المختصر النافع فی فقه الامامیه (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابو القاسم نجم الدین جعفر بن حسن هذلی حلی معروف به
محقق حلی، محقق اول (۶۷۶- ۶۰۲ ق) مؤلف
کتاب النافع فی مختصر الشرایع، می باشد.
کتاب مختصر النافع که خلاصه
کتاب شرایع الاسلام می‌باشد یکی از باارزش‌ترین کتاب‌های فقهی محقق حلی (قده) می‌باشد که همچون کتاب شرایع الاسلام او، کتاب جاودانه‌ای است که در طول
تاریخ فقه شیعه مورد توجه فقهای عظام و علمای گرانقدر واقع شده است.
این کتاب خلاصه‌ای از یک دوره فقه شیعه می‌باشد که حاصل نظریات فقهی مؤلف در کتاب آورده شده و به صورت
فقه استدلالی نوشته شده است.
از
زمان نگارش این کتاب، حواشی و شروح معتبر و باارزش همچون ریاض المسائل،
کشف الرموز، غایة المرام، مهذب البارع و نظائر آن بر آن نوشته شده است و حتی خود مؤلف کتاب ارزشمند المعتبر فی شرح المختصر را در شرح این کتاب تالیف نموده است.
از تاریخ دقیق تالیف کتاب اطلاع دقیقی در دست نیست اما با توجه به این که کتاب المعتبر فی شرح المختصر قبل از
کشف الرموز نوشته شده است و تاریخ نگارش
کشف الرموز ۶۷۲ ق می‌باشد بنابراین کتاب مختصر النافع قبل از
سال ۶۷۱ نوشته شده است.
تاریخ انتشار کتاب موجود سال ۱۳۱۸ ق و ناشر آن مؤسسه مطبوعات دینی در
قم می‌باشد.
در کتاب مختصر النافع نیز همانند شرایع الاسلام مطالب کتاب به چهار قسمت
عبادات،
عقود،
ایقاعات و احکام تقسیم بندی شده است اما بر خلاف آن، کتاب به این تقسیم بندی تصریح نشده است.
شامل کتاب‌های
طهارت،
صلاة،
زکات،
خمس،
صوم،
اعتکاف،
حج و
جهاد تا صفحه ۱۱۶ مطرح شده است و البته مباحث
عمره و
امر به معروف و نهی از منکر که در شرایع الاسلام بصورت کتاب‌های مستقلی مطرح شده‌اند در اینجا، در ضمن کتاب جهاد و کتاب حج آورده شده‌اند.
شامل کتاب‌های
تجارت،
رهن،
حجر،
ضمان،
صلح،
شرکت،
مضاربه،
مزارعه و
مساقات،
ودیعه و
عاریه،
اجاره،
وکالت، (
وقوف و
صدقات و
هبات)،
سبق و رمایه،
وصایا و
نکاح تا صفحه ۱۹۷ مطرح شده است. اما کتاب مفلس که در شرایع الاسلام پس از کتاب رهن می‌باشد، در مختصر النافع ذکر نشده است.
از طرفی کتاب هبات که در شرایع الاسلام جدای از وقف و صدقات آورده شده‌اند و همین طور کتاب ودیعه و عاریه که به عنوان دو کتاب ذکر شده‌اند، در کتاب مختصر النافع تلفیق شده و با یک عنوان ذکر شده‌اند.
شامل کتاب‌های
طلاق،
خلع و مبارات،
ظهار،
ایلاء،
لعان،
عتق، (تدبیر و مکاتبه و استیلاد)،
اقرار،
ایمان،
نذر و عهود تا صفحه ۲۴۷ مطرح شده‌اند.
در کتاب مختصر النافع بر خلاف شرایع الاسلام
کتاب جعاله که بعد از کتاب اقرار آمده است، ذکر نشده است.
همچنین از نکات بسیار مهم این که در این چاپ از کتاب مختصر النافع مبحث
حدود و
تعزیرات پس از
کتاب لعان و قبل از کتاب عتق مطرح شده است در حالی که همان طور که در حاشیه صفحه ۲۱۳ آمده است: موضع هذا الکتاب من المختصر النافع فی اواخر ابوابه بین الشهادات و القصاص. و لکن ناشرین کتاب این قسمت را در صفحات ۲۱۳ تا ۲۲۷ چاپ نموده‌اند.
شامل کتاب‌های
صید و ذبائح،
اطعمه و اشربه،
غصب،
شفعه،
احیاء موات،
لقطه،
مواریث،
قضا،
شهادات،
قصاص و
دیات تا آخر کتاب مطرح شده است.
قابل ذکر است که عنوان کتاب فرائض در شرایع الاسلام، تبدیل به کتاب مواریث در مختصر النافع شده است. و همان طور که گفته شد قسمت حدود و تعزیرات نیز در مباحث قبلی مطرح شده است.
کتاب مختصر النافع دارای شروح متعددی است که در جلد ۱۴ الذریعة صفحات ۵۷ تا ۶۲
در حدود ۳۶ شرح آن ذکر شده است که به مهم‌ترین آنان اشاره می‌شود:
۱- المعتبر فی شرح المختصر، تالیف محقق حلی جعفر بن حسن بن یحیی هذلی (م ۶۷۶ ق)، فقط شرح عبادات تا کتاب حج و قسمتی از کتاب تجارت است.
۲-
کشف الرموز، تالیف حسن بن ابی طالب بن آبی (تا سال ۶۷۲ زنده بوده است).
۳- ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل،
تالیف سید علی بن سید محمد طباطبایی (م ۱۲۳۱ ق).
۴- شرح صغیر بر مختصر النافع، تالیف سید علی بن سید محمد طباطبایی (م ۱۲۳۱ ق).
۵- غایة المرام یا نهایة المرام، تالیف سید محمد بن ابی الحسن حلی عاملی،
صاحب المدارک (م ۱۰۰۹ ق).
۶- التنقیح الرافع، تالیف
فاضل مقداد.
۷- مهذب البارع، شرح کبیر مختصر، تالیف شیخ احمد بن محمد فهد حلی، معروف به ابن فهد (م ۸۴۱ ق).
۸- المقتصر یا شرح صغیر مختصر، تالیف شیخ احمد بن محمد فهد حلی، معروف به
ابن فهد (م ۸۴۱ ق).
۹-
جامع المدارک، تالیف احمد بن یوسف خوانساری (م ۱۴۰۵ ق).
۱۰- ایضاح النافع فی شرح النافع فی شرح مختصر الشرایع، تالیف شیخ ابراهیم بن سلیمان تطیفی (تا ۹۹۵ ق زنده بوده).
۱۱- البرهان القاطع فی شرح مختصر النافع، تالیف سید علی بن سید رضا بن آیة الله
سید محمد مهدی بحر العلوم (م ۱۲۹۸ ق).
۱۲- شرح ترددات النافع فی مختصر الشرایع، تالیف شیخ علی بن ابراهیم قطیفی.
۱۳- شرح مختصر النافع، تالیف شیخ احمد بن محمد بن علی بحرانی.
۱۴- صراط مستقیم، تالیف سید محمد هندی نجفی (م ۱۳۲۳ ق).
۱۵- غرر الجامع، تالیف سید نور الدین عاملی برادر صاحب مدارک (م ۱۰۶۸ ق).
۱۶- ایضاح اللامع فی شرح مختصر النافع، تالیف شیخ فخر الدین بن محمد علی طریحی نجفی (م ۱۰۸۵ ق).
۱۷- ایضاح اللامع فی شرح مختصر النافع، تالیف سید عبد العظیم بن علی رضا حسینی اصفهانی.
تذکر: کتاب ریاض المسائل که یکی از شروح معتبر مختصر النافع می‌باشد خود نیز دارای شروح و حواشی متعددی است که در الذریعة جلد ۶ صفحات ۹۸ تا ۱۰۲
به ۲۸ حاشیه و شرح آن اشاره شده است.
در مقدمه ناشر در مورد نسخه‌هایی که از روی آن کتاب موجود چاپ شده است توضیحی داده نشده است ولی با توجه به مقدمه ناشر که مقدمه‌ای از احمد حسن باقوری و شیخ محمد تقی قمی ذکر نشده است نسخه‌ای است که در مصر چاپ شده است.
از نسخه‌های خطی معتبر، نسخه‌ای است به خط محمد حسین بن محمد جویانی که در
ذی الحجة سال ۷۸۷ ق نوشته شده است و نسخه‌ای تصحیح شده است.
از نسخه‌های چاپی معتبر نیز، نسخه‌ای است که در سال ۱۳۷۶ ق، با همکاری وزیر اوقاف مصر، احمد حسن باقوری و با تایید شیخ الازهر، شیخ محمد شلتوت چاپ شده است که همانند سایر کتاب‌های
فقه مذاهب اربعه، به عنوان کتاب درسی
فقه مذهب جعفری تدریس می‌شود.
شیخ محمد تقی قمی منشی ء جماعت تقریب بین مذاهب در مصر بر این کار اقدام کرده است.
در الذریعة راجع به این
نسخه این گونه آمده است: و لقد فیض الله سبحانه و تعالی بعد انقضاء العصور المظلمة عدة من رجال الدین النابهین المتنورین المصلحین المجتهدین فی اتحاد کلمة المسلمین و الدفاع عن وسائس المستعمرین فاتفقوا علی طبع هذا الکتاب النافع.
نرم افزار مجموعه آثار محقق حلي، مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامي.
