المقنع (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
كتاب المقنع از مصادر اصلى
فقه و از معتبرترين كتب فقهى قدما است. اين كتاب پس از كتاب«
من لا یحضره الفقیه » از مشهورترين آثار علمى بجاى مانده از
شیخ صدوق مى‌باشد. شیخ صدوق، ابو جعفر دوم،
محمّد بن على
بن حسين
بن موسى
بن بابويه قمى، معروف به شيخ صدوق يا ابن بابويه( م ۳۸۱ ق) از علمای بزرگ
شیعه در قرن چهارم هجری می باشد .
محمد بن على
بن حسين
بن بابويه قمى، مشهور به«
شیخ صدوق »، در سال ۳۰۵ هجرى قمرى، در خاندان علم و تقوى، در شهر
قم ديده به جهان گشود.( سالهاى ۳۰۶ و ۳۰۷ نيز براى ولادت شيخ ذكر شده است)
شیخ طوسی جريان ولادت وى را چنين نقل نموده: على
بن بابويه با دختر عموى خود
ازدواج كرده بود; ولى از او فرزندى به دنيا نيامد. او در نامه‌اى از حضور شيخ ابو القاسم،
حسین بن روح تقاضا كرد تا از محضر حضرت بقية الله عجل الله تعالى فرجه بخواهد براى او دعا كند تا خداوند اولاد صالح و
فقیه به او عطا نمايد. پس از گذشت مدتى از ناحيۀ آن حضرت اين گونه جواب رسيد:« تو از اين همسرت صاحب فرزند نخواهى شد; ولى به زودى كنيزى ديلميه نصيب تو مى‌شود كه از او داراى دو پسر فقيه خواهى گشت.»
شيخ صدوق از بزرگترين شخصيت‌هاى جهان
اسلام و از برجسته‌ترين چهره‌هاى درخشان
علم و فضيلت است. او كه نزديك به عصر
ائمه علیهم السلام مى‌زيست، با جمع‌آورى روايات
اهل بیت علیهم السلام و تاليف كتاب‌هاى نفيس و با ارزش، خدمات ارزنده و كم‌نظيرى به
اسلام و تشيع كرد. شيخ صدوق بيش از بيست سال از دوران پر بركت حيات پدر را درك كرد و در اين مدت از محضر پدر و ساير علماى قم كسب علم و حكمت كرد. او در سن ۲۲ يا ۲۳ سالگى بود كه پدر بزرگوارش دار فانى را وداع كرد. از آن پس وظيفۀ سنگين نشر احاديث آل
محمد صلى الله عليهم اجمعين و
هدایت امت به عهدۀ وى قرار گرفت و دوران جديدى از زندگى او آغاز گرديد.
از زمان نگارش، اين كتاب مورد توجه فقهاى عظام واقع شده و از آنجايى كه عبارت‌هاى اين كتاب بر گرفته از متن احاديث معتبر است، در بسيارى از كتب فقهى معتبر به آن
استناد و از آن نقل قول شده است. كتاب المقنع در واقع رسالۀ عمليّه و مجموعۀ فتاواى شيخ صدوق است كه بر اساس متن احاديث نوشته شده و آن طور كه مؤلف بعد از خطبۀ كتاب تصريح كرده است با اعتماد به وجود اين احاديث در كتاب‌هاى حديث، اسانيد روايات مذكور در آن را اختصارا حذف نموده است.
علامه طباطبایی در كتاب رجالش در مورد روايات بدون سند در كتب شيخ صدوق اين گونه مى‌نويسد: و بهذا الاعتبار قيل إن مراسيل الصدوق في« الفقيه» كمراسيل ابن أبي عمير في الحجيّة و الاعتبار و إن مشايخنا السالفين في عهد ثقة
الإسلام كليني و ما بعده إلى زماننا لا يحتاج أحد منهم إلى التنصيص على تزكيته و لا التنبيه على عدالته.
كتاب المقنع در حالى كه مجموعه‌اى از دقيق‌ترين و عميق‌ترين نظريات فقهى است داراى متنى روان و بدون پيچيدگى در عبارت است بطورى كه خواننده در استفاده از آن هيچ گونه مشكلى ندارد. از آنجايى كه در قرن‌هاى سوم و چهارم هنوز تفريعات متعدد فقهى وجود نداشته است در اين كتاب گاهى مباحثى همچون
جعاله ،
مضاربه و ساير انواع معاملات و هم‌چنين فروعات مختلف در ابواب مختلف مطرح نشده است. از طرفى نظم و ترتيب در ابواب مختلف فقهى نظير
شرایع الإسلام و
قواعد الأحکام وجود ندارد بطورى كه گاهى بعضى از ابواب نظير قضاء يا حدود در كنار ابواب
تجارت ديده مى‌شود و همين طور مباحث اخلاقى مثل باب ثواب الأعمال و ادعيۀ متعدد از مباحث و فروعات فقهى مجزا نشده‌اند.
از تاريخ تأليف كتاب اطلاع دقيقى در دست نيست اما با توجه به عبارت« قال والدي رحمه الله» كه در قسمت‌هاى مختلف كتاب ديده مى‌شود كه نشان از وفات پدر بزرگوار ايشان على
بن حسين
بن بابويه( م ۳۲۹ ق) دارد. اين كتاب پس از سال ۳۲۹ ق تأليف شده است و به دليل توجه زياد بزرگان از فقها به اين كتاب احتمالا در اواخر عمر شريفش تأليف شده است.
مؤلف دربارۀ علت نام‌گذارى كتاب به المقنع و حذف اسانيد روايات، بعد از خطبۀ كتاب اين گونه مى‌نويسد: ثم إني صنعت كتابي هذا و سميته كتاب المقنع لقنوع ما يقرأ بما فيه و حذفت الأسانيد منه لئلا يثقل حمله و لا يصعب حفظه، و لا يملّ قارئه، إذ كان ما أبيّنه فيه في الكتب الأصوليّة موجودا مبيّنا عن المشايخ العلماء و الفقهاء الثقاة رحمهم الله.
يعنى: پس از نگارش كتاب به اين دليل كه مباحث مذكور در آن خواننده را بى‌نياز مى‌كند نام آن را المقنع( بى‌نياز كننده) ناميدم.
و براى اين كه كتاب براى نقل و
انتقال سبك و به خاطر سپردن آن مشكل نباشد و خواننده را كسل نكند اسانيد آن را حذف نمودم زيرا سندهاى كتاب، در كتب مشايخ از علماء و فقهاى ثقاة ذكر شده است.
كتاب المقنع شامل يك دوره فقه منصوص از كتاب
طهارت تا ديات مى‌باشد.
در اين كتاب ابواب طهارت،
صلاة ،
زکاة ،
خمس ، صوم،
حج ، ثواب الأعمال،
نکاح ،
طلاق و اقسام آن، مكاسب و تجارات، ربا، دين، كفالات، لقطه،
مزارعه ، اجاره شراء اراضى
اهل ذمه ،... قضاء،
شفعه ، ايمان و نذور و كفارات، صيد و ذبائح، حدود، عتق و تدبير و مكاتبه و غير از آن، وصايا، مواريث، داخل شدن در كارهاى حكومتى و نوادر مطرح شده است.
قابل ذكر است كه بسيارى از ابوابى كه در فقه تفريعى متداول در زمان ما در ابواب
معاملات ،
ایقاعات و
احکام مطرح شده است در فقه منصوص كه المقنع بر طبق آن نوشته شده است، بيان نشده است.
از ويژگى‌هاى كتاب تلفيق مباحثى است كه در فقه متداول امروز ما از يكديگر متمايز نشده‌اند، به عنوان نمونه مؤلف احكام مبطلات
وضوء و
غسل و مستحبات آنها را و
احکام تخلی و انواع نجاست‌ها را با هم ذكر نموده و از يكديگر جدا ننموده است و گاهى نيز بعضى از آنان را در داخل مسائل قسمت ديگرى بيان نموده است.
اگر چه متن كتاب، دقيقا متن روايات است امّا گاهى مؤلف روايت را با ذكر نام امام معصوم عليه
السلام نقل مى‌كند مثل قال
أمیر المؤمنین علیه السلام يا قال أبو عبد الله عليه
السلام، گاهى با نام راوى نقل مى‌كند، مثل روى عبد الكريم عن أبي عبد اللّه عليه
السلام، و گاهى تعبير به قد روى و يأتي حديث آخر بدون نام
معصوم عليه
السلام و يا راوى آن، كه نشان از تركيب ناهمگون متن كتاب دارد.
همان طور كه گذشت متن روايات گاهى بدون نام معصوم عليه
السلام و راوى و گاهى با لفظ قال، سئل و نظائر آن ذكر شده است.
رواياتى كه از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل مى‌شود با لفظ« النبي» يا« رسول الله» مى‌باشد و هم‌چنين رواياتى از امير المؤمنين، على
بن الحسين، امام
محمد باقر،( ابا جعفر)، امام صادق،( ابى عبد الله) و امام رضا( ابو الحسن) عليهم
السلام نقل شده است.
از طرفى مؤلف مكررا از امام صادق عليه
السلام روايت نقل نموده است كه راويان آن عبارتند از:
ابو
بصير،
محمد بن مسلم، سفيان
بن عيينه، زكريا
بن مالك جعفى، حلبى، بشير النبال عبد الله
بن سنان، عبد الكريم
بن عمر، عمران الزعفرانى،
حماد بن عثمان، سماعة
بن مهران ادريس قمى، معاوية
بن عمار،
حماد بن عثمان، حفض
بن يخترى، على
بن عقبة.
از ديگر ويژگى‌هاى كتاب تعبد مؤلف و احتياط وى در بيان متن روايات است كه حتى توضيحات مختصر را نيز مشخص مى‌كند مثلا در كتاب حج پس از نقل روايت امام
محمد باقر عليه
السلام در توضيح روايت اين گونه مى‌نويسد: قال المصنف هذا الكتاب معناه أن السنة لا تقاس .
بله در باب نكاح در تفسير روايت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله با لفظ اعلم مطالبى را بيان نموده است
از ديگر ويژگى‌هاى كتاب نقل قول‌هاى متعدد مؤلف از پدر بزرگوارش على
بن حسين
بن بابويه رحمه الله مى‌باشد وى در صفحات ۴۳، ۱۵۱، ۱۱۲، ۲۷۳، ۳۶۱، ۳۶۳، ۳۵۷، ۴۰۳، ۴۵۳، ۵۴۱ با عبارت‌هاى« قال في رسالته إليّ» يا« قال في وصيّته عليّ»، اين نظريات را مطرح مى‌نمايد.
مؤلف در بحث داخل شدن در كارهاى حكومتى رواياتى را نظير: صونوا أنفسكم بالورع، و قووّه بالتقية و الاستغناء باللّه عن طلب الحوائج إلى صاحب السلطان، ذكر نموده است كه بيانگر افكار اجتماعى و سياسى وى مى‌باشد.
توجه مؤلف به مباحث اخلاقى باعث شده كه وى بعد از باب نكاح و قبل از باب حج، بحثى را به عنوان ثواب الأعمال مطرح سازد كه در آن به ذكر مستحباتى همچون انواع ذكرها، صلۀ رحم، ادخال سرور در قلب مؤمن و اخلاق حسنه بپردازد.
كتاب موجود از نظر تحقيق و تصحيح و حواشى آن داراى مزاياى با ارزش و مفيدى است كه عبارتند از: ۱- تصحيح متن كتاب در كنار استخراج منابع و مآخذ معتبر در نقل اقوال و نظريات. ۲- مقابلۀ نسخ خطى( أ، ب، ج، د) و تلفيق بين اين ۴ نسخۀ معتبر. ۳- مقابلۀ نسخ خطى با كتب فقهى معتبر مثل الذكرى، مسالك الأفهام، بحار الأنوار، وسائل الشيعة و مستدرك الوسائل. به عنوان نمونه در بحث ظهار به نقل از مسالك شهيد ثانى در حاشيۀ كتاب اين گونه آمده است: هكذا عبر الصدوق و هو عندي بخطه الشريف، كه اين مطلب نشانگر اين است كه نسخۀ خطى مقنع به خط شيخ صدوق در نزد او بوده است.
۴- تعليقه و حواشى براى بعضى از عبارت‌هاى مبهم با استفاده از اقوال بزرگان از فقهاء. ۵- اشاره به موارد اختلاف اقوال مصنف با كتاب‌هاى ديگرش. ۶- اشاره به موارد اختلاف نظريات وى با احكام مشهور و اختلافات لفظى. ۷- شرح الفاظ دشوار با استفاده از كتب لغت. ۸- بيان ترجمه و زندگى‌نامۀ مختصر بعضى از بزرگان و مكان‌هاى مهم. ۹- استخراج آيات قرآن كريم و بيان مطالبى كه در قسمت‌هاى مختلف كتاب ذكر شده است.
الذريعة: هو متداول شائع و ينقل عنه في الوسائل.
بحار الأنوار: لا تقصر في الاشتهار عن الكتب الأربعة التي المدار في هذه الأعصار
مستدرك الوسائل: و الحق أن ما فيه- المقنع- عين متون الأخبار الصحيحة بالمعنى الأخص الذي عليه المتأخرون.
و در جاى ديگر از المستدرك: و من هنا ظهر وجه نقل المجلسي رحمه الله ما فيه كنقله عن سائر كتب الأخبار.
كتاب الطهارة - الصلاة - الزكاة - الخمس - الصدقة - الصوم - الاعتكاف - الحج - ثواب الأعمال - النكاح - العقيقة - المتعة - الطلاق - المكاسب - التجارات - الربا - الدين - الكفالات - اللقطة - الرهن - الوديعة - العارية - المزارعة - الإجارة - شراء أراضي أهل الذمة - القضاء - الأحكام - الشفعة - الأيمان - النذور - الكفارات - الصيد - الذبائح - الحدود - الملاهي - العتق - التدبير - المكاتبة - الولاء - الوصايا - المواريث - الديات - الدخول في أعمال السلطان - النوادر.
صاحب الذريعة به سه نسخه از كتاب اشاره نموده است كه عبارتند از: ۱- نسخۀ متعلّق به حاج حسين كبّه كه در سال ۱۲۳۳ ق به خط
محمد بن خضر نوشته شده است. ۲- نسخۀ متعلّق به
محمد على اردوبادى. ۳- نسخه‌اى كه در ضمن جوامع الفقهية چاپ شده است.
در چاپ كتاب موجود از ۷ نسخه استفاده شده است كه از تلفيق چهار نسخۀ اول در تصحيح و تحقيق كتاب استفاده شده است و از سه نسخه نيز در صورت نياز استفاده شده است.
۱- نسخۀ خطى كتابخانۀ عمومى آية الله العظمى نجفى مرعشى« قده» كه همراه با
غنیة النزوع ابن زهرة است و با شمارۀ ۴۵۱۱ و در سال ۱۲۵۷ ق به خط
محمد بن حسين خوانسارى تأليف شده و با رمز( أ) مشخص شده است.
۲- نسخۀ خطى ديگرى از كتابخانۀ عمومى آية الله العظمى نجفى مرعشى« قده» با شمارۀ ۴۳۳۲ كه در ضمن جوامع الفقهية چاپ شده است. اين نسخه در سال ۱۲۳۱ ق و به خط
محمد تقى نوشته شده و با رمز( ب) مشخص شده است.
۳- نسخۀ خطى كتابخانۀ
آستان قدس رضوی در مشهد مقدس با عدد ۲۶۲۰ كه در سال ۱۱۴۵ ق نوشته شده و با رمز( ج) مشخص شده است.
۴- نسخۀ خطى كتابخانۀ
مسجد گوهرشاد در مشهد مقدس با شمارۀ ۷۲۱ كه در سال ۱۲۴۴ ق نوشته شده و نويسندۀ آن مشخص نيست و با رمز( ر) مشخص شده است.
۱ و ۲- نسخه‌هاى كتابخانۀ مجلس شوراى
اسلامى در تهران با شمارۀ ۱۲۷۲ كه در سال ۱۲۴۱ ق نوشته شده و با رمز( م) مشخص شده است.
و نسخۀ ديگرى از همين كتابخانه با شمارۀ ۴۱۵۹۹ كه در سال ۱۲۳۴ ق و به خط
محمد على‌آبادى يزدى نوشته شده و با رمز( ش) مشخص شده است.
۳- نسخۀ خطى كتابخانۀ آية الله العظمى نجفى مرعشى با شمارۀ ۲۲۱۹ كه در سال ۱۲۴۷ ق به خط
محمد على مى‌باشد. كه در ابتداى آن نوشته شده است كه اين كتاب از طرف صاحب رياض« قده» مقابله و تصحيح شده است.
نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم
السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم
اسلامی
