ابن‌جماعه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ جَماعه، عنوان خاندانی
شافعی مذهب که در سده‌های ۷- ۹ق/۱۳- ۱۵م (دوره حکومت ممالیک) در
مصر و
شام عهده‌دار مناصبی بودند.
این خاندان در اصل از
حماه
سوریه بودند و نسب خود را به
قبیله کنانه ساکن
عربستان می‌رساندند.
از زندگی نیای بزرگ این خاندان که سعدالله نام داشته، اطلاعی در دست نیست، ولی برادر وی ابوالفتح نصرالله از صوفیان پرشور و شیخ طریقت بوده و کسانی از اعضای خانواده از جمله برادرزاده‌اش ابراهیم بن سعدالله از دست وی
خرقه گرفته‌اند. ابراهیم که خود نیز از صوفیان برجسته و شیخ طریقت بود در ۵۹۶ق/۱۲۰۰م در حماه تولد یافت و در کودکی
یتیم شد و پس از چندی برای تحصیل علم راهی
دمشق گردید و در آنجا نزد
ابومنصور ابن عساکر فقه آموخت و شغل نه چندان مهمی نیز به دست آورد و به عنوان معلم و واعظ به کار پرداخت. در ۶۷۵ق/۱۲۷۶م در اواخر حکومت الظاهر بیبرس (د ۶۷۶ق) به قصد
زیارت به
بیت‌المقدس رفت و در آنجا مدتی اقامت گزید.
وی نخستین فرد خاندان است که به این دیار آمد و
آل خطیب امروزی در بیت‌المقدس از اعقاب اویند.
ابراهیم در همان سال ورود بدانجا درگذشت.
از این خاندان فقهای بزرگ و
معتبر و عالمانی برجسته برخاستند که به مقامات عالی چون قاضی القضاة شافعیان در مصر و شام دست یافتند و از این راه به شهرت و ثروت رسیدند. اعقاب این خاندان به سه شاخه مصر، دمشق و بیت‌المقدس تقسیم شد که شاخه مصری آن مهم‌ترین این شاخه‌هاست، چنانکه در
دوره ممالیک مناصب مهمی را بر عهده داشتند و در فاصله سالهای ۶۹۰ تا ۷۸۵ق/۱۲۹۱ تا ۱۳۸۳م مدت ۶۱ سال امر قضا در اختیار آنان بود.
بدرالدین ابوعبدالله محمد بن ابراهیم بن سعد الله بن جماعه ابن علی بن جماعه (۶۳۹ -۷۳۳ق/۱۲۴۱-۱۳۳۳م)، فقیه
شافعی ، محدث و قاضی القضاة حموی مصری می‌باشد. وی در شهر حماه
زاده شد.
وی مقدمات
علوم و
حدیث را در زادگاه خویش فراگرفت. در ۶۵۰ق نزد شیخ الشیوخ
عبدالعزیز بن محمد انصاری در حماه
به آموختن
قرائت و حدیث پرداخت
و نیز نزد پدر خود ابراهیم بن سعدالله و ابوطاهر ابراهیم بن هبة الله بن مسلم بارزی و چند تن دیگر از عالمان حماه
حدیث شنید، سپس برای ادامه تحصیل به مصر، دمشق و بیت المقدس و دیگر جایها
سفر کرد. وی در فاصله سالهای ۶۶۱ -۶۶۷ق در مصر از مشایخ آن دیار دانش آموخت،
نحو را نزد
ابن مالک فرا گرفت، اما در بیش‌تر دانش‌ها از
شیخ تقی‌الدین ابن رزین بهره یافت.
در ۶۶۸ق در
بلبیس نزد ابوالخیر فضل بن علی بن نصر انصاری خزرجی، در ۶۷۰ق در دمشق از ابوالمعالی اسعد بن مظفر و در ۶۷۳ق از ابواسحاق ابراهیم ابن علی بن احمد واسطی حنبلی و در ۶۷۳ق از ابواسحاق ابراهیم بن علی بن احمد واسطی حنبلی و در ۶۷۹ق از ابوالذکاء عبدالمنعم بن یحیی زهری نابلسی در بیت‌المقدس و جمع بسیاری از علمای دیگر
استماع حدیث کرد.
شیوخ و اساتید وی را شاگردش قاسم بن محمد برزالی در کتابی به نام مشیخه قاضی القضاة ابن جماعه جمع آوری کرده که شمار آنان به ۷۴ تن می‌رسد. علاوه بر خود ابن جماعه، شخصی به نام معشرانی نیز کتابی درباره شیوخ او نوشته است.
او به علم حدیث عنایت بسیار داشته و در
تفسیر و
فقه نیز صاحب اطلاع بوده و به دیگر علوم و فنون نیز آشنایی داشته است.
ابن جماعه در اوایل عمر خود به دادن
فتوی پرداخت. فتاوای او را بر
محیی‌الدین نووی عرضه کردند و او وی را ستود.
ابن جماعه در ۶۸۱ق نخستین بار در مدرسه قیمریه در دمشق به تدریس پرداخت
و پس از آن در مدارس مختلف شام و مصر چون غزالیه، عادلیه، ناصریه و کاملیه تدریس کرد
و به گفته
صفدی به عنوان شیخ الشیوخ مدارس شام منصوب شد.
ابن جماعه در خلال سال‌ها تدریس در مدارس و اماکن مختلف شاگردان بسیاری را آموزش داد و تربیت کرد که سلامی
و
ابن جزری و نباهی
نام عده‌ای از آنان را یاد کرده‌اند، اما از برجسته‌ترین شاگردان وی صفدی است
که در ۷۲۸ق/۱۳۲۷م در مصر از وی استماع حدیث کرده است و نیز سبکی
که از او حدیث شنیده است.
ابراهیم گذشته از اشتغالات علمی بسیاری که داشت، مهم‌ترین مسأله در زندگی وی انتصاب به مقامهای مهم اجتماعی و مذهبی است. به نوشته صفدی
او در
شوال ۶۸۷ق نخستین بار به عنوان
خطیب و
قاضی بیت‌المقدس انتخاب شد، در حالی که به تصریح
ابن فرات در آن هنگام ساکن دمشق بود. با برکناری قاضی القضاة شافعی مصر در ۶۹۰ق او از قدس به مصر فراخوانده شد و به عنوان قاضی القضاة آنجا نیز انتخاب گردید.
اما با کشته شدن ملک اشرف و دستگیری ابن سلعوس در اوایل ۶۹۳ق ابن جماعه نیز از این سمت برکنار شد.
با درگذشت قاضی القضاة شام، شهاب الدین محمد بن خُوَیّی در ۶۹۳ق، ابن جماعه به قاضی القضاتی شام منصوب و راهی دمشق شد و علاوه بر این مقام، تدریس و نظارت بر
اوقاف را نیز بر عهده گرفت.
در ۶۹۴ق از جانب ملک زین‌الدین کتبغا به امامت و خطابت جامع اموی نیز برگزیده شد،
اما در ۶۹۶ق از قاضی القضاتی شام برکنار شد و به تدریس و امامت و خطابت جامع اموی اکتفا کرد.
در ۷۰۲ق بار دیگر به قاضی القضاتی مصر به جای
ابن دقیق العید انتخاب شد و تا ۷۰۹ق در این سمت باقی بود.
به گفته اسنوی
او تا اوایل ۷۱۰ق این سمت را برعهده داشت. وی در ۷۰۸ق خطابت جامع قلعة الجبل را نیز به دست آورد
، و در ۷۱۱ق برای بار سوم به قاضی القضاتی مصر رسید
و در ۷۱۲ق امامت و خطابت جامع ناصری را نیز عهده‌دار شد.
در ۷۲۷ ق به علت از دست دادن قدرت بینایی
و به قولی بر اثر کم شدن شنوایی
از سمت خویش استعفا کرد. وی در اواخر تصدی مقام قضا حقوق و مستمری از جانب
حکومت دریافت نمی‌کرد.
پس از کناره‌گیری وی سلطان برای او هر ماه هزار
درهم مقرری تعیین کرد، و ابن جماعه مدت ۶ سال آخر عمر را در منزل خویش خلوت گزید، اما مردم برای استفاده و استماع حدیث به نزد وی می‌شتافتند.
ابن جماعه اشعاری نیز داشته که ابیاتی از آن را صفدی
و
ابن وردی و
سبکی
آورده‌اند. او در ۹۴ سالگی در مصر درگذشت و در قرافه مصر
در کنار
قبر شافعی
به خاک سپرده شد.
وی در
تفسیر ،
حدیث ،
فقه ،
اصول ،
نحو و جز آن تصنیفاتی داشته
و علیمی
بسیاری از آن‌ها را نام برده است.
۱. تذکرة السامع و المتکلم
فی آداب العالم و المتعلم، نخست در حیدرآباد دکن (۱۳۵۳ق) و سپس به کوشش محمد هاشم ندوی در
قاهره (۱۳۵۴ق) چاپ شده است.
۲. شرح الکافیة، که شرحی است مختصر بر کتاب کافیة
ابن حاجب در نحو. ابن جماعه را نمی‌توان از صاحبان مکاتب معروف نحوی به شمار آورد، زیرا در این کتاب تقریباً آرای خاص و مفاهیم جدید نمی‌یابیم او در مقایسه با نحویان معاصرش همچون
ابن مالک و
ابن رزین ابتکارات چندانی ندارد.
او این شرح را در دمشق در
ذیقعده ۶۷۰ به پایان برده است،
این کتاب به کوشش محمد عبدالنبی عبدالمجید در قاهره (۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م) منتشر شده است.
۳. مقصد النبیه
فی شرح خطبة التنبیه، که گویا شرح خطبة التنبیه
فی الفقه علی مذهب الشافعی ابو اسحاق شیرازی است و به کوشش محیی‌الدین نووی در قاهره (۱۹۵۱م) به چاپ رسیده است.
۴. المنهل الروی
فی مختصر علوم الحدیث النبوی، تلخیصی است از کتاب علوم الحدیث با مقدمه
ابن صلاح که ابن جماعه آن را تهذیب و تبویب کرده و گاه فوایدی نیز بر آن افزوده است. این کتاب به کوشش محیی‌الدین عبدالرحمان
رمضان در ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م نخستین بار در مجله معهد المخطوطات العربیه و سپس در ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م جداگانه در دمشق چاپ و منتشر شده است.
۱. تحریر الاحکام
فی تدبیر اهل الاسلام، یا (جیش الاسلام)، در دارالکتب مصر،
لایپزیگ، وین و مختصری از آن نیز در برلین، موجود است.
۲. غررالبیان لمبهمات القرآن، موجود در کتابخانه‌های محمودیه
مدینه ،
اوقاف
موصل ،
چستربیتی، آستان قدس
و مرعشی.
عزالدین ابوعمر عبدالعزیز بن محمد (۶۹۴ -۷۶۷ق/۱۲۹۴- ۱۳۶۶م)، فقیه، محدث و قاضی القضاة شافعی مصری می‌باشد. او در دمشق زاده شد.
وی نزد ابوحفص عمر بن قواس، ابوالفضل احمد بن عساکر،
عزالدین اسماعیل بن عمر فرّاء و حسن بن علی خلال دانش آموخت
و نزد پدر خود و جمال‌الدین ابن وجیزی به آموختن
فقه پرداخت و کتاب‌های زیادی را نیز بدون استاد مطالعه کرد.
از آنجا که اشتیاق بسیار به فراگیری حدیث داشت، به چندین شهر مهم از جمله:
مکه ، مدینه و قاهره
سفر کرد و در قاهره از ابوالمعالی ابرقوهی، محمد بن حسین فوی، شرف‌الدین دمیاطی و حسن کردی، در اسکندریه از ابن مخلوف و در مکه از ابواسحاق ابراهیم بن محمد رضی طبری استماع حدیث کرد.
شماری از علمای
بغداد ، قاهره، دمشق،
نابلس و
غرب (
غرناطه ) به وی
اجازه روایت داده‌اند که فاسی
نام آنان را ذکر کرده و نوشته است که شیوخ وی متجاوز از ۳۰۰، ۱تن بوده‌اند.
او پس از این دوره پرتلاش کسب علم و کوشش در فراگیری به نقل حدیث و صدور فتوی پرداخت. در ۷۱۴ق/۱۳۱۴م کار تدریس را آغاز کرد
و تا پایان عمر آن را ادامه داد.
او در زاویه خشابیه در قاهره، در جامع ابن طولون و دارالحدیث کاملیه و غیر آن نیز به تدریس می‌پرداخت،
اما در ۷۳۸ق/۱۳۳۷م کار تدریس در دارالحدیث کاملیه را به دوست خود عمادالدین دمیاطی واگذار کرد.
او را در حدیث برتر از فقه دانسته‌اند.
از میان شاگردان و راویان او می‌توان از ابوالمحاسن حسینی دمشقی
محمد بن احمدسبکی و تاج‌الدین‌عبدالوهاب سبکی
نام برد.
ذهبی (د ۷۴۸ق/۱۳۴۷م) که حدود ۲۰ سال پیش از ابن جماعه درگذشته است، در کتاب معجم المختص نوشته که از ابن جماعه حدیث شنیده، چنانکه ابن جماعه نیز از وی استماع حدیث کرده است.
ابن جماعه علاوه بر مراتب علمی به مقامات اجتماعی و مذهبی نیز دست یافت. او در
ربیع‌الاخر ۷۳۱ق به وکالت سلطان و نظارت جامع ابن طولون و مدرسه ناصریه رسید.
در ۷۳۲ق با سلطان مصر برای گزاردن
حج به مکه شتافت و در ۷۳۷ق به عنوان
وکیل
بیت‌المال منصوب گردید
و به نیابت از پدرش خطیب جامع الجدید
شد و سمت نظارت اوقاف را بر عهده گرفت و در
جمادی الاخر ۷۳۸ق
و یا در ۷۳۹ق به قاضی القضاتی مصر دست یافت.
او بعد از انتصاب به این مقام قضاتی را که با دادن
رشوه به مقامی رسیده بودند، از کار برکنار کرد
و این کار او موجب تحریک برخی بر ضد وی شد، چنانکه به گفته مقریزی
در ۷۴۳ق دشمنانش نزد سلطان ناصرالدین حسن از او
سعایت کردند که ابن جماعه نزدیکان خویش را بر اوقاف مسلط ساخته است و حقوق مردم به آنان نمی‌رسد. اما ظاهراً این سعایت‌ها اثری نکرد، زیرا وی در ۷۴۹ق/۱۳۴۸م هنوز در سمت خود باقی بود و در ۷۵۳ و ۷۵۴ق وی در رکاب سلطان به سفر حج رفت
، وی در ۷۵۹م مدتی کوتاه از این سمت برکنار شد و ابن عقیل به جای او نشست، اما پس از ۸۰ روز دوباره به قاضی القضاتی منصوب شد. سرانجام پس از ۲۹ سال
خود او در
جمادی‌الاول ۷۶۶ق از این مقام کناره‌گیری کرد با اینکه امیر یلبغا خود به خانه ابن جماعه رفت و بر بازگشت وی بسیار تأکید کرد، اما ابن جماعه نپذیرفت و حتی از معرفی کسی به جای خود نیز سرباز زد.
به گفته
ابن ملقن وی شیخ
طریقت بود و به شاگردان خود
خرقه می‌داد و خود نیز از پدرش خرقه گرفته بود.
ابن جماعه پس از کناره‌گیری از مقام خود به زیارت
خانه خدا رفت و در مکه اقامت گزید. پس از چندی برای زیارت
قبر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌اله به
مدینه رفت، ولی اندکی بعد به
مکه بازگشت
و در همان‌جا درگذشت.
بعضی درگذشت وی را در ۷۶۸ق/۱۳۶۷م و در
قاهره نوشته‌اند
که درست به نظر نمی‌رسد.
برخی از آثار وی به صورت نسخ خطی در کتابخانه‌های جهان باقی مانده، از جمله:
۱. روضة النبیه
فی شرح التنبیه، شرحی است بر التنبیه
ابواسحاق شیرازی که نسخه‌ای از آن در کتابخانه دانشگاه ییل موجود است.
۲ و ۳. اثری در سیره نبوی که از بررسی فهارس نسخ خطی چنین برمی‌آید که وی دو اثر در این زمینه با عناوین المختصر الکبیر و المختصر الصغیر داشته است. از المختصر الکبیر نسخه‌هایی در دارالکتب مصر،
اوقاف بغداد،
اسکوریال و توپکاپی و غیر آن، و از المختصر الصغیر نسخه‌هایی در کتابخانه‌های موزة بریتانیا، دانشگاه پرینستون، خدیویه
و غیر آن موجود است.
برهان الدین ابواسحاق ابراهیم بن عبدالرحیم بن محمد (۷۲۵-۷۹۰ق/۱۳۲۵- ۱۳۸۸م)، محدث، قاضی القضاة، خطیب و فقیه شافعی می‌باشد.
ابن تغری بردی در المنهل
و در النجوم
نام پدر او را عبدالرحمان نیز نوشته است. او در قاهره متولد شد و به دلایلی که معلوم نیست، به نوشته
ابن قاضی شهبه در همان اوان زندگی به دمشق رفت و در مِزّه (دهکده‌ای در نزدیکی دمشق
) زیر نظر نزدیکان خویش پرورش یافت و در ۷۴۰ق به فراگیری حدیث آغاز کرد.
وی در مصر از جد خویش محمد بن ابراهیم، پدرش عبدالرحیم، عمویش عبدالعزیز، علی بن عمر الوانی، یوسف دلاصی، ابونعیم اسعردی و دیگران دانش آموخت. سپس برای تکمیل معلومات خود به شام رفت و از علمای بزرگ آن دیار مانند: ابن تمام، محیی بن فضل الله و زینب بنت کمال و دیگران استماع کرد و ملازمت یوسف بن عبدالرحمان مزی و شمس‌الدین ذهبی را اختیار کرد و از آن‌ها بهره برد.
وی سپس به بیت‌المقدس رفت و پس از درگذشت پدرش در ۷۳۹ق در حالی که هنوز عمری از وی نگذشته بود خطابت
بیت‌المقدس به نام او نوشته شد، اما مدتی شخص دیگری به نیابت از او مباشر این عمل بود و پس از چندی خود او در حالی که هنوز هم خردسال بود، عهده‌دار این مقام شد.
پس از درگذشت صلاح‌الدین ابن کیکلدی به تدریس در مدرسه صلاحیه پرداخت
و بعدها در مدارس غزالیه، عادلیه، اتابکیه، رواحیه، دارالحدیث اشرفیه در مصر و شام نیز تدریس کرد.
از شاگردان وی در منابع چندان سخنی نرفته است.
ابن جماعه همگام با اشتغالات علمی به مقامات مهم دیوانی و قضایی نیز رسید. در ۷۷۳ق/۱۳۷۱م پس از برکناری ابوالبقاء بهاءالدین سبکی شافعی از قاضی القضاتی مصر با اشاره امیر ناصرالدین آقبغا و تصویب ملک اشرف شعبان سلطان مصر و شام در حالی که خطیب بیت‌المقدس بود، به مصر فراخوانده شد و به قاضی القضاتی آنجا منصوب گردید و ۵ سال و چند ماه در زمان ملک اشرف و ۱۰ ماه از حکومت فرزند او منصور عهده‌دار این مقام بود
ولی در
شعبان ۷۷۷
و یا در ۷۷۹ق
از این مقام استعفا کرد و به قدس بازگشت و در آنجا همچنان به کار خطابت پرداخت و بار دیگر در
صفر ۷۸۱
به قاضی القضاتی مصر منصوب گردید و نظارت بر اوقاف را نیز بر عهده گرفت. پس از ۳ سال که در این مقام بود، در ۷۸۴ق بر اثر برخوردی که بین او و امیر برقوق پیش آمد استعفا کرد و به بیت‌المقدس بازگشت و به تدریس و خطابت پرداخت. در ۷۸۵ق به قاضی‌القضاتی شام منصوب شد
و در ۷۸۶ق به عنوان شیخ الشیوخ دمشق نیز انتخاب گردید.
وی سرانجام در دمشق درگذشت و در آرامگاه خاندان خویش در مزه به خاک سپرده شد.
ابوالعباس ابن عطار تألیفی با عنوان قطع الناظر بالبرهان الحاضر را در ستایش وی داشته است.
۱. الفوائد القدسیه و الفرائد العطریه، شامل مطالبی درباره
قرآن ، اذکار و جز آن که نسخه‌ای از آن در
برلین (آلوارت) موجود است؛ ۲. نصیحة
فی ذم الغنا و استماعه.
هذا (جواب) سؤال سأله شخص من الفقراء، شامل جواب سؤالی درباره حکم
سماع .
در مورد برخی آثار منسوب به وی به ابن قاضی شهبه
مراجعه شود.
عزالدین ابوعبدالله محمد بن ابی بکر بن عبدالعزیز (۷۵۹- ۸۱۹ق/۱۳۵۸-۱۴۱۶م)، عالم
شافعی می‌باشد. تاریخ تولد وی را ۷۴۷ق
و ۷۴۹ق
نیز نوشته‌اند، ولی خود او در کتاب ضوء الشمس که در شرح حال خود نوشته، تصریح کرده که در ۷۵۹ق در بندر یَنبُع زاده شده است.
او در قاهره، دمشق و دیگر جاها به تحصیل و استماع حدیث پرداخت و از بزرگانی چون
ابن خلدون ،
تاج‌الدین سبکی ، و
بهاءالدین سبکی و جز آنان بهره برد.
جماعتی از علما و شیوخ مصر و شام به او اجازه روایت حدیث داده‌اند که از آن میان به
شهاب الدین مرداوی می‌توان اشاره کرد.
او گرایش زیادی به علوم معقول داشت و در این رشته از متبحرترین افراد روزگار خود بود.
از شاگردان او جمال الدین طیمانی، محمد بن ابی بکر مرجانی و محمد بن عبدالدائم عسقلانی را می‌توان نام برد.
ابن حجر تصریح کرده که از وی دانش آموخته و از ۷۹۰ق تا پایان زندگی ابن جماعه ملازم وی بوده است.
سیوطی شمار دیگری از شاگردان وی را نام برده است.
ابن جماعه با همه دانش گسترده‌ای که داشت، هیچ منصب و مقامی را در دوران عمر خود نپذیرفت و با مردم معاشرتی نداشت
. با اینکه سلطان وقت در حق وی بخشش بسیار می‌کرد، اما ابن جماعه رغبتی به هم نشینی با وی نشان نمی‌داد.
وی بر اثر ابتلا به بیماری
طاعون در
مصر درگذشت.
ابن جماعه دارای آثار بسیاری است و شمار آن‌ها را متجاوز از ۲۰۰
و حتی نزدیک به هزار یاد کرده‌اند،
اما او خود کمتر به تألیف و تصنیف مستقل پرداخته و آثار وی معمولاً حاشیه یا شرح یا تلخیص کتب دیگران است.
آثار چاپی:
۱. التبیین
فی شرح الاربعین النوویه، که در قاهره (۱۳۳۲ق/۱۹۳۸م) چاپ و منتشر شده است.
۲. حاشیه علی شرح الجاربردی علی الشافیه، که همراه با مجموعه‌ای در علم صرف در آستانه (استانبول، ۱۳۱۰ق/۱۸۹۲م) به چاپ رسیده است.
۳. زوال الترح
فی شرح منظومه ابن فرح، در علم مصطلح الحدیث که به کوشش فلیشر در لیدن (۱۸۹۵م) به نام ابن عبدالهادی مقدسی انتشار یافته، به وی نیز نسبت داده شده است.
آثار خطی:
۱. ایضاح المبهم من
لامیة العجم، که در کتابخانه‌های کوپریلی
و سوهاج
موجود است.
۲. حاشیه علی شرح العقائد النسفیة از تفتازانی.
۳. درج المعالی
فی شرح بدء الامالی، در
علم کلام و
عقاید .
۴. النفحات السریه و لطائف العلوم الخفیه.
عمادالدین ابوالفداء اسماعیل بن ابراهیم بن عبدالله بن محمد (۸۲۵ -۸۶۱ق/۱۴۲۲-۱۴۵۷م)، عالم شافعی می‌باشد. از زندگی وی آگاهی چندانی نداریم، جز اینکه نوشته‌اند وی در بیت‌المقدس زاده شد و در آنجا پرورش یافت و سپس به
قاهره
سفر کرد و در آنجا نزد
ابن حجر عسقلانی ،
جلال الدین محلی و دیگران به فراگیری
علم پرداخت. قلقشندی نیز از مشایخ وی بوده است.
هنگامی که جد او جمال الدین در ۸۵۰ق/۱۴۴۶م در مدرسه صلاحیه به تدریس می‌پرداخت. وی در آنجا درس او را بازگو می‌کرد. مدتی نیز به نیابت از پدربزرگ خویش خطیب
مسجدالاقصی شد. وی مشیخه خانقاه صلاحیه را با تنی چند از
بنی‌غانم مشترکاً عهده‌دار بود.
ابن جماعه در بیت‌المقدس درگذشت و در آرامگاه خانوادگی خویش در ماملا به خاک سپرده شد.
تنها اثری که از وی به جا مانده، کتاب الاقتراح علی علوم الحدیث لابن صلاح است که نسخه‌ای از آن در کتابخانه چستربیتی، موجود است. در مورد آثار منسوب به وی به سخاوی
و بغدادی
مراجعه شود.
نجم‌الدین ابوالبقاء محمد بن ابراهیم بن عبدالله بن محمد (۸۳۳ - پس از ۹۰۱ق/۱۴۲۹-۱۴۹۶م)، فقیه شافعی. وی دربیت‌المقدس زاده شد و در همان‌جا پرورش یافت و به تحصیل علم پرداخت.
او قسمتی از
فقه را نزد جد خود آموخت و از وی
حدیث شنید. سپس در زادگاه خود از کسانی چون
قلقشندی ،
شهاب الدین ابن حامد ، ابن قاضی شهبه و دیگران نیز دانش فراگرفت و بعد به قاهره سفر کرد و در آن دیار نیز از محضر درس علمای برجسته‌ای مانند ابن حجر عسقلانی، عزالدین ابن فرات و جلال الدین محلی استفاده کرد. گفته شده که شمار شیوخ او متجاوز از ۳۰۰ تن بوده‌اند.
هنگامی که پدر وی برهان‌الدین ابراهیم بن‌عبدالله بن محمد قاضی‌القضاة بود و تدریس در مدرسه صلاحیه را نیز به عهده داشت، پیشنهاد کرد که چون وی به امور مهم قضا مشغول است، به جای او پسرش نجم‌الدین در این مدرسه تدریس کند و عبدالملک الظاهر خشقدم آن را پذیرفت. چون پدر وی در ۸۷۲ق درگذشت، نجم‌الدین به جای پدر به عنوان قاضی القضاة شافعی بیت‌المقدس برگزیده شد، اما در اواخر همین سال از تدریس در مدرسه صلاحیه و قاضی القضاتی برکنار شد و در منزل خود به صدور فتوی و تدریس پرداخت و تنها مقام خطابت مسجدالاقصی را حفظ کرد.
او در ۸۷۸ق پس از برکناری کمال‌الدین ابن ابی شریف از سمت استادی در مدرسه صلاحیه به عنوان مدرس آنجا انتخاب شد و از منصب قضا دوری گزید. چنانکه بعد از مدتی از خطابه در مسجدالاقصی نیز احتراز جست و یکسره از مردم کناره گرفت.
از شاگردان و راویان وی می‌توان از ابوالیمن مجیرالدین علیمی نویسنده
حنبلی کتاب
انس الجلیل نام برد که در ۸۷۳ق از وی اجازه روایت گرفته است.
در مورد تاریخ درگذشت وی اطلاع دقیقی در دست نیست و تنها غزی
نوشته که وی پس از ۹۰۱ق درگذشته است.
تنها دو اثر از آثار منسوب به وی در دست است:
۱.
الدرر النظیم
فی اخبار موسی الکلیم. النجم اللامع
فی شرح جمع الجوامع
که مجلدات ۱، ۳ و ۴ آن کامل ولی مجلد ۲ آن ناقص است. در مورد دیگر آثار منسوب به وی به
علیمی
مراجعه شود.
(۱) آستان قدس، فهرست.
(۲) ابن تغری بردی، یوسف، المنهل الصافی، به کوشش نبیل محمد عبدالعزیز، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
(۳) ابن تغری بردی، یوسف، النجوم.
(۴) ابن جزری، محمد، غایة النهایة، به کوشش برگشترسر، بیروت، ۱۳۵۲ق/۱۹۳۳م.
(۵) ابن جماعه، محمد، شرح الکافیة، به کوشش محمد عبدالنبی عبدالمجید، قاهره، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۷م.
(۶) ابن حجر عسقلانی، احمد، انباء الغمر، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م.
(۷) ابن حجر عسقلانی، احمد،
الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
(۸) ابن دقماق، ابراهیم، الانتصار لواسطة عقد الامصار، بیروت، دارالا¸فاق الجدیده.
(۹) ابن طولون، محمد بن علی، قضاة دمشق، به کوشش صلاح‌الدین منجد، دمشق، ۱۹۵۶م.
(۱۰) ابن فرات، محمد بن عبدالرحیم، تاریخ، به کوشش قسطنطین زریق، بیروت، ۱۹۳۶م.
(۱۱) ابن قاضی شهبه، احمد بن محمد، تاریخ، به کوشش عدنان درویش، دمشق، ۱۹۷۷م.
(۱۲) ابن قاضی شهبه، احمد بن محمد، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
(۱۳) ابن قنفذ، احمد بن حسن، الوفیات، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۱۴) ابن کثیر، البدایة؛ ابن ملقن، عمر، طبقات الاولیاء، به کوشش نورالدین شریبه، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م؛
(۱۵) ابن وردی، زین‌الدین عمر، تتمة المختصر، به کوشش احمد رفعت بدراوی، بیروت، ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م.
(۱۶) احمد، سالم عبدالرزاق، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة
فی الموصل، بغداد، ۱۳۹۷ق/ ۱۹۷۷م.
(۱۷) ازهریه، خطی.
(۱۸) اسنوی، جمال‌الدین عبدالرحیم، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالله جبوری، بغداد، ۱۳۹۰ق/ ۱۹۷۰م.
(۱۹) برزالی، قاسم، مشیخه قاضی القضاة ابن جماعه، به کوشش موفق بن عبدالله، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
(۲۰) بغدادی، هدیه.
(۲۱) تیموریه، خطی.
(۲۲) حسینی، محمد بن علی، ذیل تذکرة الحفاظ، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
(۲۳) خدیویه، فهرست.
(۲۴) دارالکتب، خطی.
(۲۵) دباغ، مصطفی مراد، الموجز
فی تاریخ‌الدول الاسلامیة، بیروت، ۱۹۸۰م.
(۲۶) دواداری، ابوبکر، کنزالدرر، به کوشش هانس روبرت رویمر، قاهره، ۱۳۷۹ق/۱۹۶۰م.
(۲۷) ذهبی، محمد، دول الاسلام، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۵ق.
(۲۸) ذهبی، محمد، ذیول
العبر، به کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۲۹) سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة، قاهره، ۱۳۲۴ق.
(۳۰) سخاوی، عبدالرحمان، الضوء اللامع، قاهره، ۱۳۵۴ق.
(۳۱) سرکیس، چاپی.
(۳۲) سلامی، محمد، تاریخ علماء بغداد، به کوشش عباس عزاوی، بغداد، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م.
(۳۳) سید، خطی.
(۳۴) سید، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، ۱۹۵۹م.
(۳۵) سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
(۳۶) سیوطی، حسن المحاضرة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
(۳۷) صفدی،
اعیان العصر، نسخه عکسی موجود در مرکز.
(۳۸) صفدی، نکت الهمیان، به کوشش احمد زکی‌بک، قاهره، ۱۳۲۹ق/ ۱۹۱۱م.
(۳۹) طلس، محمد اسعد، الکشاف عن مخطوطات خزائن کتب الاوقاف، بغداد، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۳م.
(۴۰) عبدالمجید، محمد عبدالنبی، مقدمه بر شرح الکافیة، (ابن جماعه در همین مآخذ).
(۴۱) علیمی، عبدالرحمان، انس الجلیل، بیروت، ۱۹۷۳م.
(۴۲) غزی، نجم‌الدین، الکواکب السائرة، به کوشش جبرائیل سلیمان جبور، بیروت، ۱۹۴۵م.
(۴۳) فاسی، محمد، العقد
الثمین، به کوشش فؤاد سید، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۴۴) الفهرس التمهیدی، قاهره، ۱۹۴۸م.
(۴۵) کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
(۴۶) کحاله، عمررضا، المنتخب من مخطوطات المدینة المنورة، دمشق، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.
(۴۷) کوپریلی، خطی.
(۴۸) مرعشی، خطی.
(۴۹) مقریزی، احمد، السلوک، به کوشش محمد مصطفی زیاده، قاهره، ۱۹۴۱م.
(۵۰) نباهی مالقی، ابوالحسن، تاریخ قضاة اندلس، به کوشش لوی پرووانسال، قاهره، ۱۹۴۸م.
(۵۱) نعیمی، عبدالقادر، الدارس
فی تاریخ المدارس، به کوشش جعفر حسنی، دمشق، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
(۵۲) یاقوت، بلدان.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن جماعه»، ج۳، ص۱۰۴۰. ]
