ابن‌ظفر ابوعبدالله محمد بن عبدالله
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ ظَفَر، ابوعبدالله، محمد بن عبدالله بن محمد (۴۹۷- ۵۶۵ق ۱۱۰۴-۱۱۷۰/م)، ادیب، لغوی، مفسّر و شاعر است.
تاریخ درگذشت او را ۵۶۷ و ۵۶۸قمری و کُنیه او را ابوجعفر
و ابوهاشم
نیزگفته‌اند.
یاقوت
و صفدی
زادگاه او را صقلیه، فاسی
و سیوطی
مکه دانسته‌اند. ابن ظفر دوران کودکی را در
مکه گذرانید
و نسبت مکّی وی نیز از همین جاست.
در کودکی موطن خود را ترک کرد و برای کسب دانش راهی‌ِ مصر، مغرب و اندلس شد.
در اسکندریه با ابوبکر طرطوشی و در اندلس با ابوبکر ابن عربی و ابو مروان باجی و ابوالولید دبّاغ و ابن مَسرّه ملاقات کرد
و احتمالاً از محضر آنان
بهره برد. وی مقامات حریری را نیز نزد حافظ ابوطاهر سلفی فراگرفته
و خود از راویان او بوده است.
ابن ظفر در ادبیات و
تفسیر اطلاعات وسیع داشته و شاگردان بسیاری در این رشته‌ها تربیت کرده است. عمادالدین کاتب
وی را در تفسیر و ادبیات،
امام عصر دانسته و گفته است که ضمن ملاقاتی با او در حماه، طالبان علم را شیفته وی یافته است. از میان شاگردان او می‌توان از ابوالمحاسن عمر بن قرشی،
ابوالمواهب ابن بصری و موفق بن قدامه
نام برد.
وی بیشتر عمرش را در
سفر گذرانید، مدتی را در مهدیه سپری کرد و در آن‌جا
شاهد جنگهای صلیبی و
سقوط این شهر به دست صلیبیان بود.
در ۵۵۴ق/۱۱۵۹م به صقلیه رفت و در آن‌جا
اثر معروف خود
سُلوان المطاع را نوشت و به یکی از حکمرانان محلی تقدیم کرد.
سپس به مصر بازگشت و پس از اقامتی کوتاه در آن‌جا به
حلب رفت و در مدرسه ابن ابی عصرون
اقامت گزید و به تدریس پرداخت و
تفسیر بزرگ خود را نوشت، اما در جریان منازعاتی که میان
شیعیان و
سنیان حلب رخ داد، بیشتر آثار و کتابهای او به
یغما رفت.
پس از این رخداد، اقامت در حلب را
جایز ندانست و راهی حماة شد و در آن‌جا ضمن پرداختن به کار تألیف
به تحصیل
فقه شافعی نیز
همت گماشت.
در حماة نورالدین محمود زنگی
مقرری ماهانه ناچیزی معادل ۷
درهم برای وی معین کرد که
کفایت زندگی او را نمی‌کرد و او ناچار در نهایت تنگدستی
روزگار می‌گذرانید.
چنانکه گویند از شدت نیاز
دختر خود را به
ازدواج با مردی در آورد که او را از حماة برده و در شهری دیگر به معرض
فروش گذاشت.
این وضع تا پایان
عمر ابن ظفر ادامه داشت.
مرگ وی نیز در همان شهر روی داده است.
آثاری که از ابن ظفر بر جای مانده، اینهاست:
۱. اَنباء نجباء الاَبناء، در موضوعات مختلف ادبی و شرح حال مشاهیر که با
سیره حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) آغاز می‌شود. این
کتاب یک بار در ۱۳۱۵ق و بار دیگر به کوشش مصطفی قَبّانی در ۱۳۲۲ق در قاهره به چاپ رسیده است؛
۲. خَیرُالبِشَر بخیر البَشَر، شامل پیشگوییهای مربوط به رسالت
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله). این کتاب نخستین بار در ۱۲۸۰ق/۱۸۶۳م در قاهره به چاپ رسیده است؛
۳.
سُلوان المُطاع فی عدوان الاَتْباع. این کتاب که در خلال اقامت کوتاه ابن ظفر در صقلیه نوشته شده به
سبک کلیله و دمنه و مشتمل بر ۵ «
سُلوانه» در
تفویض ،
صبر ،
تأسّی ،
رضا و
زهد است. این
اثر به ۴ زبان ترجمه شده است: الف - به فارسی، با نام ریاض الملوک توسط شخصی به نام نظام‌الدین، برای شیخ اویس بهادرخان جلایری در بغداد. نسخه‌ای از آن در کتابخانه مجلس موجود است؛
ب - به ترکی توسط قره خلیل‌زاده که در ۱۲۸۵ق در استانبول به چاپ رسیده است؛ ج - به ایتالیایی توسط آماری که در ۱۸۵۱م در فلورانس چاپ شده است؛ د - به انگلیسی در ۱۸۵۲م در لندن منتشر شده است. اصل
کتاب نخستین بار در ۱۲۷۸ق/۱۸۶۱م در قاهره چاپ سنگی شده و از آن پس بارها در تونس و
بیروت و قاهره به چاپ رسیده است.
۱. ابهام الغواص فی ایهام الخواص، که ذیلی است بر درّة العواص حریری و نسخه‌هایی از آن در دارالکتب و آصفیه موجود است؛
۲. زاد الملوک المظفری، منسوب به وی، مشتمل بر ۳ بخش که به نام سلطان امیر حاج بن محمد بن قلاوون تألیف شده و نسخه‌ای از آن در ازهریه موجود است؛
۳.
شرح غریب المقامات یا التنقیب علی ما فی المقامات من الغریب، که شرحی است بر مقامات حریری. نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های بارودی در بیروت،
موجود است؛
۴. ینبوع الحیاة، در تفسیر که نسخه‌هایی از مجلدات مختلف آن در آصفیه،
دارالکتب‌مصر، برلین و پاریس موجود است.
ارجوزة فی الفرائص؛ اسالیب الغایة فی احکام آیة؛ الاشتراک اللغوی و الاستنباط المعنوی؛ اکسیر کیمیاءِ التفسیر؛ الانباء عن الکتاب المسمی بالاحیاء؛ الاشارة الی علم العبارة؛
البرهانیة فی شرح اسماءِ الحسنی؛
التشحین فی اصول‌الدین؛ الجُنّة من فرق اهل السّنة؛
الجودالواصب؛
الحُوَذُ الواقیة و العُوَذُ الراقیة؛
ریاض الذکری؛ فوائد الوحی الموجز الی فرائد الوحی المعجز؛
القواعد و البیان فی النحو؛
کشف الکسف فی نقض الکتاب المسمّی بالکسف؛ مالک الاذکار فی مسالک الافکار؛
المسنی فی الفقه علی مذهب مالک بن انس؛ معاتبة الجري على معاقبة البري فى اعتقاد ابى حنيفة و الاشعري
المعادات؛ مُلَح اللغة، در کلمات مشترک اللفظ و مختلف المعنی؛ نصائح الذکری.
ابیاتی از اشعار وی نیز در
سلوان المطاع و دیگر مآخذ آمده است.
(۱) آصفیه، خطی.
(۲) احمد ابن حجر، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۱ق.
(۳) ابن خلکان، وفیات.
(۴) ازهریه، فهرست.
(۵) سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
(۶) شورا، خطی.
(۷) خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
(۸) محمد عمادالدین کاتب، خریدة القصر، به کوشش شکری فیصل، دمشق، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م.
(۹) محمد فاسی، العقد الثّمین، به کوشش فؤاد سید، بیروت، ۱۹۸۶م.
(۱۰) علی قفطی، انباء الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
(۱۱) عیسی اسکندر معلوف، «من نفائس الخزانة البارودیة الکبری فی بیروت»، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۹۲۵م، شم ۵.
(۱۲) المکتبة العربیة الصقلیة، به کوشش میکله آماری، لایپپزیگ، ۱۸۷۵م.
(۱۳) یاقوت، ادبا.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌ظفر»، ج۴، ص۱۴۴۹.
