أَثَر (مفردات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
أَثَر (به فتح الف و ثاء) از
واژگان قرآن کریم به معنای نشانه است.
این اصطلاح در آیات مختلف
قرآن کریم با معانی مختلف مانند اعمال و سنت‌های باقی ماننده از انسان‌ها، طریقه،
دین، جای قدم و ... استعمال شده است.
مشتقات
أَثَر که در آیات قرآن آمده عبارتند از:
اَثَرِی (به فتح الف و ثاء) به معنای پشت سر من؛
اَثارَةٍ (به فتح الف و راء) به معنای نشانهای؛
آثَرَ (به فتحه الف و ثاء) به معنای برگزید؛
یُؤْثِرُونَ (به ضم یاء و سکون همزه) به معنای مقدم می‌دارند، است.
أَثَر به معنای نشانه است.
در
قاموس باقی مانده شیئی گفته است.
به طور کلّی اثر عبارت است از علامت و نشانهای که از چیزی یا از کسی باقی ماند خواه بنائی باشد یا دینی یا بدعتی یا جای پایی و یا غیر از اینها.
به مواردی از
أَثَر که در قرآن به کار رفته است، اشاره می‌شود:
(نَحْنُ نُحْیِ الْمَوْتی وَ نَکْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ) (به يقين ما مردگان را زنده مى‌كنيم و آن‌چه را از پيش فرستاده‌اند و آن‌چه را از خود باقى گذاشته‌اند.)
مراد اعمال و کارها و سنّت‌هایی است که از انسان‌ها باقی می‌ماند.
(اِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلی اُمَّةٍ وَ اِنَّا عَلی آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ) «یعنی ما پدران خود را بر دینی و طریقه‌ای یافتیم و ما آثار و باقی مانده آنها که همان طریقه‌شان است پیروی خواهیم کرد.»
در آیه کریمه مراد طریقه است. اثر را بعد و پشت سر نیز معنی کرده‌اند گویند «خرج فی اثره» یعنی در پی او خارج شد شخص سابق که رفته، راه و جای قدم‌هایش علامت و باقی مانده اوست و آن‌که از پس وی خارج می‌شود در علامت و نشانه او قدم بر می‌دارد.
(هُمْ اُولاءِ عَلی اَثَرِی) «قوم من پشت سر من‌اند»
موسی در باره قومش به خدا عرض می‌کند. یعنی آن هفتاد نفر به راهی که من پیموده‌ام قدم خواهند گذاشت و در «
طور» به من خواهند رسید.
(وَ قَفَّیْنا عَلی آثارِهِمْ بِعِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ) (و در پى آنها (پيامبران پيشين)،
عیسی بن مریم را فرستاديم.)
در این
آیه مراد از آثار همان
دین و طریقه
توحید است که اثر
پیامبران گذشته است. یعنی عیسی بن مریم را در پی آنها و بر دین آنها فرستادیم.
در آیه کریمه
(ائْتُونِی بِکِتابٍ مِنْ قَبْلِ هذا اَوْ اَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ) «کتابی غیر از این و یا نشانهای از علم که اثر گذشتگان است بیاورید.»
به معنی بقیّه و نشانه است.
در جریان
سامری آمده که او به موسی گفت:
(فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِنْ اَثَرِ الرَّسُولِ فَنَبَذْتُها) (من قسمتى از آثار و در پاى فرستاده خدا،
جبرئیل را گرفتم.)
مراد از اثر، چنان‌که از
ابو مسلم اصفهانی و
فخر رازی نقل شده دین موسی و مراد از رسول خود موسی است یعنی من مقداری از دین تو را قبول کردم و سپس آن را به دور افکندم و معنی
(بَصُرْتُ بِما لَمْ یَبْصُرُوا بِهِ) در صدر آیه آن است که من بطلان دین تو را دریافتم ولی این مردم ندانستند.
ولی باز این ترجمه دارای اشکال است و دلچسب نیست.
درباره آن‌که سامری از جای پای مرکب
جبرئیل خاک زنده شده را برداشت و مراد از اثر در آیه جای پای مرکب و مراد از رسول، جبرئیل است یک
روایت مرسله از
علی بن ابراهیم نقل شده
و چند روایت در
الدر المنثور و غیره آمده ولی بعید به نظر می‌آید و در ذیل روایت هست که در اثر زدن خاک مزبور به گوساله در بدن آن مو روئید و این عجیب‌تر است در مجسّمه‌ای که از
طلا ساخته شده چطور مو می‌روید؟! ! وانگهی آن وقت که مرکب جبرئیل وارد آب شد
بنی‌اسرائیل از آب گذشته بودند سامری در آنجا نبود که خاک را ببیند و بردارد.
یعنی «زندگی دنیا را برگزید.»
آثَرَ یُؤْثِرُ از باب افعال یعنی برگزیدن و اختیار کردن است.
مثل
(وَ یُؤْثِرُونَ عَلی اَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ) (و آنها را بر خود مقدم مى‌دارند هر چند خودشان بسيار نيازمند باشند.)
راغب در
مفردات گوید: استعمال اثر در تفضّل و برگزیدن به طور
استعاره است.
•
قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «اثر»، ج۱، ص۲۲-۲۳.
