اعتاب الکتاب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
این کتاب در حدود سال‌های ۶۳۸ تا ۶۴۶ ق. نگارش یافته و مولف آن را به ابویحیی؛ ولیعهد پادشاه تونس؛ امیر ابوزکریا یحیی از امیران
آل ابی حفص ، که بر شمال
افریقا حکم می‌راند، تقدیم داشته است.
از محتوای کتاب می‌توان به انگیزه مولف از نگارش کتاب دست یافت. مولف پس از آنکه در اثر ارتکاب خطایی مورد
خشم و
غضب سلطان قرار گرفت، تلاش نمود با نگارش این کتاب و یادآوری
حلم و
بردباری برخی سلاطین در برابر لغزش‌های کاتبان خویش و بخشودگی ایشان از سوی سلاطین، سلطان را به نادیده گرفتن خطای خویش
ترغیب و
تشویق کند.
کتاب مشتمل بر مقدمه‌ای به قلم محقق، آقای صالح الاشتر، مقدمه‌ای به قلم مولف و شرح حال هفتاد و پنج تن از کاتبان و یک خاتمه است.
در این کتاب زندگینامه مختصر ۷۵ تن از منشیان و دبیران و سرزمین‌های اسلامی فراهم آمده است. گفته‌اند که مولف آن را در مدت ۳ روز املاء کرد. از آن جا که رهایی از مشکلی که نویسنده خود بدان دچار شده بود، محور اصلی موضوع کتاب است، وی در شرح حال افراد قسمت‌هایی را که ارتباط با موضوع مورد نظر ندارد، مسکوت می‌گذارد.
شرح حال‌های ارائه شده در این کتاب از نقطه نظر بلندی و کوتاهی، مختلف است.
شرح حال‌های موجود به دو بخش قابل تقسیم است:
بخش اول شرح حال کاتبان و منشیانی که در
شرق اسلامی می‌زیسته‌اند.
بخش دوم شرح حال کاتبان و منشیانی که در مغرب اسلامی (شمال
افریقا و
اندلس ) روزگار می‌گذرانده‌اند. هر چند این تقسیم بندی به نحو دقیق در همه جا مراعات نمی‌گردد؛ به عنوان مثال ما شاهد شرح حال امثال
داود قیروانی و
عبدالله بن محمد زجالی اندلسی در بخش
مشرق اسلامی هستیم؛ در حالی که این دو از شخصیت‌های مغرب اسلامی هستند، چنان که در قسمت معرفی شخصیت‌های مغرب اسلامی نیز شاهد معرفی شخصیتی چون
صلاح الدین یوسف ابن ایوب هستیم.
ناگفته نماند که ترتیب بیان شرح حال افراد، ترتیب زمانی است، از این رو شرح حال افراد
مشرق اسلامی با کاتبان
عثمان ابن عفان آغاز و با معرفی کاتبان امویان و عباسیان، یکی پس از دیگری، ادامه می‌یابد و بخش معرفی شخصیت‌های مغرب اسلامی نیز با معرفی
عبدالرحمن الناصر ، قبل از کاتبان حاجب منصور آغاز و با معرفی کاتبان بعد از وی ادامه می‌یابد.
روش مولف در نگارش شرح حال افراد بدین گونه است که وی ابتدا حاکمانی را که کاتب و منشی مورد نظر در خدمت ایشان به امر کتابت اشتغال داشته معرفی می‌کند و در ادامه به معرفی حاکمی که کاتب مورد نظر در اثر لغزشی که از وی سرزده مورد غضب او قرار گرفته معرفی می‌نماید. سپس به بیان داستان نحوه رهایی کاتب از خشم حاکم و به دست آوردن خشنودی وی پرداخته و راه و روش‌هایی را که هر کاتبی می‌تواند به وسیله آن به مقصود خود دست یافته، جایگاه خود را بازیابد، به خواننده معرفی می‌کند. این روش‌ها عبارتند از: ارسال نامه یا قصیده‌ای به سلطان مورد نظر که در آن از گناه خویش پوزش خواسته و ندامت و پشیمانی خویش را اعلام دارد تا بلکه مورد
عفو و
بخشش سلطان قرار گیرد.
برخی افرادی که در این کتاب از آنها نام برده شده، عبارتند از:
مروان بن حکم ،
زیاد بن ابی سفیان ،
خالد بن برمک ،
امیه بن زید ،
فضل بن ربیع ،
داود قیروانی ،
علی بن هیثم ،
میمون بن ابراهیم ،
فضل بن مروان ،
ابراهیم بن عباس صولی ،
عمرو بن بحر جاحظ ،
ابوجهم کاتب ،
حسن بن رجاء ،
ابوجعفر بغدادی ،
عیسی بن فطیس ،
ابوالربیع بن سالم و.... .
لازم به ذکر است که نویسنده در معرفی افراد، از ذکر تاریخ ولادت و وفات ایشان فروگذار نموده است.
اهمیت این کتاب بیشتر از آن جهت است که
ابن ابار در تدوین آن به بیش از ۳۰ ماخذ
شرقی و غربی اسلامی استناد کرده است که بعضی از آن منابع مانند کتاب
الاخبار المنثوره تالیف
ابوبکر صولی ،
اخبار الدولة العامریة تالیف
ابوحیان و
طبقات خلفاء الاندلس تالیف
سکن بن ابراهیم کاتب امروز دیگر در دست نیست.
کتاب حاضر در برنامه مشتمل بر پاورقی‌های محقق و فهرست‌های ذیل می‌باشد:
فهرست اعلام، شهرها و جای‌ها، اشعار، قافیه‌ها، کتاب‌ها و رساله‌هایی که مولف در متن کتاب از آنها نام برده است، منابع و مآخذ و فهرست موضوعات و تراجم.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
