الأغانی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب الاغانی در موضوع،
شعر و
شعرا به
زبان عربی و نوشته علی بن
حسین بن
محمد اموی قرشی معروف به
ابو الفرج اصفهانی می باشد.
ابو الفرج اصفهانی، علی بن
حسین بن
محمد اموی قرشی،
محدث و
مورخ و
ادیب و
شاعر و
موسیقی شناس از اعقاب مروان بن
محمد ملقب به
جعدی یا حمار، آخرین
خلیفه اموی بود. خاندانش در
اصفهان ساکن و بعضی از آنها
محدث و عالم بودند و
مذهب تشیع داشتند. او در عهد
المعتضد (۲۴۲- ۲۸۹ ق) در اصفهان متولد شد. در کودکی به
بغداد رفت و در آنجا به تحصیل پرداخت. از عنفوان شباب به جمع اخبار ادبا و موسیقی دانان و استماع اخبار نادر تاریخی و ضبط
احادیث و
اشعار و ترانه‌ها شوق داشت. نبوغ و پشتکار و قریحه وی سبب شد به زودی در
جهان اسلام مشهور گردد و مورد تشویق
آل بویه در
ری و بغداد و
آل حمدان در
شام و
امویان در
اندلس واقع شود. مهلبی وزیر
عز الدولة او را به بغداد خواند و مشاور ندیم خاص او شد و تا آخر عمر آن وزیر از وی جدا نگشت.
ابو الفرجی که در اغانی و کتابهای دیگر آن روزگار باز شناخته می‌شود به هیچ روی به آن جوان جدی
مؤمن مبارزی که
مقاتل الطالبیین را می‌نگاشت شباهت ندارد. او مردی ژنده پوش است موزه اش را هرگز نو نمی‌کند، جامه اش را نمی‌شوید و به
خوراک آزمند است.
برخی او و خاندانش را متمایل به
مذهب شیعه معرفی کرده‌اند. او در آثار و اشعار خویش اظهار تشیع نموده است. ولی
علامه حلی و بعضی علمای امامیه او را
شیعه زیدی مذهب دانسته‌اند نه
اثنا عشری . و هیچ بعید نیست که سبب دوستی وی و خاندانش با علویان در آن روزگار، کینه مشترکی بوده باشد که از
عباسیان در دل داشته‌اند.
ابو الفرج بی گمان شاگردان بسیار داشته، اما گویی کار تدریس پیشه او نبوده است با اینهمه گاه کسانی را می‌بینیم که در محضر او کتاب معینی را خوانده‌اند نظیر
شیخی اندلسی به نام
ابو زکریا یحیی یا
ابو الحسین ابن دینار و نیز
علی بن ابراهیم دهکی .
یکی از شاگردان وی به نام
ابن ابی الفوارس وفات وی را در ۱۴
ذی حجه سال ۳۵۶ ق ذکر کرده است. وی در سالهای آخر عمر دچار
فلج و اختلال حواس بود و سرانجام در بغداد در کنار
دجله بدرود زندگی گفت.
مجموعه آثار وی به ۲۸ کتاب بالغ می‌شود که از آنها تنها ۳ کتاب در دست است. الاغانی، مقاتل الطالبیین و اخبار هم که در سال ۳۱۳ ق تالیف شده در شرح احوال ۲۱۶ تن از
اولاد ابو طالب ، و کتاب
ادب الغرباء یا آداب الغرباء یا ادباء الغرباء.
اغانی جمع کلمه اغنیه (به ضم یا کسر همزه و تشدید یا تخفیف یاء مفتوح) کلام موزون و آهنگینی است که به
آواز و با ساز خوانده می‌شود. مترادف آن در
فارسی ترانه است. کتاب الاغانی شامل برگزیده آوازها و
دائرة المعارف شعر و ادب و قصه‌ها و اساطیر و موسیقی عرب در
عصر جاهلی و اموی و صدر
دولت عباسی تا آخر
قرن سوم هجریست. هر آواز را با شرح حال
شاعر و خواننده و
نوازنده و آهنگ ساز و تفصیل
لحن آن ثبت کرده و
وزن عروضی و مشکلات لغوی و مناسبات تاریخی و نوادر و حکایات مربوط به آن را در ذیل هر آواز بیان کرده است. تاریخ شروع تالیف اغانی معلوم نیست و در ثبت روایات نظم طبقاتی و تاریخی و الفبایی رعایت نشده است. الاغانی سند اصالت
موسیقی ایرانی در
فرهنگ عربی و بزرگترین و مشروح‌ترین مجموعه ادبی و بیانگر اوضاع اجتماعی و فرهنگی و زندگی
درباری و
شهری و
صحرایی و وضع
لباس و
خوراک و خلقیات و
آداب و عادات عرب است.
نثر کتاب روان و
فصیح است و از منابع موثق و مهم
متون کلاسیک عربی است. فی المثل خطبه جهادیه
حضرت علی علیه‌السّلام را نیم قرن قبل از تالیف
نهج البلاغه نقل کرده است.
به علاوه خزانه افکار و
لغات و مضامین و
امثال و
حکم و
اشعار عربی رایج در
فارسی است. افسانه‌های عشقی مانند
لیلی و مجنون و اسامی عرایس الشعر مثل
سعدی و
سلمی و
ثریا و... و اسامی منازل عرب در
ادبیات فارسی غالبا از اغانی گرفته شده است. این
دائرة المعارف نشان می‌دهد که موسیقی در
پایتخت خلافت ،
هنر ایرانیان بوده و
عود فارسی و
اصطلاحات و تعالیم موسیقی را آنها در عربی رایج نمودند. خلاصه آنکه اغانی دایرة المعارف فرهنگ و هنر و ادبیات عرب قدیم و جامع اخباریست که در کتابهای اغانی قبل از او نوشته شده و سند عمده
تاریخ تطور شعر و موسیقی در زبان عربی است.
از ویژگی‌های این کتاب نثر روان و فصیح آنست که آنرا در شمار منابع موثق و مهم متون کلاسیک عربی قرار داده است. اغانی دائرة المعارف
فرهنگ و ادبیات عرب قدیم و سند عمده تاریخ تطور شعر و موسیقی در زبان عربی است. روند انتقال از داستانهای کهن به نو، از زوایات
شاهان به حکایات عامه
مردم و از سخن جدی به
طنز ، خواننده را به خواندن کتاب مایل تر می‌سازد. البته کتاب او اثری تنها سرگرم کننده نیست، زیرا همه چیز در آن به شیوه‌ای عالمانه عرضه می‌شود. همه اطلاعات آن در نظر خود او اسنادی معتبر دارند و برای آنکه اعتبار علمی آنها بر همگان مسلم باشد لازم می‌آید همه را به سلسله سندی که حلقه‌های آن را بزرگترین دانشمندان زمان تشکیل می‌دهند، مستند سازد.
اما همین سلسله سندهای به ظاهر جدی و حدیث وار ابو الفرج بحثهای بس دراز و پایان ناپذیری را برانگیخته است. یکی از بحث‌ها اینست که سلسله سندها، مساله بسیار گنگ مآخذ و منابع اغانی را پدید می‌آورد. اولا باید دید که این راویان کیانند و تا چه حدی می‌توان به روایاتشان اعتماد کرد؟ ثانیا چرا همیشه این روایات «گفتاری» جلوه می‌کند، نه «نوشتاری» حال آنکه ابو الفرج بارها و بارها پس از ذکر سلسله گفتاری سند، به کتابی اشاره می‌کند که روایت در آن مذکور بوده است.
یاقوت در نقد این کتاب می‌گوید: مؤلف در این کتاب در بسیاری جاها وعده می‌دهد که مطلبی را درباره فلان شخص در جایی دیگر ذکر خواهد کرد، اما به این وعده عمل نمی‌کند. همچنین یادآور می‌شود که اصوات مذکور در این کتاب ۹۹
صوت است نه ۱۰۰ صوت که در ابتدای کتاب متذکر می‌شود.
الاغانی نخستین بار در بولاق
مصر (۱۲۸۵ ق/ ۱۸۶۸ م) بر اساس نسخه‌های نامطمئن و ناقص در ۲۰ جلد به چاپ رسید. حدود ۲۰ سال پس از آن،
خاورشناس آمریکایی، برونو روایاتی پراکنده از نسخه‌های خطی گوناگون گرد آورد و مجموعه آنها را به عنوان جلد ۲۱ اغانی به چاپ رسانید. چندی پس از انتشار جلد ۲۱، گویدی به تهیه فهرستی از همه مجلدات اغانی دست زد و به نام «فهرستهای اغانی بر حسب الفبا» در لیدن (۱۸۹۵- ۱۹۰۰ م) منتشر ساخت. اشارات و توضیحات در این فهرست، بسیار سودمند، و به
زبان فرانسه است. در ۱۳۲۳ ق/ ۱۹۰۵ م بر اساس همان چاپ بولاق و تکمله برونو و فهارس گویدی چاپ جدیدی از اغانی در چاپ خانه تقدم
قاهره انتشار یافت که به نام چاپ ساسی معروف است. سپس به سال ۱۳۳۴ ق طبع دیگری با مقدمه فاضلانه
محمد شنقیطی در قاهره صورت گرفت. چاپهای دیگری هم از الاغانی در قاهره انتشار یافته است. کیفیت اغانی چنان است که به آسانی ترجمه را بر نمی‌تابد. به همین سبب یکی دو اقدامی که در این باب صورت گرفته، ناچار در همان آغاز کار متوقف شده است نخستین آنها ترجمه به
لاتین از کوزه گارتن ۱۸۴۰ م است، که از جلد اول آن فراتر نرفت همین جلد توسط دکتر
محمد حسین مشایخ فریدنی در دو جلد جلد اول به سال ۱۳۵۶ ش و جلد دوم به سال ۱۳۶۴ ش- به چاپ رسید.
نسخه‌ای از اغانی که در این برنامه از آن استفاده شده است به سال ۱۴۱۴ تا ۱۴۱۵ ق/ ۱۹۹۴ م توسط «
دار الاحیاء التراث العربی » در
لبنان به صورت رنگی بر اساس نه
نسخه خطی که در مقدمه این چاپ به آنها اشاره شده است، انتشار یافته است. قطع کتاب رحلی است.
۱. دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
۲. دائرة المعارف تشیع.
۳. مقدمه کتاب.
نرم افزار كتابخانه تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
