ابومحمد اسحاق بن ابراهیم موصلی تمیمی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابومحمد اسحاق بن ابراهیم موصلی تمیمی ارجانی (م ۱۵۰-۲۳۵ هـ)، فرزند
ابراهیم موصلی،
محدث، ادیب، شاعر، آوازه‌خوان، موسیقی‌دان و عالم به
لغت،
فقه،
کلام، اخبار شعرا و اخبار گذشتگان در دوره
خلفای عباسی بود. وی در دربار پنج تن از خلفای عباسی راه یافته و از مقام و منزلت خاصی برخوردار بود.
ابومحمد اسحاق بن ابراهیم بن ماهان (میمون) بن بهمن بن نسک موصلی تمیمی ارجانی، خود را ایرانی و اهل ارکان (ارگان)، از شهرهای
خوزستان کنونی معرفی می‌کند که به خاطر ظلم
بنی‌امیه و بستن مالیات‌های سنگین، به
کوفه گریخت و در میان
قبیله بنی دارم سکنی گزید.
ابوالفرج اصفهانی درباره جایگاه علمی او می‌نویسد: در ادبیات، اخبار گذشتگان، شعر و سایر علوم مشهورتر از آن است که توصیف شود. در آوازخوانی نیز فردی بی‌نظیر و از پیشوایان و استادان بزرگ این فن بود، ولی خود او از اینکه به این حرفه شناخته شود، اکراه داشت.
مامون عباسی او را به قضاوت لایق‌تر از دیگران دانسته و می‌گفت: اگر به آوازخوانی نزد مردم شهرت نیافته بود، او را متولی امر قضاوت می‌کردم.
موصلی آگاه به لغت، اشعار، اخبار شعرا و نیز اخبار گذشتگان بود و در فقه و کلام نیز دستی داشت.
اسحاق موصلی در آغاز فقیر و بی‌چیز بود، ولی پس از آنکه در فنون مختلف تبحر پیدا کرد و به دربار پنج تن از خلفا راه یافته و از مقام و منزلت خاصی برخوردار شد، اموال زیادی به دست آورد و در
بصره نخلستان‌های فراوان خرید.
علی بن هشام در نامه‌ای که به او نوشت، تقاضای همراهی و خدمت‌گزاری نمود، ولی وی به دلیل ضعف از این امر استنکاف نمود.
اسحاق بن ابراهیم موصلی، در سال ۱۵۰ هـ متولد شد.
اسحاق بن ابراهیم موصلی، از ابتدا به‌طور جدی دنبال کسب علم و دانش بود، به گونه‌ای که خود می‌گوید: مدتی در هر روز ابتدا نزد هشیم حدیث، سپس در خدمت
کسائی، فراء و
ابن‌غزاله قرآن آموخته پیش
منصور زلزل می‌رفت و چند آهنگ می‌نواخت، آن‌گاه نزد
عاتکه بنت شهده یکی ـ دو آواز گوش کرده و نزد
اصمعی و
ابوعبیده شعر خوانده و فنون شعر را فرا می‌گرفت. پس از آن به وقت ناهار پیش پدر هر آنچه آموخته بود، در میان می‌گذاشت و به دربار
هارون الرشید (خلافت ۱۷۰-۱۹۳ هـ) می‌رفت.
اسحاق بن ابراهیم موصلی راوی حدیث نیز بود و محدثانی همچون
مالک بن انس،
سفیان بن عیینه،
هشیم بن بشیر،
ابراهیم بن سعد،
ابومعاویه ضریر،
روح بن عباده و دیگر بزرگان
عراق و
حجاز را ملاقات کرده و از آنها بهره گرفته بود.
وی شاگردانی مانند فرزندش
حماد،
زبیر بن بکار،
ابوالعیناء محمد بن
قاسم بن خلاد،
میمون بن هارون کاتب،
علی بن یحیی منجم،
یزید بن محمد مهلبی و
حسین بن یحیی کاتب را تربیت نمود.
اسحاق بن ابراهیم موصلی، دو سال پیش از مرگش نابینا شد و سرانجام در سال ۲۳۵
و به نقلی ۲۳۶ هـ در
بغداد درگذشت.
آثار اسحاق بن ابراهیم موصلی عبارت‌اند از:
کتاب اخبار عزة المیلاء، کتاب اغانی معبد، کتاب اخبار حماد عجرد، کتاب اخبار حنین الحیری، کتاب اخبار ذی الرمه، کتاب اخبار المغنیین المکیین، کتاب اخبار طویس، کتاب اخبار سعید بن مسجح، کتاب اخبار الدلال، کتاب اخبار محمد بن عایشه، کتاب اخبار الابجر (الابخر)، کتاب اخبار ابن صاحب الوضو (الضوء)، کتاب الاختیار من الاغانی للواثق، کتاب اللحظ و الاشارات، کتاب الشراب، کتاب مواریث الحکماء، کتاب جواهر الکلام، کتاب الرقص و الزفن، کتاب الندماء، کتاب المنادمات، کتاب النغم و
الایقاع و عدد مهاله، کتاب اخبار الهذلیین، کتاب قیان الحجاز، کتاب الرسالة الی علی بن هشام، کتاب منادمة الاخوان و تسامر الخلان، کتاب القیان، کتاب النوادر المتحیره، کتاب الاختیار فی النوادر، کتاب اخبار معبد و ابن سریج و اغانیهما، کتاب اخبار الغریض، کتاب تفصیل الشعر و الرد علی من یحرمه و ینقضه، کتاب اخبار حسّان، کتاب اخبار الاحوص، کتاب اخبار جمیل، کتاب اخبار کُثیِّر، کتاب اخبار النصیب، کتاب اخبار عقیل بن علفه، کتاب اخبار ابن هرمه
و دیوان شعر.
کتابی به نام
الاغانی به اسحاق موصلی نسبت داده شده است. بنا بر گزارشی، کتابی را خود او نوشته و کتاب دیگری با همین نام برایش نوشته بودند. در گزارشی دیگر از ابوالفرج اصفهانی از وکیع از قول حماد پسر اسحاق موصلی آمده است که پدرش کتاب الاغانی نداشته، بلکه کتابی یازده جلدی به نام السراة (الشرکه) در اختیارش بوده که تنها جلد نخست آن‌را که حکم مقدمه داشته، نوشته بوده است و پس از مرگش،
سندی بن علی که ورّاق اسحاق بوده و شریکش، همه آن‌را به نام اسحاق منتشر می‌کند.
برای مطالعه بیشتر به منابع زیر مراجعه شود.
پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۱۶۹، برگرفته از مقاله «ابوالحسین اسحاق بن ابراهیم کاتب».
