التاریخ الشامل (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب التاریخ الشامل للمدینة المنوره از آثار معاصر
تاریخ تحلیلی
مدینه منوره است که تاریخ سیاسی و اجتماعی این
شهر را از پیش از
اسلام تا عصر حاضر در بر دارد.
عبدالباسط بدر، نویسنده و
ادیب و تاریخ نگار سوری، به سال ۱۳۶۴ق. در یکی از روستاهای شهر
حلب زاده شد.
پس ازگذراندن تحصیلات مقدماتی در این شهر، وارد دانشکده تربیت
معلم و به سال ۱۳۸۳ق. مشغول تدریس شد و هم زمان تحصیلات خود را در
دانشگاه دمشق ادامه داد. او برای ادامه تحصیل بارها
سفر کرد و از جمله به
مصر و کشورهای اروپایی رفت. بدر در سال ۱۳۹۳ق. به درجه فوق لیسانس در رشته ادبیات
عرب و به سال ۱۳۹۸ق. به درجه دکتری از دانشگاه
قاهره نایل گشت. سپس به مدینه رفت و در دانشگاه
علوم اسلامی این شهر تدریس کرد و تا امروز بدین کار اشتغال دارد. او ریاست اداره فرهنگستان علوم مدینه را نیز بر
عهده دارد. از میان آثار وی تنها کتاب التاریخ الشامل للمدینة المنوره مربوط به حرمین شریفین است.
بدر کوشیده است رخدادهای سیاسی مدینه را با بهره گیری از منابع کهن و معاصر به گونه تحلیلی و به ترتیب تاریخی گزارش کند و نقش شخصیت‌های موثر در آن رویدادها را بررسی نماید. این کتاب را می‌توان مرجعی برای بازشناسی شخصیت‌های تاثیر گذار، حکمرانان، و رویدادها و تحولات اجتماعی و سیاسی از روزگار پیش از
اسلام تا زمان چاپ کتاب به شمار آورد. کتاب شامل تصاویر و نقشه‌هایی از مدینه در دوره‌های گوناگون تاریخی است.
التاریخ الشامل سه جلد است و جلد اول آن چهار فصل دارد که با بررسی مدینه در
دوران جاهلی آغاز می‌شود و پس از بررسی روزگار
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم به دوران خلافت خلفای راشدین و
حکومت امویان می‌رسد. جلد دوم با رخدادهای مدینه در دوران
عباسیان آغاز می‌شود و با بررسی درگیری‌های
عثمانیان و سعودی‌ها در آغاز عصر حاضر به پایان می‌رسد. جلد سوم کتاب نیز از قدرت یافتن فخری پاشا، فرمانده ارتش عثمانی، در مدینه (۱۳۳۴-۱۳۳۷ق.) و سرانجام تسلط
آل سعود بر این سرزمین سخن گفته و در ستایش آل سعود بسیار کوشیده است.
بدر پس از گزارش چگونگی ورود دو
قبیله اوس و
خزرج به
یثرب، جنگ‌ها و درگیری‌های این دو قبیله را به تفصیل بیان کرده و به ریشه یابی ستیز‌های طولانی میان دو قبیله پرداخته است.
او یهودیان را عامل اصلی درگیری‌ها معرفی کرده و انگیزه آن‌ها را ایجاد اختلاف میان دو قبیله بزرگ یثرب برای دستیابی به ریاست بر آن سرزمین دانسته است.
ولایت
عهدی امام رضا علیه‌السّلام در دوران حکومت
مامون عباسی از رخدادهای مورد بحث کتاب است. بدر به گزارش از تاریخ نگاران، علت انتخاب
امام را برتری او در دانش و
تقوا نوشته است؛ اما خود بر این باور است که مامون عباسی اغراض سیاسی داشته و برای آرام نگاه داشتن علویان دست به این انتخاب زده است.
بیشتر مطالب کتاب در زمینه رویدادهای سیاسی است؛ اما در آن، از اوضاع اقتصادی مدینه در دوره‌های گوناگون نیز سخن رفته است. پیشینه اقتصادی مدینه و تغییرات عمرانی
مسجدالنبی از موضوعات کتاب است. بدر معتقد است که قوانین انسانی اسلام باعث سامان یافتن
تجارت در مدینه شده است
و غنیمت‌های جنگی به دست آمده از غزوه‌ها و بهره گیری از تجربه‌های برخی
مهاجران که از تاجران مهم
مکه بودند، تاثیری چشمگیر در این زمینه داشته است.
در این میان، برخی عملکردها و تدابیر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را نیز نباید نادیده گرفت، مانند راه اندازی بازار برای مردم مدینه که باعث شکست انحصار یهودیان در تجارت این شهر شد و رونق اقتصادی را در پی آورد.
مصائب و بلایای طبیعی و غیر طبیعی شهر مدینه، بخشی از مباحث کتاب است. بدر تدابیر حکومت و مردم را در رویارویی با آن‌ها بیان کرده است. برای نمونه، وی در گزارش رویدادهای
عهد عباسی (حک: ۱۳۲-۶۵۶ق.) از سیلی عظیم سخن می‌گوید (۱۵۶ق.) که بر اثر بارندگی چند روزه در مدینه جاری شد و مسجدالنبی را تهدید کرد. وی از کشف یک آبراه زیرزمینی که قدمت آن به پیش از اسلام می‌رسد، در یکی از بستان‌های مدینه گزارش داده و آورده است که با تغییر مسیر سیل به این آبراه، مسجدالنبی از خطر ویرانی نجات یافت.
قحطی دوران
فاطمیان (۲۹۷-۵۶۷ق.) نیز از رخدادهایی بوده که مردم مدینه را به سختی دچار ساخته و آثاری بر مکان‌های مقدس نهاده است. در باور نویسنده، حمایت نکردن دولت فاطمیان از مدینه و طولانی شدن دوران قحطی باعث شد تا امیر مدینه دستور دهد تزئینات مسجدالنبی همچون چراغ‌های
طلا و هدایای پادشاهان را بفروشند و برای برآوردن نیازهای نخستین مردم هزینه کنند.
از دیگر رخدادهایی که نویسنده به آن‌ها اشاره می‌کند، قدرت یافتن آل سعود در
حجاز و درگیری‌های آن‌ها با حکومت شرفا است. وی در بیان رویدادهای این دوره، از محاصره مدینه به دست آل سعود سخن گفته و نوشته که مردم مدینه به ناچار شهر را به آل سعود تسلیم کردند و به سال ۱۲۲۰ق. سعودی‌ها با ورود به مدینه، قبور
بقیع و مقبره‌های بسیاری را در این شهر برای
مبارزه با شرک و بدعت ویران کردند.
بدر از تاسیس هیئت
امر به معروف و نهی از منکر در آغاز سلطه سعودی‌ها در مدینه سخن گفته و عملکرد آن را وصف و نقد کرده است. وی تندروی‌های این هیئت را نکوهش نموده و آن را نتیجه فهم نادرست از شریعت دانسته است. به گفته وی، امیر سعودی سرانجام آیین نامه‌هایی برای این هیئت تنظیم کرد که از جمله آن‌ها، منع ضرب و شتم و وضع جریمه مالی به جای
شلاق برای برخی جرایم بوده است.
تحولات جامعه شناختی و فرهنگی مدینه از مباحث اجتماعی کتاب است. بدر سلطه عثمانی‌ها بر حجاز را مایه تحولاتی فراوان مانند
هجرت بسیاری از مردم آسیای میانه به مدینه دانسته است. پیدایش مناصب گوناگون برای اداره شهر و ایجاد گروه‌های نظامی و انتظامی برای حفظ امنیت، از جمله تحولات
دوران عثمانی است.
در این دوران، ۱۸ مدرسه در مدینه تاسیس گشت که تاثیری چشمگیر در زندگانی علمی مدینه داشت. بدر از این مدارس نام برده و از اندکی گزارش‌های تاریخی در باره مدارس گلایه کرده و گفته است که به سختی توانسته به گزارش‌هایی در این زمینه دست یابد.
بدر باور دارد که در اواخر دوران سلطه عثمانی، ۸۸ کتابخانه در مدینه وجود داشته و از مشهورترین موارد آن‌ها نام برده است.
به نظر می‌رسد بدر در بازخوانی تاریخ مدینه، برخی رویدادها و شخصیت‌های آغاز اسلام و سهم آنان در تحولات تاریخی را با توجه به ذهنیت شخصی خویش نادیده انگاشته است. برای نمونه، در جلد اول کتاب که به عصر نبوی پرداخته، خدمات و فعالیت‌های برخی
صحابه به ویژه خلیفه اول را به تفصیل شرح داده؛ اما از فعالیت‌ها و خدمات
علی بن ابی طالب علیه‌السّلام سخن نگفته است. وی در این فصل جزئیات همراهی خلیفه اول با
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در ماجرای هجرت را به تفصیل آورده؛ ولی به ماجرای
لیلة المبیت و نقش
امام علی علیه‌السّلام در رخداد هجرت اشاره نکرده است. وی از نقش علی علیه‌السّلام در پیروزی
مسلمانان در جنگ‌های
خندق،
احد و
خیبر نیز یاد نکرده است.
برخی از تحلیل‌ها و داوری‌های بدر، بدون دلیل و مبنای علمی و تامل برانگیز است. او گاه با مسائل تاریخی، به گونه کلامی و عقیدتی برخورد کرده و صحت و سقم گزارش‌های تاریخی را با محک باورهای مذهبی و سیاسی خویش سنجیده است. او
یزید بن معاویه را از
فسق و فجوری که در تاریخ به او نسبت داده‌اند، پیراسته شمرده و این گزارش‌های تاریخی را شایعه دانسته است. قیام
امام حسین علیه‌السّلام ، قیام مردم مدینه و نیز
عبدالله بن زبیر را با این باور که خروج بر ولی امر بوده و باعث حلیت
دماء است، نامشروع دانسته و رفتار یزید را در برخورد با آن‌ها لازم و شرعی شمرده است.
او در تحلیل رخدادهای مدینه در دوران فاطمیان بر آن است که آنان باورهای شیعی را در مدینه ترویج دادند تا بتوانند تحولی فکری و عقیدتی در مردم ایجاد کنند و سپس پایه‌های حکومتی خود را در آن سرزمین استوار سازند. بدر بر گزاری مراسم و جشن‌های عید
غدیر خم، میلاد پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و برپایی عزای
روز عاشورا را در همین سمت و سو ارزیابی کرده است.
التاریخ الشامل به سال ۱۴۱۴ق. در مدینه، در سه جلد و ۱۴۸۱ صفحه و قطع وزیری به همت مرکز علوم اسلامی این شهر به چاپ رسیده است.
حوزه نمایندگی ولی فقه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «التاریخ الشامل».
