البخلاء (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب البخلاء به
زبان عربی در موضوع
ادبیات و اخبار افراد
بخیل و شیوه زندگی آنان اثر فردی است بنام
جاحظ که به شهادت
تاریخ دارای هوش و و حافظه بسیار قوی بود او در
کلام ،
ادبیات عرب ،
حدیث ،
تفسیر و
تاریخ سرآمد بود.
جاحظ، ابو عثمان عمرو بن بحر،
متکلم و ادیب
معتزلی و مؤلف کثیر التالیف
قرن سوم، از اهالی
بصره ؛ کنیه وی ابو عمران است. جدش زنگی و
شتربان و از
موالی بنی کنانه بود درباره
تاریخ ولادت او اختلاف نظر هست، عده‌ای او را
متولد ۱۵۰ و برخی دیگر متولد ۱۶۰ قمری دانسته‌اند. وی دارای چهره‌ای زشت و چشمانی برآمده بود، بدین جهت به او
جاحظ (
چشم برآمده) می‌گفتند.ابو
عبیده ،
اصمعی و
ابو زید انصاری در
لغت و
ادبیات از استادان وی بودند.
نحو را از دوستش
اخفش ،
کلام را از
نظام و
فصاحت را شفاها از
بادیه نشینان عرب ، در
بازار مربد آموخت، وی از طریق علمای کلام و مصاحبت با
حنین بن اسحاق و سلمویه با
فرهنگ یونانی آشنا شد و با مطالعه کتابهای
ابن مقفع و حضور در محضر ابو عبیده، در
فرهنگ و
ادب فارسی مهارت یافت. وضوعات تالیفات جاحظ بسیار متنوع است. اما آنچه کتابهای او را ممتاز می‌سازد، شیوه ادبی بارز وی در نگارش، اطلاع او از زندگی اجتماعی
مردم و شناخت سرشت و اخلاقشان است. جاحظ با وجود کثرت تالیفات و علمی که داشت از تدبیر امور عاجز بود. زمانی که جاحظ به
علم و ادب مشهور شده بود،
متوکل برای تعلیم فرزندانش او را دعوت کرد اما وقتی چهره اش را دید، با اعطای هزار
درهم عذرش را خواست. جاحظ در جوانی در
بغداد و مدتی نیز در
سامرا اقامت کرد و سپس به
بصره بازگشت وی در
محرم ۲۵۵ یا ۲۵۶ بر اثر بیماری
فلج و
نقرس در بصره در گذشت.
جاحظ این کتاب را به شیوه‌ای ادبی، اخلاقی و انتقادی و با در نظر گرفتن مواضع
سیاسی نگاشته است. البخلاء کتابی است که احوال گروهی از مردم را که روشی خاص در
اندیشه و رفتار را برگزیده‌اند به تصویر می‌کشد. مردمی که در واقعیت و مفهوم در بخل سیر می‌کنند. وی در کتاب البخلاء به عنوان یک منتقد اجتماعی ظهور می‌کند و احوال مردم را از خلال راه و روش زندگی شان می‌کاود و بدین ترتیب اوضاع طبقه‌ای خاص از
جامعه عباسی که از عوامل جدید تاثیر پذیرفته است را مورد کنکاش قرار می‌دهد. وی در آغاز کتاب عنوان می‌کند که این کتاب را در پاسخ به درخواست یکی از دوستانش که از وی درخواست کرده بود درباره بخیلان و نوادر آنان با او سخن بگوید، نگاشته است. در آغاز کتاب با ذکر مقدمه‌ای طولانی در صدد برانگیختن انگیزه خواننده برای مطالعه کتاب برآمده است.
از خلال نوادر و قصصی که جاحظ در مورد بخیلان یادآور می‌شود می‌توان به حیله‌هایی که از طرف آنان به کار می‌رود آگاهی یافت. وی معتقد است که بخل نزد ایشان فنی از اقتصاد است و ایشان آرایی دارند که به ذهن کمتر کسی خطور می‌کند. جاحظ در این کتاب
سخاوت را صفت
عرب و بخل را صفت غیر عرب معرفی می‌کند. پس از فتوحات اسلامی که عربها با اقوام و نژادهای دیگر ترکیب شدند، تقابل
بخل و
سخای عجم غیر
مسلمان و عربهای مسلمان در کتابها و آثار تاریخی- از جمله این کتاب- بیشتر به چشم می‌خورد در عهد
عباسیان ،
خراسانی‌ها جنگ‌هایی حاوی حکایاتی درباره بخیلان می‌نوشته‌اند که جاحظ از جمله آنهاست.
کتاب بخلاء از جمله کتب نفیس و ارزشمند است که در
انتقاد و رد یک نوع عمل اقتصادی نگاشته شده است. از اینرو جاحظ کتاب جداگانه‌ای را به موضوع
بخل اختصاص داده است که در آن این حالت، یعنی بخل را به خوبی تصویر می‌کند و از این رهگذر در زوایای
نفس انسانی کاوش می‌نماید و معتقد است خواننده از خلال مطالب کتاب لااقل به یکی از سه امر ذیل دست خواهد یافت:
۱. استدلالی دل پسند و تازه برایش آشکار خواهد شد.
۲. یا به راه حلی ظریف دست پیدا خواهد کرد.
۳. و یا اینکه چیز کمیاب و شگفت انگیزی را به دست خواهد آورد.
روش جاحظ در این کتاب روش داستانی و گزارش گونه است که در آن برخی گزارشات را به برخی دیگر پیوند می‌دهد.یکی از ویژگی‌های مهم این کتاب اینست که موضوع آن یعنی بخیلان و حالات ایشان را به خوبی بیان می‌کند، زیرا جاحظ به عنوان یک گزارشگر در جمع آنان- که درباره بخل خود سخن می‌گوید- حاضر می‌شود بدون آنکه خود در عمل آنها شریک باشد و یا اینکه به موضوع مورد بحث بپردازد. از نکات قابل ذکر درباره این کتاب اینست که مؤلف از خلال مطالب آن به اهدافی چند از جمله نقد اجتماعی و اخلاقی طبقه‌ای خاص از
جامعه آن دوران می‌پردازد.
این کتاب در یک جلد و در قطع وزیری توسط «دار و مکتبة الهلال»
بیروت در سال ۱۹۹۸ به زیور طبع آراسته گردیده است. آقای دکتر عباس عبد الساتر مقدمه‌ای بر این کتاب نگاشته و آنرا شرح کرده است. این کتاب همراه مقدمه و شرح آن که بصورت پاورقی آمده است، دارای ۳۱۰ صفحه به اضافه دو صفحه فهرست موضوعات می‌باشد.
۱. دانشنامه جهان اسلام
۲. مقدمه کتاب «البخلاء»
نرم افزار كتابخانه تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
