التفسیر المعین للواعظین و المتعظین (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مؤلف تفسیر، واعظ محترم شیخ
محمد هویدی بغدادی متولد ۱۳۶۰ ق، از نویسندگان معاصر عراقی می‌باشد.
نام کامل کتاب «التفسر المعین للواعظین و المعظین» می‌باشد، که به
زبان عربی و در یک مجلد، در حاشیه و اطراف قرآن به چاپ رسیده و مخاطب عمده آن طلاب و
وعاظ هستند. هدف از نگارش آن، راهنمایی این گروه به مباحث موضوعی هر آیه و توجه به موضوعات مختلف اجتماعی و اخلاقی در کنار تبیین ساده و موجز آیات است. به همین جهت در ذیل کتاب به روایات مناسب هر آیه اشاره کرده است.
مفسر در مقدمه کوتاه بر تفسیر خود انگیزه و سیر تالیف آن را چنین بیان می‌کند: برای سخنرانیهای خود نیاز ضروری به مجموعه‌ای داشتم که موضوعات اسلامی را با احادیث و آیات یکجا داشته باشد، به حاشیه نویسی در کنار آیات پرداختم، بعد از تکمیل موردپسند عده‌ای از علما و اساتید واقع شد، با مراجعه به تفاسیر مختلف و مختصر، شیوه فعلی انتخاب گردید، که در نوع خود جدید محسوب می‌شود. به این ترتیب، زمینه استفاده از تفسیر و حدیث را در تلاوتهای قرآنی برای افراد فراهم نمودم، هدف من استفاده تلاوت کنندگان هنگام
تلاوت بود، بدین جهت در شرح و تفسیر لغات و فرازهای آیات و
موضوعات قرآنی که با حدیث شکل یافته، به مختصر آن کفایت نمودم و سطح آن را مناسب عموم تلاوت کنندگان قرآنی قرار دادم.
مفسر بنا را بر اختصار نهاده و تفسیر وی از جمله تفاسیر وجیز محسوب می‌گردد. بر این اساس در ابتدای هر سوره به ذکر یک روایت از
پیامبر «صلی الله علیه و آله» یا
ائمه علیهم‌السّلام در فضل آن اکتفا می‌نماید، روایت فضیلت را گاه از
ابن عباس و نیز در موارد اندکی بدون ذکر قائل بیان می‌کند.
روایات فضائل را غالبا از کتاب
ثواب الاعمال نقل نموده است. در این بین تفسیر سه
سوره ناس - ضحی و انشراح، بدون ذکر فضیلت آغاز شده‌اند.
پس از ذکر فضیلت، به توضیح لغوی یا تفسیری کلمات و فرازهای آیات می‌پردازد که چون تمام کلمات و آیات را شامل نمی‌شود با ذکر شماره هر آیه مطلب خود را بیان می‌نماید. مفسر در این بخش بیش از ۷۰۰۰ کلمه و نص قرآنی را شرح داده است.
در بیان معنای لغوی غالبا به یک معنا اکتفا شده است اما گاهی دو معنا برای یک کلمه ذکر می‌شود. مانند کلمه رغدا
که به «واسعا او هنیئا لا تعب فیه» معنا شده است. در مواردی نیز در یک صفحه ذیل دو آیه معنای یک کلمه را تکرار نموده‌اند. مانند کلمه «عصبة»
به سبب اختصار در تفسیر کلمات و فرازهای آیات به ذکر یک قول اکتفا نموده، حتی در موارد مشهور به وجود اختلاف قول، از ذکر اقوال خودداری می‌نماید. مانند «علم آدم الاسماء»
که آن را به «علمه جمیع اسماء المخلوقات» تفسیر کرده است.
هنگام مواجهه با
حروف مقطعه فقط به قرائت آنان اشاره دارد و هیچ معنا یا نظری را در مورد آنها بیان نمی‌کند.
تفاوت اساسی این تفسیر با
تفاسیر وجیز دیگر در بخش دوم آن است که در هر صفحه ذیل آیات ذکر شده است، و آن بحث موضوعی روائی می‌باشد. در این بحث با انتخاب یک موضوع از مواضیع مطرح در آیات، روایاتی از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و ائمه علیه‌السّلام از منابع
شیعه و
اهل سنت نقل نموده، بوسیله آنها موضوع را توضیح و تکمیل می‌نماید.
در انتخاب موضوع روائی، محور، آیات موجود در همان صفحه می‌باشد، و موضوع به همراه شماره آیه مطرح می‌شود. با مرور اجمالی بر موضوعات متنوع، می‌توان آنها را به دو دسته تقسیم کرد، یکدسته موضوعاتی که قرآن بطور صریح آنها را مطرح می‌نماید، مانند
حج،
زکاة،
جهاد و... و دیگر موضوعاتی که آیات فقط به آنها اشاره دارد، مانند: تاریخ،
فرصت،
تجربه،
زهد،
عشق،
وقار و...
موضوعات انتخاب شده تناسب کامل با موضوع آیات دارد و سعی نموده، موضوع را با محور برجسته آن آیات، قرین نماید. مانند موضوع
مباهلهذیل آیه ۶۱ سوره آل عمران.
در
احادیث متعددی که در یک موضوع از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نقل می‌شود به جهت اختصار فقط در حدیث اول نام حضرت ذکر می‌شود و در بقیه موارد با اعداد به آن اشاره می‌شود. موضوعات مطرح شده به طور معمول در هر صفحه یک موضوع بوده، اما در مواردی به دلیل اهمیت موضوع چند صفحه را دربر می‌گیرد مانند: «الانبیاء و ما ورد فیهم من الاحادیث» که ۴ صفحه را تشکیل می‌دهد. .
مفسر سعی نموده در موضوعات مطرح شده، مباحثی نیز در زمینه
علل احکام با ذکر روایات مطرح نماید. مانند علت
تحریم خمر
شیوه انتخاب شده در این تفسیر مجالی برای نقل
شان نزول آیات باقی نمی‌گذارد، اما با توجه به اهمیت آن گاهی در قالب موضوع مطرح می‌شود. مانند شان نزول آیه
قبله مجموعه موضوعات مطرح شده، بیش از ۵۰۰
موضوع قرآنی است که ۵۰۰۰ روایت را به دنبال خود دارد.
مفسر در مقدمه خود بر این تفسیر ضمن بیان مختصری از روش خود می‌فرماید: در این تفسیر بین متن قرآن و تفسیر آن تناسب رعایت شده هر دو در یک صفحه درج شده‌اند. این تفسیر مناسب حال قاری است و برای محققین و پژوهندگان ممکن است سودی نداشته باشد. در این تفسیر سعی نموده‌ام نصوص غامض را شرح و تفسیر نمایم و این تفسیر با رعایت استعداد فکری، فرهنگی و روحی قاری است.
محمد هویدی منابعی برای بخش اول تفسیر خود که شرح و توضیح کلمات و فرازهای آیات می‌باشد ذکر نکرده‌اند، در بخش دوم (موضوعات قرآنی) نیز بطور مستقل، منابع را ذکر نمی‌کند، اما در پایان هر روایت، منبع روائی و تفسیری خود را بیان می‌نماید. عمده منابع بخش موضوعات قرآنی از این قرار است:
مجمع البیان،
نور الثقلین،
تفسیر علی بن ابراهیم قمی،
الدر المنثورسیوطی.
نهج البلاغه،
بحار الانوار،
وسایل الشیعه،
مستدرک وسائل الشیعه،
مفاتیح الجنان،
کافی،
تحف العقول،
غرر الحکم،
عیون الاخبار،
من لا یحضره الفقیه،
التهذیب،
معانی الاخبار،
التوحید،
نهج السعاده،
امالی مفید،
ثواب الاعمال و عقاب الاعمال،
فلاح السائل، شرح نهج البلاغه،
المحجة البیضاء،
مشکاة الانوار،
الترغیب و الترهیب،
تنبیه الخواطر،
قصار الجملمشکینی،
کنز العمال،
سنن ابن داود،
معجم سنائی، کلمة الله،
سنن ابن ماجه،
میزان الحکمة،
سنن دارمی،
خصال.
محمد هویدی در مقدمه کوتاه خود بر تفسیر، فوائد روش تفسیری خود را چنین برمی شمرد:
۱- دسترسی بر معانی واضح و مبسوط لغات و نصوص قرآنی مطابق با سطوح مختلف.
۲- دسترسی آسان در موضوعهای مختلف اسلامی بر آیات و روایات در کمترین وقت ممکن.
۳- ایجاد شوق در قاری بجهت بیان احادیث فضل سور و
ثواب قرائت آنها.
۴- حفظ و یادگیری
احادیث نبوی و تاثیرپذیری از آنها
۵- حمل راحت آن در سفرهای تبلیغی به سبب جمع این مجموعه در یک جلد.
۶- به تصویر کشیدن شخصیتی اسلامی از لحاظ فکری و عملی با بهره گیری از منابع اصلی (قرآن و سنت).
۷- آشکار نمودن جامعیت اسلام و بیان آن در مقاطع مختلف حیات انسانی.
۸- یقین به وحدت روش اسلامی با وجود کثرت موضوعات و تفاوت منابع.
وجود فهرست موضوعی، مزیتی برای تفسیر محسوب می‌گردد.
فهرست تهیه شده به دو ترتیب می‌باشد، الف) به ترتیب صفحات بدون ذکر آیات. ب) به ترتیب ابجدی موضوعات قرآنی به همراه رقم آیاتی که موضوع در آنها مطرح شده، در کنار ذکر شماره صفحات.
این تفسیر بارها در بیروت در قطعهای مختلف بزرگ و کوچک توسط دار البلاغه به چاپ رسیده و نخستین چاپ آن در سال ۱۴۰۷ ق در «مطبعة القاری» بیروت بوده است.
نسخه حاضر که به سبب تصحیح و تنقیح دقیق مؤلف، ممتاز شده است، توسط منشورات ذوی القربی در ایران، شهر مقدس
قم، به سال ۱۴۲۴ ه. ق مطابق با ۱۳۸۲ ه. شمسی، چاپ پنجم خود را در ۲۰۰۰ نسخه با قیمت ۳۰۰۰۰ ریال، به خود دیده است. در سال ۱۳۷۶ نیز توسط مجتمع القرآن الکریم- تهران نشر آفرینه در ۶۷۰ صفحه به قطع وزیری چاپ شده است. و نیز در سال ۱۳۷۹ توسط انتشارات سپاس در ۶۷۰ صفحه با قطع وزیری در تهران به زیور انتشار آراسته گشت.
متن مصحف انتخاب شده برای این تفسیر مطابق روایت حفص از عاصم با رسم الخط
مصحف عثمانی به خط
عثمان طه می‌باشد، که با توضیحاتی تحت عنوان «تعریف بهذا المصحف الشریف» جنبه‌های مختلف قرائتی، ضبط حروف و کلمات، تعداد آیات، بیان اجزاء و اوائل آنها، وقفها و علائم آنها، سجدات و مواضع آنها و علائم مختلف و... ، ضمیمه شده است.
علاوه بر فهرست موضوعی با دو ترتیب، که قبلا یادآوری شد، فهرست اسماء سور و بیان مکی و مدنی بودن آنها، طبق معمول همه مصاحف، در این نسخه وجود دارد.
۱-
زبدة البیان فی تفسیر القرآن ۲-
شرح مفاتیح الجنان که توسط مؤسسه علوم قرآن لبنان چاپ شده است.
۳-
الدلیل المفهرس لالفاظ القرآن الکریم (راهنمای فهرست الفاظ قرآن کریم)
که توسط انتشارات اسلام در تهران به سال ۱۳۷۹ در ۴۷۸ صفحه با قطع وزیری و تیراژ ۳۰۰۰ نسخه چاپ گردید.
۱- مقدمه تفسیر معین به همراه تفسیر
۲-
دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی ج۱ صفحه ۷۵۹ اثر
بهاء الدین خرمشاهی و همکاران
۳-
طبقات مفسران شیعه ج۵ صفحه ۲۸۰ دکتر
عقیقی بخشایشی چاپ اول بها ۷۶ نشر نوید اسلام- قم
۴-
کتابشناسی علوم و معارف قرآنی سالهای ۷۹- ۱۳۵۷ تهیه و تنظیم دبیرخانه نهمین نمایشگاه بین المللی قرآن کریم، انتشارات کتاب مبین چاپ ۱۳۸۰ شماره ۱۲ و ۱۳.
نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
