البدایة و النهایة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اَلْبِدایَةُ وَ النَّهایة، مهم‌ترین و معروف‌ترین اثر
ابن کثیر (ه م) در
تاریخ عمومی و
اسلام از آغاز تا عصر مؤلف می‌باشد.
به نظر می‌رسد که قصد مؤلف، نگاشتن اثری با هدف تاریخ‌نگاری نبوده است و آن‌گونه که ترکیب موضوع اثر و روش مؤلف در گزینش اخبار مندرج در آن نشان می‌دهد، بیان دیدگاه و نگرش اسلامی درباره آغاز و انجام
آفرینش و
خلقت انسان مورد نظر بوده است.
مؤلف در دیباچه کتاب، محتوای آن را به ۳ بخش تقسیم می‌کند: «بدایة» : از آفرینش تا پایان زندگی
پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله)؛ «
خلافت یا تاریخ اسلام» : از وفات پیامبر (صلّی الله علیه و آله) تا عصر مؤلف؛ «نهایة» : در حوادث بزرگ
آخر زمان یعنی «فِتَن و مَلاحِم».
روش ابن کثیر در بخش نخست، استناد به
قرآن و احادیث قابل اعتماد است و چنان‌که خود گفته، در نقل
اسرائیلیات، تنها به آنچه موافق
شرع و
سنت رسول خداست، استناد کرده است.
مؤلف در قسمت اول این بخش، بیشتر به سرگذشت
پیامبران و
امت‌های پیشین‌ِ یاد شده در قرآن پرداخته است. قسمت دوم بخش نخست (بدایة) مربوط به
سیرت پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله)، و از مفصل‌ترین بخش‌های کتاب است.
در این بخش اتکای عمده ابن کثیر بر
سیره ابن اسحاق بوده، با این‌همه، فقط به همین مأخذ
قناعت نکرده است، زیرا گذشته از رجوع به دیگر کتاب‌های
مغازی و
سِیَر، به قرآن و
حدیث نیز بسیار استناد کرده است. کتاب‌های جامع حدیث، نوشته‌های متأخر در سیره پیامبر (صلّی الله علیه و آله) مانند دلائل النبوة
ابونعیم اصفهانی و
ابوبکر بیهقی، مآخذ مربوط به زندگی‌نامه
صحابه و
تابعین مانند
معجم طبرانی،
معجم
الصحابة ابونعیم اصفهانی،
اسدالغابة ابن اثیر و آثار متأخرتری چون تهذیب
مزی، آثار
ذهبی،
ابن عساکر،
سهیلی و
ابن سیدالناس از مآخذ مهم ابن کثیر در تألیف این اثر بوده است. وی در عین استفاده از مآخذ پیشینیان، خود نیز جابه‌جا، به عنوان یک عالم حدیث و
رجال، در کیفیت
روایت و اسناد و تصحیح
خبر اظهار نظر می‌کند.
در بخش دوم، ابن کثیر به شیوه معمول مورخان گذشته، حوادث تاریخی پس از اسلام را سال به سال به صورت متوالی یاد کرده، و مطالب مربوط به هر سال را به ترتیب در دو قسمت حوادث و وفیات آورده است. وفیات این بخش قسمت قابل ملاحظه‌ای را تشکیل می‌دهد. این بخش نیز خود دو قسمت متمایز دارد: قسمت اول از آغاز خلافت تا پایان قرن ۷ق/۱۳م و قسمت دوم از آغاز قرن ۸ق/۱۴م به بعد.
در قسمت اول بخش دوم، ابن کثیر افزون بر مآخذ بخش نخست، از نوشته‌های مورخان معروف مانند تاریخ طبری، تاریخ بغداد
خطیب، تاریخ دمشق ابن عساکر و ذیل
ابوشامه بر آن، المنتظم
ابن جوزی ،
الکامل ابن اثیر، مرآةالزمان سبط ابن جوزی و ذیل
یونینی بر آن، دول الاسلام ذهبی و بسیاری دیگر بهره شایان برده است. دوره پس از
مغول در این قسمت بیشتر به تاریخ
شام و
دمشق اختصاص یافته است. ابن کثیر در این قسمت برخی مآخذ مهم تاریخ منطقه را نادیده گرفته است. ابن کثیر با وجود استنادهای مکرر به وفیات
ابن خلکان، این مؤلف را به سبب مجامله و تسامح در برابر
شعرا و کسانی که از نظر
عقیده مبغوض وی بوده‌اند، نکوهش کرده است.
البته باید یادآور شد که البدایه، خود از استشهادات
شعری خالی نیست.
قسمت دوم بخش دوم، یعنی دوره حیات ابن کثیر
مانند دوره اخیر قسمت نخست این بخش ناظر بر تاریخ شام و دمشق، و خود در دو بخش است: بخش اول متکی بر ذیل
برزالی بر تاریخ ابوشامه است و بخش دوم بیان دیده‌ها و شنیده‌های خود ابن کثیر؛ این قسمت مأخذ باارزشی برای تاریخ شهر دمشق شمرده می‌شود. واپسین مطالب بخش دوم به وقایع سال ۷۶۷ق/۱۳۶۶م مربوط است.
درباره دو بخش اخیر کتاب، بعضی از محققان پایان کار ابن کثیر را وقایع سال ۷۳۸ق و مطالب بعدی را از یکی از شاگردان او، احتمالاً از
ابن حجی دانسته‌اند
اما برخى ديگر معتقدند كه القاب و عبارات ستايش آميزي كه در وقايع سال ۷۶۷ق به مناسبت سخن از درس تفسير ابن كثير از سوي بعضى شاگردان او افزوده شده، نمى‌تواند دليلى بر آن باشد كه تأليف اين قسمت به كسى جز ابن كثير نسبت داده شود،
و نظر اخير درست‌تر مى‌نمايد. با اين‌همه، احتمالاً و دست‌كم در برخى نسخه‌هاي البدايه افزودگي‌هايى به دست كسانى جز خود مؤلف صورت گرفته است كه منحصر به قسمت پايانى كتاب نيست.
همان‌گونه که کار ابن کثیر در قسمت اخیر البدایه، ذیلی بر نوشته‌های پیشینیان درباره تاریخ دمشق بود، پس از او نیز دیگران، ذیل‌هایی بر نوشته او پدید آوردند. از آن میان ذیل ابن حجی، شاگرد وی، مشتمل بر وقایع سال‌های ۷۴۱ تا ۸۱۶ق شناخته‌تر است
انباء الغمر، اثر ابن حجر، مشتمل بر وقایع پس از ۷۷۳ق را نیز ذیلی بر تاریخ ابن کثیر تلقی کرده‌اند
پسر ابن کثیر هم ذیلی بر تاریخ پدرش نوشته بود
تاریخ دمشق
ابن قاضی شهبه (از ۸۱۵ ق بب)، با در میان بودن نوشته ابن حجی، ذیلی دیگر بر تاریخ ابن کثیر است؛ تاریخ بزرگ
عینی (تا ۸۵۰ق) هم نوعی تألیف متکی بر این اثر ابن کثیر، ملهم از آن و ذیل بر آن شمرده می‌شود.
تا فرا رسیدن عصر
عثمانی، چند تن از مورخان دمشق مانند
یوسف ابن عبدالهادی،
نعیمی و
ابن طولون کما بیش از اهمیت نوشته تاریخی ابن کثیر یاد کرده‌اند. در دوره عثمانی، هر چند مناسب برای یادآوری از مورخ عهد ممالیک نبود، تاریخ ابن کثیر به قلم محمد بن محمد بن دلشاد به
ترکی برگردانده شد.
نخستین‌بار البدایة (فقط دو بخش اول) در ۱۴ جلد در
قاهره (۱۳۵۱- ۱۳۵۸ق) چاپ شد. چاپ دیگر آن، در همان حجم، در ۱۹۶۶م در
بیروت، و بار دیگر در همان‌جا در ۱۹۸۸م به کوشش علی شیری، و باز در همان‌جا و همان سال به تصحیح احمد ابوملحم و دیگران صورت گرفت. بخش سوم این اثر به علت محتوای ویژه آن - که پیوستگی موضوعی ظاهری با بخش نخستین ندارد - در چاپ‌های کتاب یا فروگذاشته شده، یا به صورت‌های جداگانه به طبع رسیده است. این بخش (با عنوان النهایة) یک بار به کوشش اسماعیل انصاری در
ریاض (۱۳۸۸ق) در دو جلد، و بار دیگر در قاهره (۱۹۸۱م)، در یک مجلد (شامل دو جزء) منتشر، و اخیراً با عنوان النهایة فی الفتن و الملاحم به تصحیح احمد عبدالشافی در بیروت (۱۹۸۸م) طبع شده است. چاپ دیگری از این بخش با عنوان النهایة (الفتن و الملاحم) به کوشش محمد زینی در
مصر در یک مجلد (شامل دو جزء) انتشار یافته است. گذشته از چاپ‌های یاد شده، قسمت‌هایی از آن هم به مناسبت محتوا با نام‌های ویژه استخراج و چاپ شده است: از آن جمله است: بدایة الخلق (شامل بخش اول اثر)، به کوشش محمد جمل، بیروت، ۱۹۸۵م؛
المسیح عیسی بن مریم (علیه‌السلام)، به کوشش ع. ح. محمود، قاهره، ۱۹۸۶م و بیروت، ۱۹۸۷م؛ قصص‌الانبیاء، که بارها چاپ شده است؛ شمائل‌الرسول و دلائل‌نبوته و فضائله و خصائصه، قاهره، ۱۳۵۱ق، و بار دیگر به کوشش م. عبدالواحد در همان‌جا در ۱۳۸۶ق؛ مولد رسول‌الله، به کوشش صلاح‌الدین منجد، بیروت، ۱۹۶۱م؛
عمر بن عبدالعزیز، به کوشش احمد شرباصی، ۱۹۶۲م.
(۱) رابن صیرفی، علی، انباء الهصر بابناء العصر، به کوشش حسن حبشی، قاهره، ۱۹۷۰م.
(۲) ابن کثیر، البدایة.
(۳) ابوملحم، احمد، مقدمه بر البدایة و النهایة، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
(۴) دهمان، محمد احمد، «ذیل تاریخ الحافظ ابن کثیر»، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۳۶۴ق/۱۹۴۵م، ج ۲۰ (۱-۲).
(۵) سخاوی، محمد، الاعلان بالتوبیخ، به کوشش روزنتال، بغداد، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م.
(۶) طباخ، محمود، «حول تاریخ الحافظ ابن کثیر»، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۳۶۱-۱۳۶۲ق/۱۹۴۳م، ج ۱۸ (۱-۲).
(۷) عزاوی، عباس، التعریف بالمؤرخین، بغداد، ۱۳۷۶ق.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «البدایة و النهایة»، ج۱۱، ص۴۵۹۴.
