه:ص و، ز) ذکر نشانی آیات، تکمیل احادیث متن، معرفی برخی مکان‌ها و اعلام، ارزیابی توثیق راویان، توضیح
مطالبی که در فهم متن ضروری است، و افزودن برخی شکل‌ها و تصویر‌های مربوط به متن از افزوده‌های محقق کتاب است. این کتاب با قطع وزیری در ۶۱۳ صفحه به سال ۱۴۲۵ق. با همت کتابخانه
ملک فهد در شهر
ریاض منتشر شده است؛ محمد بن عبدالوهاب فضل نیز کتاب بهجة النفوس را تصحیح کرده و در دو مجلد با قطع وزیری به سال ۲۰۰۲م. در انتشارات دار الغرب الاسلامی بیروت به چاپ رسانده است.
(۱)
ایضاح المکنون :
اسماعیل پاشا البغدادی (م.۱۳۳۹ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي.
(۲)
تاریخ مکة المشرفه :
محمد ابن الضیاء (م.۸۵۴ق.)، به كوشش علاء و ايمن،
بیروت ، دار الكتب العلميه، ۱۴۲۴ق.
(۳)
التاریخ و المورخون :
محمد الحبیب الهیله ،
مکه ، مؤسسة الفرقان، ۱۹۹۴م.
(۴)
التحفة اللطیفه :
شمس الدین السخاوی (م.۹۰۲ق.)، بيروت، دار الكتب العلميه، ۱۴۱۴ق.
(۵)
شفاء الغرام :
محمد الفأسی (م.۸۳۲ق.)، به كوشش گروهي از علما، بيروت، دار الكتب العلميه، ۱۴۲۱ق.
(۶)
العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین :محمد الفأسي (م.۸۳۲ق.)، به كوشش فؤاد سير،
مصر ، الرساله، ۱۴۰۶ق.
(۷)
کشف الظنون :
حاجی خلیفه (م.۱۰۶۷ق.)، بيروت، دار الكتب العلميه، ۱۴۱۳ق.
(۸)
معجم المؤلفین :
عمر کحّاله ، بيروت، دار احياء التراث العربي و مكتبة المثني.
(۹)
هدیة العارفین :
اسماعیل پاشا (م.۱۳۳۹ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله«بهجة النفوس والاسرار فی تاریخ دار هجرة المختار».
