• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

بازسازی ایران

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


بازسازی به معنای دوباره سازی، و عمدتاً ساختن آبادیها و اماکن ویران شده یا از میان رفته بر اثر سوانح طبیعی، مانند سیل و زلزله، یا حوادث اجتماعی، مانند جنگ است.



بازسازی که در تاریخ از آن به صورت «تعمیر»، «عمارت» و «تجدید عمارت» یاد شده است در ایران سابقه طولانی دارد، زیرا به لحاظ واقع بودن قسمتهای گسترده ای از آن در کمربند زلزله و روبرو شدن با حوادث طبیعی دیگر، مانند طغیان رودها و سیل، بسیاری از آبادیها، از دیه تا شهر، بارها تخریب و بازسازی شده است.
همچنین به سبب ویژگی جغرافیایی کشور هر چند گاهی، مردم این سرزمین با یورشهای ویرانگری روبرو می‌شدند و پس از مدتی، بازسازی مناطق تخریب شده مانند شهرها و دیه‌ها آغاز می‌شد: مساجد و اماکن آسیب دیده تعمیر و گاهی شهرها و آبادیها از نو احداث می‌شد و در مناطق روستایی قناتها و چشمه‌ها لایروبی می‌شد.
در بازسازی شهرها، بویژه پس از زمین لرزه ها، نه تنها حکومت مرکزی بلکه حکام محلی هم مساعدت می‌کرده اند؛ مثلاً پس از زمین لرزه ویرانگر کاشان در ۱۱۹۲، عبدالرزاق خان کاشانی، حاکم شهر، در تعمیر بازار و مسجد جمعه و تجدید بنای خانه‌ها سهم اساسی داشت.
[۱] سلیمان صباحی بیدگلی، دیوان صباحی بیدگلی، ج۱، ص۸ ـ ۹، به تصحیح و مقدمه ح، پرتو بیضائی، چاپ عباس کی منش، تهران ۱۳۳۸ ش.

در منابع ایرانی، بازسازی (تجدید عمارت) و احداث بیش‌تر شهرهای ایران به شاهان افسانه ای و تاریخی نسبت داده شده است؛ مثلاً قاین به کی لهراسب، پدر گشتاسب
[۲] احمد تفضلی، «شهرستانهای ایران»، ج۱، ص۳۳۵، در شهرهای ایران، چاپ محمد یوسف کیانی، تهران ۱۳۶۸ ش.
اصطخر به کیومرث
[۳] محمدبن ابی بکر حمدالله مستوفی، نزهه القلوب، ج۱، ص۱۲۰، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش.
سمرقند به کاووس، پسر قباد؛ و مرورود به بهرام، پسر یزدگرد.
[۴] احمد تفضلی، «شهرستانهای ایران»، ج۱، ص۳۳۴-۳۳۵، در شهرهای ایران، چاپ محمد یوسف کیانی، تهران ۱۳۶۸ ش.

ظاهراً شاهان تنها به بازسازی و نوسازی آبادیهایی همت می‌گماشته‌اند که از قبل وجود داشت نه احداث آنها.
بنابر اساطیر، افراسیاب، پادشاه توران، در دوره منوچهر به ایران یورش آورد و پس از جنگهایی، مدت دوازده سال بر آن تسلط یافت و زمینها، شهرها، قلعه ها، رودها، چشمه‌ها و قناتها را نابود ساخت.
[۵] مجمل التواریخ و القصص، چاپ بهار، ج۱، ص۴۳، تهران ۱۳۱۸ ش.
[۶] حمزه بن حسن حمزه اصفهانی، تاریخ پیامبران و شاهان، ج۱، ص۳۴، ترجمه جعفر شعار، تهران ۱۳۴۶ ش.

این ویرانی پس از برقراری صلح که پی آمد تیراندازی آرش کمانگیر و تعیین مرز بود، عمارت شد.
[۷] مجمل التواریخ و القصص، چاپ بهار، ج۱، ص۴۳، تهران ۱۳۱۸ ش.



در دوره های تاریخی، بازسازی آبادیها و تبدیل آن‌ها به شهر از دوره اردشیر بابکان آغاز شد؛ چنانکه نام اردشیر بابکان در اسامی برخی از شهرهای ایران باستان دیده می‌شود؛ مانند به اردشیر (کرمان و عراق)، پسااردشیر (شهرخط) در بحرین؛ اردشیرخُرَّه (یا اردشیرخوره، فیروزآباد کنونی)؛ ریواردشیر در فارس و غیره،
[۸] حمزه بن حسن حمزه اصفهانی، تاریخ پیامبران و شاهان، ج۱، ص۴۴ـ۴۵، ترجمه جعفر شعار، تهران ۱۳۴۶ ش.
مهمترین شهری که او ساخت اردشیر خُرَّه بود. در احداث آن، عامل مذهبی (آتشکده) در نظر بود.
این همان شهری است که در زمان عضدالدوله دیلمی، فیروزآباد نام گرفت و تجدید عمارت شد.
[۹] کارنامه اردشیر پاپکان، چاپ صادق هدایت، ج۱، ص۱۶-۱۷، تهران ۱۳۱۸ ش.
[۱۰] ابن بلخی، فارس نامه، ج۱، ص۱۳۷-۱۳۸، چاپ گی لسترنج و رینولد آلن نیکلسون، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۱] محمدبن ابی بکر حمدالله مستوفی، نزهه القلوب، ج۱، ص۱۱۸، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش.

در دوره مذکور شهرها را به شکل جانوران و اشیاء می‌ساختند یا به آن صورت بازسازی می‌کردند. به نوشته حمدالله مستوفی : «اکاسره را عادت بودی که شهرها را برشکل جانوران و اشیا می‌ساختندی»
[۱۲] محمدبن ابی بکر حمدالله مستوفی، نزهه القلوب، ج۱، ص۱۴۸، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش.
چنانکه نیشابور
[۱۳] حمزه بن حسن حمزه اصفهانی، تاریخ پیامبران و شاهان، ج۱، ص۴۷، ترجمه جعفر شعار، تهران ۱۳۴۶ ش.
به شیوه رقعه شطرنج هشت قطعه در هشت قطعه، شوشتر بر مثال اسب، شوش بر مثال باز و قلعه طبرک بر صورت کژدم بود.
[۱۴] مجمل التواریخ و القصص، چاپ بهار، ج۱، ص۶۴، تهران ۱۳۱۸ ش.
[۱۵] محمدبن ابی بکر حمدالله مستوفی، نزهه القلوب، ج۱، ص۱۰۹، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۱۶] محمدبن ابی بکر حمدالله مستوفی، نزهه القلوب، ج۱، ص۱۴۸، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش.

و فسا را که اول به شکل مثلث بود، بعدها آزاد مرد کامگار، عامل حجاج بن یوسف، به فرمان وی، تغییر شکل داد و تجدید عمارت (بازسازی) کرد.
[۱۷] حمزه بن حسن حمزه اصفهانی، تاریخ پیامبران و شاهان، ج۱، ص۳۷، ترجمه جعفر شعار، تهران ۱۳۴۶ ش.
[۱۸] محمدبن ابی بکر حمدالله مستوفی، نزهه القلوب، ج۱، ص۱۲۵، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش.

در شهرسازی و تبدیل آبادیها به شهر یا نوسازی آبادیها، معماران ایرانی به عوامل متعدد جغرافیایی، اجتماعی، اقتصادی و نظامی توجه داشته اند.


در دوره اسلامی در احداث شهرها، و به عبارت درست تر، در تبدیل دهکده‌ها به شهرها، و بازسازی آنها «مسجد» سهم اساسی داشت.
در هفدهمین سال هجرت، به دستور خلیفه دوّم، سلمان (پارسی) و حذیفه (از صحابه) به مکان یابی برای احداث شهر پرداختند.
پس از جستجو، از انبار تا سواحل شرقی رود فرات، محل کوفه را که دارای سه دیر (ظاهراً سه آبادی) با آب و هوای «بری و بحری» بود پسندیدند و در آن‌جا نماز گزاردند. ظاهراً شهر کوفه صورت بازسازی شده و گسترش یافته همان سه آبادی است.
پس از آن، لشکریان مسلمان، به فرماندهی سعد، از مداین به کوفه آمدند و پس از ساختن مسجدی، برای احداث خانه ها، مردی نیرومند از میانه مسجد تیری به هر سو پرتاب کرد و در محلهایی که تیرها فرود آمد خانه ساختند و بازارها را هم، به صورت دکه، در کنار خانه‌ها بنا کردند.
نخست، خانه‌ها از نی بود ولی پس از آتش سوزی در کوفه، خلیفه موافقت کرد که شهر بازسازی شود و خانه های گلی بسازند به شرطی که کسی بیش از سه اطاق نداشته باشد. در شهر خیابانهای هفت، بیست و چهل ذرعی ساخته شد.
همچنین سعد با آجر قصرشاهی که به قصر کوفه معروف است، زیرزمینها و نقبهایی در اطراف مسجد احداث کرد.
احداث قصر کوفه با روزبه مهندس ایرانی بوده است.
[۱۹] ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۳۶۷-۳۶۹، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.    

در دو قرن اول هجری، به سبب وجود جنگ و گریز در بلاد اسلامی، اقدامات اساسی برای بازسازی صورت نگرفت؛ چنانکه در قرن چهارم، ابودلف از دیدن قصرها، سدها و پلهای متعلق به دورانهای گذشته ایران، با شگفتی یاد کرده است.
[۲۰] مسعربن مهلهل ابودلف خزرجی، ج۱، ص۸۹ و ۹۲، سفرنامه ابودلف در ایران، با تعلیقات و تحقیقات ولادیمیر مینورسکی، ترجمه ابوالفضل طباطبائی، تهران ۱۳۵۴ ش.



در دوره سلجوقیان، بر اثر برقراری مرکزیت و آرامش نسبی در کشور، ساختن مساجد (بویژه مسجد جامع) و احداث راهها و قناتها و قلعه شهرها و مدارس (مانند نظامیه بغداد) گسترش یافت و در قرن هشتم، نوسازی مساجد جامع به اوج خود رسید.
گذشته از ایران، در قرنهای پنجم و ششم، بر اثر جنگهای صلیبی، تعدادی از شهرهای شام و فلسطین، از جمله بیت المقدس (اورشلیم)، ویران شد که پس از پایان جنگها، بازسازی و نوسازی گردید.
مقایسه درآمد و تعداد آبادیها در دوره های پیش از حمله مغول و بعد از آن، به روشنی نشان می‌دهد که در اوایل قرن هفتم، بر اثر یورش سپاهیان چنگیز، رونق اقتصادی و آبادانی دهکده‌ها و شهرهای ایران، از میان رفت و تعداد بیشماری از شهرها مانند ری، نیشابور، بخارا و غیره به کلی ویران شد، و صنعتگران به اجبار به قراقروم روانه شدند.
به طور مثال، هرات، کرسی خراسان، پیش از حمله مغول دوازده هزار دکان آبادان و شش هزار حمام و کاروانسرا و طاحونه (آسیا) و ۳۵۹ مدرسه و خانقاه و ۴۴۰ هزار خانه مردم نشین داشت
[۲۱] محمدبن ابی بکر حمدالله مستوفی، نزهه القلوب، ج۱، ص۱۵۱-۱۵۲، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش.
که پس از حمله مغول، بیشتر آن‌ها ویران گردید.
یا بیهق که مشتمل بر ۳۲۱ قریه بود
[۲۲] یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۸۰۴، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
پس از حمله مغول، در قرن هشتم طبق نوشته حمداللّه مستوفی تنها چهل پاره دیه داشت.
[۲۳] محمدبن ابی بکر حمدالله مستوفی، نزهه القلوب، ج۱، ص۱۵۰، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش.

همچنین مالیات عراق عجم که در عهد سلاجقه به حدود ۲۵۰۰ تومان می‌رسید، به حدود ۳۵ تومان کاهش یافت.
[۲۴] محمدبن ابی بکر حمدالله مستوفی، نزهه القلوب، ج۱، ص۴۷-۴۸، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش.



پس از گذشت قرنها از حمله مغول و برقراری مرکزیت نیرومند در ایران، در دوره صفویه (۹۰۷-۱۱۴۸)، عمران مناطق روستایی و بازسازی صنایع (کارگاهها) و افزایش آنها، به اوج خود رسید؛ به طوری که در کاشان، کارگاهی، حدود سه هزار نفر کارگر فعال داشت
[۲۵] اوژن ناپلئون فلاندن، سفرنامه اوژن فلاندن به ایران، ج۱، ص۱۲۵، ترجمه حسین نورصادقی، تهران ۱۳۵۶ ش.
که به مراتب، از کارگاههای مغرب زمین آن دوره بزرگتر بود.
و به همین دلیل، دولت وقت انگلستان ورود منسوجات ایرانی را، همانند منسوجات چینی و هندی، به کشور خود ممنوع کرد.
[۲۶] بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۲، تهران ۱۳۳۸ ش.

در این دوره، اصفهان نیز گسترش یافت؛ کارخانه توپ سازی دایر شد و شاهان صفوی موفق به تولید توپ و تفنگ شدند.
همچنین در این دوره دهکده های فراوانی به وجود آمدند که آخر آن‌ها به کلمه «آباد» ختم می‌شد، مانند علی آباد و عباس آباد و غیره.
این نوع گسترش تا آن روز بی سابقه بوده است، و پیش از دوره صفویه، کمتر آبادی در ایران دیده می‌شود که بدنبال آن کلمه «آباد» آمده باشد.
همچنین احداث جاده‌ها و کاروانسراها و توسعه شهرنشینی و ساختن مساجد و اماکن متبرک و بازارها، مانند نوسازی بازار کرمان و مرمت آن‌ها و گسترش تجارت بین شهرها از یک سو و با خارج از کشور از طریق بندرعباس از سوی دیگر، در توسعه آن روز ایران بسیار مؤثر بوده است.


در دوره قاجاریه، بازسازی شهرها در ایران رونق داشت؛ بویژه در زمان ناصرالدین شاه، شهرتهران گسترش بسیاری یافت؛ پس از آن نیز بازسازی و نوسازی در ایران کمابیش ادامه پیدا کرد.
در دوره قاجار و دوره پهلوی، در مناطق روستایی به تعدادی آبادی به نام قلعه نو برمی خوریم که قلعه ده شمرده می‌شود و نشانگر بازسازی قلعه های قدیمی یا نوسازی آنهاست.


پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران (۱۳۵۷ ش)، که ایران در راه استقلال مطلق سیاسی و فرهنگی گام نهاد، به بازسازی بنیادی کشور توجه شد، ولی پس از حمله ناگهانی عراق به ایران و آغاز جنگ تحمیلی (۱۳۵۹ ش)، تقریباً معوق ماند.
پس از این‌که دولت ایران در۲۷ تیر۱۳۶۷/۱۸ ژوئیه ۱۹۸۸، قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل متحد را پذیرفت و در ۲۹ مرداد ۱۳۶۷/۲۰ اوت ۱۹۸۸ آتش بس برقرار شد
[۲۷] منوچهر پارسادوست، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، ج۱، ص۵۲۸، تهران ۱۳۷۱ ش.
پس از آن بازسازی مناطق جنگی آغاز شد و نوسازی کارگاهها و بنگاههای بزرگ تولیدی در دستور روز قرار گرفت.

۷.۱ - ویرانی های جنگ تحمیلی


بر اثر آن جنگ تحمیلی، ۸۷ شهر ایران با ۳۴۰، ۳۲۸ واحد مسکونی و تجاری در شانزده استان آسیب فراوان دید یا تخریب شد که ۶۹ شهرآن در استانهای جنگزده یعنی خوزستان، ایلام، کرمانشاه، کردستان و آذربایجان غربی و هیجده شهر در سایر استانهای ایران قرار دارد. همچنین ۶۷۶، ۲ ده با ۳۹۰، ۷۶ واحد مسکونی در آن پنج استان ویران شد.
طبق مآخذ رسمی، واحدهای مسکونی ویران شده و آسیب دیده به ترتیب، در استان خوزستان ۲۰۱، ۱۱۷، در استان کرمانشاهان ۷۳۶، ۵۶، در استان ایلام ۷۷۲، ۳۴، دراستان کردستان ۲۵۸، ۱۶ و در استان آذربایجان غربی ۸۴۳، ۴۹ و در استان لرستان ۵۹۸، ۲ واحد بوده است.
[۲۸] ، ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگ زده، ج۱، ص الف، ۸، عملکرد ده ساله بازسازی و نوسازی مناطق آسیب دیده از جنگ، تهران ۱۳۷۱ ش.

در این جنگ، شهرهای خرمشهر، سوسنگرد، بستان، هویزه، مهران، دهلران، موسیان، قصرشیرین، سرپل ذهاب، گیلان غرب، نفت شهر و سومار مدتی به اشغال قوای عراق درآمد که طی آن، شهرهای مهران، قصرشیرین و دهلران ۱۰۰%، شهرستان دشت آزادگان ۷۳%، خرمشهر ۸۸% و آبادان ۶۰% تخریب شد.
[۲۹] ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگ زده، عملکرد ده ساله بازسازی و نوسازی مناطق آسیب دیده از جنگ، ج۱، ص۳۰، تهران ۱۳۷۱ ش.

درطول جنگ، مردم غیرنظامی نیز تلفات فراوانی دیدند و گروهی از آنان (حدود یک میلیون و ۲۴۰ هزارنفر) ناگزیر مهاجرت کردند.
[۳۰] ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگ زده، عملکرد ده ساله بازسازی و نوسازی مناطق آسیب دیده از جنگ، ج۱، ص۲۸، تهران ۱۳۷۱ ش.

مناطقی که در آن‌جا جنگ جریان داشت یا از جنگ‌ به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم آسیب دید، دوسوم جمعیت ایران را در خود جای می‌داده، و از نظر کشاورزی، بسیار غنی بود.
بر اثر جنگ، کشاورزی که نقطه اتکای اقتصاد استانهای غرب و جنوب غربی را تشکیل می‌داد، بشدت خسارت دید و به زمینهای مزروعی و قابل کشت و به نخلستانهای کشور آسیب سختی وارد آمد؛ چنانکه از هفت میلیون نخل در نخلستانهای خوزستان، بیش از سه میلیون نخل بالغ در خرمشهر، آبادان و شلمچه نابود شد.
همچنین به صنایع ایران، از جمله صنعت نفت کشور، که عمده ‌ترین آن‌ها شمرده می‌شود، خسارت فراوانی وارد آمد و پالایشگاه آبادان، که از بزرگترین پالایشگاههای جهان است، خسارت دید و میدانهای نفتی و گازی کشورآسیب دید و تأسیسات جزیره و بندر خارک نیز که یکی از بزرگترین تأسیسات بارگیری نفتی جهان است، آسیب دید و درنتیجه از درآمد ایران به مقدار قابل ملاحظه ای کاسته شد.
علاوه براینها حدود هشتصد واحد صنعتی سنگین و سبک، در طول جنگ تحمیلی، خسارت دید یا کاملاً تخریب شد.
از پیامدهای دیگر جنگ ویرانی بندر خرمشهر است که ایران را از بندر اصلی تجاری و مسافری محروم ساخت و همچنین اروندرود (شط العرب) که بر اثر مین گذاریها و باقی‌مانده مواد منفجره و لاشه کشتیهای غرق شده و نیز گل ولای ناشی از اهمال در لایروبی بلااستفاده مانده است.
[۳۱] ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگ زده، عملکرد ده ساله بازسازی و نوسازی مناطق آسیب دیده از جنگ، ج۱، ص۱۶-۱۸، تهران ۱۳۷۱ ش.

علاوه بر آن، تعدادی از مراکز خدماتی مانند مؤسسات بهداشتی و آموزشی و دیگر کانونهای فرهنگی آسیب فراوان دیده است.
هزینه مستقیم جنگ (خدمات و توانهای تولیدی نابود شده)، ۳۰ هزار و ۸۱۱ میلیارد و ۴۱۴ میلیون ریال و هزینه غیرمستقیم (توانهای تولیدی که درصورت عدم وقوع جنگ می‌توانست بهره برداری شود) حدود ۳۴ هزار و ۵۳۵ میلیارد و ۳۶۰ میلیون ریال برآورد شده است.
[۳۲] ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگ زده، عملکرد ده ساله بازسازی و نوسازی مناطق آسیب دیده از جنگ، ج۱، ص۱۶، تهران ۱۳۷۱ ش.


۷.۲ - بازسازی پس از جنگ تحمیلی


در ۱۳۶۱ ش «ستاد مرکزی بازسازی مناطق آسیب دیده از جنگ»، که مشتمل بر چند وزارتخانه بود، عملاً کار بازسازی مناطق تخریب شده را آغاز کرد؛
[۳۳] ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگ زده، عملکرد ده ساله بازسازی و نوسازی مناطق آسیب دیده از جنگ، تهران ۱۳۷۱ ش.

در شهریور ۱۳۶۹، براساس اصل ۱۲۷ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران وظایف و اختیارات رییس جمهور و دولت درباره بازسازی مناطق جنگزده به معاون اجرایی رییس جمهور واگذار شد.
بنابر آمار رسمی ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگ زده کشور، بازسازی اماکن ۸۲ شهر به پایان رسیده است و بازسازی پنج شهر دیگر در دست اقدام است.
[۳۴] ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگ زده کشور، خلاصه عملکرد چهارساله بازسازی و نوسازی مناطق جنگزده کشور، ج۱، صالف، از سال ۱۳۶۸ تا خردادماه ۱۳۷۲، تهران ۱۳۷۲ ش.

از شهرهایی که بر اثر جنگ تحمیلی در ایران تخریب و پس از پایان جنگ بازسازی شده یا در حال بازسازی است باید از شهر هویزه
[۳۵] آستان قدس رضوی، گزارش توجیهی طرح بازسازی هویزه، (مشهد) ۱۳۶۱ ش.
و شهرایلام
[۳۶] اداره کل مسکن و شهرسازی استان ایلام، طرح ضربتی بازسازی و مرمت شهر ایلام، تهران.، ایران، وزارت مسکن و شهرسازی، اداره کل مسکن و شهرسازی استان ایلام، طرح ضربتی بازسازی و مرمت شهر ایلام، تهران.
نام برد.
همچنین باید از بازسازی فرودگاه و قسمتی از پالایشگاه نفت آبادان و بازسازی بخشی از شهر و بندرخرمشهر و ایستگاه راه آهن و سایر شهرهای ویران، مانند مهران، سوسنگرد، دهلران، سرپل ذهاب، مریوان، قصرشیرین و گیلان غرب سخن گفت.
از اقدامات دولت برای حل مسئله اشتغال در مناطق جنگ زده، اهدای کمک بلاعوض، وام و تسهیلات آموزشی و تفریحی، و نیز دادن وامهای ویژه با نرخ پایین، و مواد ساختمانی به نرخ ویژه، برای تأسیس کارگاههای کوچک، بوده است.
همچنین دولت برای بازگشت آوارگان به محل زندگیشان تسهیلاتی پدید آورده و مبالغی برابر حقوق یک سال آنان برای یاری رساندن به اسکان مجدد اختصاص داده و برای کسانی که خانه هایشان بر اثر جنگ ویران شده، کمک دولتی تعیین کرده است.
طبق این برنامه، پرداخت حداکثر شش میلیون ریال، همراه با مصالح ساختمانی برای حداقل شصت مترمربع و حداکثر ۱۲۰ مترمربع، در نظر گرفته شده و بدین ترتیب، دولت ۵۰% هزینه ضروری برای بازسازی و نوسازی ساختمانهای مسکونی را تأمین و با پرداخت وامهای تضمینی با نرخهای پایین، باقیمانده هزینه ساختمان را عهده دار شده است.
این کمک مالی، برای بناهای بازرگانی، به صورت پرداخت حداکثر ۵ر۱ میلیارد ریال برای هر واحد است؛ و دولت در صورت مطالبه کمک بیش‌تر متقاضیان، به هر واحد تولیدی (کشاورزی، دامداری و نساجی) مبلغ حداکثر شش میلیون ریال به همراه مواد ساختمانی به نرخ دولتی، می پردازد.
[۳۷] ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگ زده، عملکرد ده ساله بازسازی و نوسازی مناطق آسیب دیده از جنگ، ج۱، ص۲۴ـ ۲۵، تهران ۱۳۷۱ ش.

غیر از سازمانهای دولتی (بویژه وزارت جهاد سازندگی)، تعدادی از سازمانهای غیردولتی نیز در یاری رساندن به آسیب دیدگان جنگ و بازسازی مناطق ویران شده شرکت دارند که از آستان قدس رضوی، بنیاد مستضعفان و جانبازان، بنیاد مهاجران جنگی، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، کمیته امداد امام خمینی و هلال احمر می‌توان نام برد.
پس از پایان جنگ، دبیرکل سازمان ملل متحد، به منظور اجرای بند هفت قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل متحد، گروهی از کارشناسان را (با مأموریت تحقیقاتی در ایران) به قصد کسب اطلاعات مقدماتی درباره ماهیت و میزان خسارتهای وارد شده بر کشور در طول جنگ و تحقق این امر از طریق بازدید محلی و جمع آوری اطلاعات درباره برنامه بازسازی دولت ایران، اعزام کرد و مدت مأموریت این هیئت در ایران از ۱۰ تا ۳۱ خرداد ۱۳۷۰ بود.
[۳۸] ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگ زده، عملکرد ده ساله بازسازی و نوسازی مناطق آسیب دیده از جنگ، ج۱، ص۲۰ـ۲۱، تهران ۱۳۷۱ ش.

پس از مدتی، سازمان ملل، براساس برآورد دولت ایران، خسارتهای مستقیم جنگ تحمیلی را ۹۷ میلیارد و دویست میلیون دلار اعلام کرد؛ همچنین خسارات غیرمستقیم مالی ایران را (طی هشت سال جنگ)، ۵۳۵، ۳۴ میلیارد ریال تخمین زد.
در گزارش فرستاده ویژه دبیرکل سازمان ملل متحد به ایران، بخش بزرگی از خسارتهای وارد بر محیط زیست، ساختار اجتماعی کشور، تلفات انسانی و معلولیتها غیرقابل محاسبه اعلام شده است.
[۳۹] ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگ زده، عملکرد ده ساله بازسازی و نوسازی مناطق آسیب دیده از جنگ، ج۱، ص۳۴ـ۳۵، تهران ۱۳۷۱ ش.

بازسازی شهرها تنها به مرمت ویرانه های جنگی محدود نمی‌شود، بلکه شامل ترمیم خرابی شهرها بر اثر بلایای طبیعی نظیر زلزله (مثلاً زلزله رودبار ۱۳۶۹ ش)، و سیل و طوفان نیز می‌شود.


(۱) آستان قدس رضوی، گزارش توجیهی طرح بازسازی هویزه، (مشهد) ۱۳۶۱ ش.
(۲) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۳) ابن بلخی، فارس نامه، چاپ گی لسترنج و رینولد آلن نیکلسون، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۴) مسعربن مهلهل ابودلف خزرجی، سفرنامه ابودلف در ایران، با تعلیقات و تحقیقات ولادیمیر مینورسکی، ترجمه ابوالفضل طباطبائی، تهران ۱۳۵۴ ش.
(۵) ایران، وزارت مسکن و شهرسازی، اداره کل مسکن و شهرسازی استان ایلام، طرح ضربتی بازسازی و مرمت شهر ایلام، تهران.
(۶) بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، تهران ۱۳۳۸ ش.
(۷) منوچهر پارسادوست، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، تهران ۱۳۷۱ ش.
(۸) احمد تفضلی، «شهرستانهای ایران»، در شهرهای ایران، چاپ محمد یوسف کیانی، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۹) محمدبن ابی بکر حمدالله مستوفی، نزهه القلوب، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۱۰) حمزه بن حسن حمزه اصفهانی، تاریخ پیامبران و شاهان، ترجمه جعفر شعار، تهران ۱۳۴۶ ش.
(۱۱) ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگ زده، عملکرد ده ساله بازسازی و نوسازی مناطق آسیب دیده از جنگ، تهران ۱۳۷۱ ش.
(۱۲) ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگ زده کشور، خلاصه عملکرد چهارساله بازسازی و نوسازی مناطق جنگزده کشور، از سال ۱۳۶۸ تا خردادماه ۱۳۷۲، تهران ۱۳۷۲ ش.
(۱۳) یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
(۱۴) سلیمان صباحی بیدگلی، دیوان صباحی بیدگلی، به تصحیح و مقدمه ح، پرتو بیضائی، چاپ عباس کی منش، تهران ۱۳۳۸ ش.
(۱۵) اوژن ناپلئون فلاندن، سفرنامه اوژن فلاندن به ایران، ترجمه حسین نورصادقی، تهران ۱۳۵۶ ش.
(۱۶) کارنامه اردشیر پاپکان، چاپ صادق هدایت، تهران ۱۳۱۸ ش.
(۱۷) یعقوب بن احمد کردی نیشابوری، کتاب البلغه، چاپ مجتبی مینوی وفیروز حریرچی، تهران ۱۳۵۵ ش.
(۱۸) مجمل التواریخ و القصص، چاپ بهار، تهران ۱۳۱۸ ش؛

 
۱. ↑ سلیمان صباحی بیدگلی، دیوان صباحی بیدگلی، ج۱، ص۸ ـ ۹، به تصحیح و مقدمه ح، پرتو بیضائی، چاپ عباس کی منش، تهران ۱۳۳۸ ش.
۲. ↑ احمد تفضلی، «شهرستانهای ایران»، ج۱، ص۳۳۵، در شهرهای ایران، چاپ محمد یوسف کیانی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۳. ↑ محمدبن ابی بکر حمدالله مستوفی، نزهه القلوب، ج۱، ص۱۲۰، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش.
۴. ↑ احمد تفضلی، «شهرستانهای ایران»، ج۱، ص۳۳۴-۳۳۵، در شهرهای ایران، چاپ محمد یوسف کیانی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۵. ↑ مجمل التواریخ و القصص، چاپ بهار، ج۱، ص۴۳، تهران ۱۳۱۸ ش.
۶. ↑ حمزه بن حسن حمزه اصفهانی، تاریخ پیامبران و شاهان، ج۱، ص۳۴، ترجمه جعفر شعار، تهران ۱۳۴۶ ش.
۷. ↑ مجمل التواریخ و القصص، چاپ بهار، ج۱، ص۴۳، تهران ۱۳۱۸ ش.
۸. ↑ حمزه بن حسن حمزه اصفهانی، تاریخ پیامبران و شاهان، ج۱، ص۴۴ـ۴۵، ترجمه جعفر شعار، تهران ۱۳۴۶ ش.
۹. ↑ کارنامه اردشیر پاپکان، چاپ صادق هدایت، ج۱، ص۱۶-۱۷، تهران ۱۳۱۸ ش.
۱۰. ↑ ابن بلخی، فارس نامه، ج۱، ص۱۳۷-۱۳۸، چاپ گی لسترنج و رینولد آلن نیکلسون، تهران ۱۳۶۳ ش.
۱۱. ↑ محمدبن ابی بکر حمدالله مستوفی، نزهه القلوب، ج۱، ص۱۱۸، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش.
۱۲. ↑ محمدبن ابی بکر حمدالله مستوفی، نزهه القلوب، ج۱، ص۱۴۸، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش.
۱۳. ↑ حمزه بن حسن حمزه اصفهانی، تاریخ پیامبران و شاهان، ج۱، ص۴۷، ترجمه جعفر شعار، تهران ۱۳۴۶ ش.
۱۴. ↑ مجمل التواریخ و القصص، چاپ بهار، ج۱، ص۶۴، تهران ۱۳۱۸ ش.
۱۵. ↑ محمدبن ابی بکر حمدالله مستوفی، نزهه القلوب، ج۱، ص۱۰۹، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش.
۱۶. ↑ محمدبن ابی بکر حمدالله مستوفی، نزهه القلوب، ج۱، ص۱۴۸، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش.
۱۷. ↑ حمزه بن حسن حمزه اصفهانی، تاریخ پیامبران و شاهان، ج۱، ص۳۷، ترجمه جعفر شعار، تهران ۱۳۴۶ ش.
۱۸. ↑ محمدبن ابی بکر حمدالله مستوفی، نزهه القلوب، ج۱، ص۱۲۵، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش.
۱۹. ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۳۶۷-۳۶۹، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.    
۲۰. ↑ مسعربن مهلهل ابودلف خزرجی، ج۱، ص۸۹ و ۹۲، سفرنامه ابودلف در ایران، با تعلیقات و تحقیقات ولادیمیر مینورسکی، ترجمه ابوالفضل طباطبائی، تهران ۱۳۵۴ ش.
۲۱. ↑ محمدبن ابی بکر حمدالله مستوفی، نزهه القلوب، ج۱، ص۱۵۱-۱۵۲، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش.
۲۲. ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۸۰۴، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
۲۳. ↑ محمدبن ابی بکر حمدالله مستوفی، نزهه القلوب، ج۱، ص۱۵۰، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش.
۲۴. ↑ محمدبن ابی بکر حمدالله مستوفی، نزهه القلوب، ج۱، ص۴۷-۴۸، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش.
۲۵. ↑ اوژن ناپلئون فلاندن، سفرنامه اوژن فلاندن به ایران، ج۱، ص۱۲۵، ترجمه حسین نورصادقی، تهران ۱۳۵۶ ش.
۲۶. ↑ بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، ج۱، ص۲، تهران ۱۳۳۸ ش.
۲۷. ↑ منوچهر پارسادوست، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، ج۱، ص۵۲۸، تهران ۱۳۷۱ ش.
۲۸. ↑ ، ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگ زده، ج۱، ص الف، ۸، عملکرد ده ساله بازسازی و نوسازی مناطق آسیب دیده از جنگ، تهران ۱۳۷۱ ش.
۲۹. ↑ ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگ زده، عملکرد ده ساله بازسازی و نوسازی مناطق آسیب دیده از جنگ، ج۱، ص۳۰، تهران ۱۳۷۱ ش.
۳۰. ↑ ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگ زده، عملکرد ده ساله بازسازی و نوسازی مناطق آسیب دیده از جنگ، ج۱، ص۲۸، تهران ۱۳۷۱ ش.
۳۱. ↑ ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگ زده، عملکرد ده ساله بازسازی و نوسازی مناطق آسیب دیده از جنگ، ج۱، ص۱۶-۱۸، تهران ۱۳۷۱ ش.
۳۲. ↑ ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگ زده، عملکرد ده ساله بازسازی و نوسازی مناطق آسیب دیده از جنگ، ج۱، ص۱۶، تهران ۱۳۷۱ ش.
۳۳. ↑ ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگ زده، عملکرد ده ساله بازسازی و نوسازی مناطق آسیب دیده از جنگ، تهران ۱۳۷۱ ش.
۳۴. ↑ ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگ زده کشور، خلاصه عملکرد چهارساله بازسازی و نوسازی مناطق جنگزده کشور، ج۱، صالف، از سال ۱۳۶۸ تا خردادماه ۱۳۷۲، تهران ۱۳۷۲ ش.
۳۵. ↑ آستان قدس رضوی، گزارش توجیهی طرح بازسازی هویزه، (مشهد) ۱۳۶۱ ش.
۳۶. ↑ اداره کل مسکن و شهرسازی استان ایلام، طرح ضربتی بازسازی و مرمت شهر ایلام، تهران.، ایران، وزارت مسکن و شهرسازی، اداره کل مسکن و شهرسازی استان ایلام، طرح ضربتی بازسازی و مرمت شهر ایلام، تهران.
۳۷. ↑ ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگ زده، عملکرد ده ساله بازسازی و نوسازی مناطق آسیب دیده از جنگ، ج۱، ص۲۴ـ ۲۵، تهران ۱۳۷۱ ش.
۳۸. ↑ ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگ زده، عملکرد ده ساله بازسازی و نوسازی مناطق آسیب دیده از جنگ، ج۱، ص۲۰ـ۲۱، تهران ۱۳۷۱ ش.
۳۹. ↑ ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگ زده، عملکرد ده ساله بازسازی و نوسازی مناطق آسیب دیده از جنگ، ج۱، ص۳۴ـ۳۵، تهران ۱۳۷۱ ش.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بازسازی»، شماره۲۰۱.    


رده‌های این صفحه : تاریخ ایران | جغرافیای اسلامی | واژه شناسی
جعبه ابزار