ادات عرض
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ادات عرض، ادات بیانگر طلب با نرمی و ملایمت را می‌گویند.
«عرض» به معنای طلب چیزی با
خوش زبانی است؛ برخلاف
تحضیض. و «ادات عرض» اداتی است که در این معنا به کار رفته است.
"عَرْض" بر وزن "فَعْل"
مصدر از ماده‌ی "عرض" و در لغت به معنای ظاهر و آشکار کردن، آمده است. (عَرَضتُ المتاع للبیع: أظهرته لذوی الرغبه لیشتروه.)
در اصطلاح
نحو "عَرْض" عبارت است از ترغیب و
تشویق بر انجام یا ترک عملی با نرمی و مهربانی
و "ادات عَرْض" حروفی هستند که این معنا را افاده می‌دهند. این حروف در ابتدای کلام واقع شده و عبارتند از: "لولا" "
لوما"، "ألا"، "لو" و "اما" (بعضی "اما" را از ادات عرض به حساب آورده‌اند).
به عنوان مثال در جایی که میهمان از غذایی که آورده شده نمی‌خورد و میزبان به او می‌گوید: «ألا تأکل»؛ در این مثال "ألا" از ادات عرض بوده و بر ترغیب به خوردن
غذا با نرمی و مهربانی دلالت دارد.
معنای لغوی عرض (ظاهر و آشکار کردن) در معنای اصطلاحی آن در نحو لحاظ شده است به این بیان که متکلم با عرضه و ظاهر کردن شیء برای مخاطب در واقع او را با نرمی و مهربانی ترغیب به انجام یا ترک عملی در ارتباط با آن شیء می‌کند و به عبارت دیگر عرضه و آشکار کردن شیء به مخاطب، سبب ترغیب و
تشویق او به انجام یا ترک عملی در رابطه با آن شیء می‌شود. به عنوان مثال در جمله "ألا تأکُلُ" متکلم با ظاهر کردن غذا و عرضه آن به مخاطب، او را با نرمی و مهربانی به خوردن غذا ترغیب می‌کند و یا در جمله "ألا تبیع" متکلم با ظاهر کردن کالای خود، مخاطب را ترغیب و تشویق به خرید آن می‌کند.
عالمان نحو در تبیین و بررسی مبحث "عرض"، عنوان مستقلی را لحاظ نکرده‌اند بلکه در ضمن مبحث "
تحضیض " و ادات آن (جهت آشنایی با جایگاه مبحث تحضیض و ادات آن به عنوان مستقل "ادات تحضیض" مراجعه شود) با ذکر فرق میان عرض و تحضیض به بررسی مبحث عرض و ادات آن پرداخته‌اند. در مقابل، بعضی (همچون
ابن حاجب در "
الکافیه " و
ابن مالک در "
الفیة " و جامی در "
الفوائد الضیائیه ") در بررسی تحضیض و ادات آن به مبحث عرض اشاره‌ای نکرده‌اند.
ذکر این نکته قابل توجه است که ابن هشام در "
مغنی اللبیب " در ضمن بررسی مفردات، هر یک از حروف عرض را به صورت جداگانه بیان کرده و به کاربرد آن‌ها در عرض اشاره می‌کند.
در فرق میان "عرض" و "تحضیض" و همچنین ادات آن دو، نکات ذیل قابل توجه است:
۱. فرق اصلی میان آن دو همانطور که از تعریف آن‌ها روشن می‌شود در نوع ترغیب است به این بیان که ترغیب در تحضیض، قوی و شدید بوده اما در عَرْض با نرمی و مهربانی واقع می‌شود.
۲. در فرق میان
ادات تحضیض (ألّا، ألا، هلّا، لولا و
لوما) و ادات عَرْض سه رویکرد در میان عالمان نحو مشاهده می‌شود:
الف. بعضی
"ألا"، "لولا" و "
لوما" را مشترک میان عرض و تحضیض، "لو" را مختص به عرض و "هلّا" و "ألّا" را مختص به تحضیض می‌دانند.
ب. بعضی، (همچون صاحب
النحو الوافی )
از میان ادات تحضیض فقط "ألا" را مشترک میان عرض و تحضیض دانسته و کاربرد آن را در عرض بیشتر می‌دانند.
ج. از ظاهر کلام بعضی (همچون محقق رضی در شرح الکافیه.)
اینطور برداشت می‌شود که ادات مذکور در تحضیض، در عَرْض نیز به کار رفته و عَرْض در صورت خالی بودن کلام از
توبیخ واقع می‌شود.
۳. با وجود فرق‌های ذکر شده، عَرْض و تحضیض در مواردی همچون وجود معنای ترغیب و
تشویق ، اختصاص به فعل، صدارت طلب بودن و جایگاه بحث در نحو، با هم مشترک هستند. برای فهم موارد مذکور به خواننده محترم توصیه می‌شود به عنوان "ادات تحضیض" مراجعه کند.
۱.
آیه "فَقَرَّبَهُ إلیهم قال ألا تأکلون"،
(و نزدیک آن‌ها گذارد و با تعجب دید دست به سوی
غذا نمی‌برند گفت: آیا شما غذا نمی‌خورید؟)؛ در این آیه شریفه "ألا" از ادات عرض بوده و بر ترغیب به خوردن غذا با نرمی و مهربانی دلالت دارد.
۲.
حدیث "ألا تحبّون أن تکونوا اصحاب الکفارات"،
(آیا دوست ندارید که (به واسطه‌ی بلاها،
گناهان شما برطرف شود و) بلاها، کفاره‌ی گناهان شما باشد)؛ در این حدیث شریف "ألا" از ادات عرض بوده بر ترغیب با نرمی و مهربانی دلالت دارد. (همانطور که "ألا" در آیه «ألا تحبون أن یغفرالله لکم»، (آیا دوست نمی‌دارید
خداوند شما را ببخشد)
(از ادات عرض به حساب آمده است.)
۱. الا: (... الا تحبون ان یغفر الله لکم والله غفور رحیم)؛ "مگر دوست ندارید که
خدا بر شما ببخشاید و
خدا آمرزنده مهربان است".
۲. لولا: (... فیقول رب لولا اخرتنی الی اجل قریب...)؛ "و بگوید پروردگارا چرا تا مدتی بیشتر (
اجل ) مرا به تاخیر نینداختی".
ادات مذکور ممکن است در غیر عرض به کار روند؛ از این رو در بخش
مفردات هر یک از آن‌ها با عنوان مستقل مطرح شده و کاربردهای دیگر آن مورد بررسی قرار می‌گیرد.
(۱) قرآن کریم.
(۲) الفیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ هـق، چاپ اول، ص ۳۱۱ ماده "عرض".
(۳) حسن، عباس، النحو الوافی، مصر، دارالمعارف، چاپ سوم.
(۴) ابن هشام، عبدالله بن یوسف، مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، مغنی الادیب به اهتمام جمعی از اساتید حوزه علمیه قم، قم، انتشارات نهاوندی، ۱۳۷۹ ش، چاپ سوم.
(۵) الرضی، محمد بن الحسن الاسترآبادی، شرح الرضی علی کافیة ابن الحاجب، قم، دارالمجتبی، ۱۳۸۹ هـش، چاپ اول.
(۶) الشرتونی، رشید، مبادئ العربیه قسم النحو، قم، موسسة دارالذکر، ۱۴۱۷هـق، چاپ اول.
(۷) صفائی بوشهری، غلامعلی، بداءة النحو، قم، مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۵ هـ ش، چاپ اول.
(۸) صافی، محمود بن عبدالرحیم، الجدول فی اعراب القرآن، بیروت، دارالرشید مؤسسه الإیمان، ۱۴۱۸ هـ ق، چاپ چهارم.
(۹) دیلمی، حسن بن أبی الحسن، ارشاد القلوب إلی الصواب، ترجمه سید عباس طباطبائی، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۷۶ش، چاپ پنجم.
(۱۰) دعاس حمیدان قاسم، اعراب القرآن الکریم، دمشق، دارالمنیر و دارالفارابی، ۱۴۲۵ هـ ق، چاپ اول.
سایت پژوهشکده باقرالعلوم. فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «ادات عرض».
