آل در قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آل، اهل،
خانواده، پیروان، شخص
این واژه، ۲۵ بار فقط به صورت مضاف در
قرآن آمده است.
سیزده بار به «
فرعون»، چهار بار به «
لوط»، دو بار به «ابراهیم» و «یعقوب» و یک بار نیز به هر یک از واژه‌های «موسی» «هارون» «داوود» و «عمران» اضافه شده است. در ریشه لغوی «آل» دو نظر اساسی وجود دارد
که بر گوناگونی معنای این لفظ، تناسب معانی با لفظ و نیز تشخیص معنای حقیقی از مجازی مؤثّر است.
لغویان و مفسّران برای «آل» چهارمعنا ذکر کرده‌اند: «اهل و
خانواده» «پیروان» «شخص» و «نزدیکان خاص».
«آل» در
قرآن بیش‌تر به معنای «پیروان» است؛ یعنی قوم و گروهی که پیرو شخصی دارای مسلک ویژه باشند که آن‌ها را به هم پیوند داده است؛ پس از این معنا، «آل» به ترتیب در معانی «اهل و
خانواده» «شخص» و «نزدیکان خاص» به کار رفته است.
اهل و
خانواده، شایع‌ترین معنای «آل» است؛ از این رو، هنگام کاربرد این واژه بدون قرینه، فقط این معنا به
ذهن می‌آید. شاید تبادر معنای
خانواده موجب شده تا بعضی لغویان، آن را فقط به همین معنا بدانند.
به نظر برخی لغویان، «آل» در اصل، «اهل» بوده، «هاء» به «همزه» تبدیل؛ سپس تخفیف شده و کلمه «آل» پدید آمده است؛ زیرا مصغّر کلمه «آل»، «اُهَیْل» است و تصغیر، کلمات عرب را به ریشه لغوی آن‌ها باز می‌گرداند.
برخی از لغویان و مفسّران نیز همین نظر را تأیید کرده‌اند.
برخی، از جمع بین آیه «إِلاَّ ءَالَ
لوط نَجَّینهُم بِسَحَر » فقط
خانواده لوط بود که سحرگاهشان رهانیدیم.
و «فَأَسرِ بِأَهلِکَ بِقِطع مِنَ الَّیل » پس پاسی از
شب گذشته،
خانواده‌ات را حرکت ده.
نتیجه می‌گیرند که آل، همان
اهل است.
شیخ طوسی نیز در آیه «إِنَّ اللّهَ اصطَفی ءَادَمَ و نوحاً و ءَالَ إبرهیمَ و ءَالَ عِمرنَ عَلَی العلَمین » خداوند؛ آدم، نوح،
آل ابراهیم و
آل‌عمران را بر جهانیان برگزید
«آل» را به معنای «اهل» می‌داند.
گروهی دیگر از مفسّران نیز همین معنا را برای «آل» در آیات ذیل پذیرفته‌اند:«إلاَّ ءَالَ
لُوط نَجَّینهُم بِسَحَر»
«أَخرِجوا ءَالَ
لوط مِن قَریَتِکُم »
خانواده لوط را از قریه خود بیرون برانید
، «إِلاَّ ءَالَ
لُوط اِنَّا لَمُنَجُّوهُم أَجمَعین » دیگر
خانواده لوط که به تحقیق همه آن‌ها را رهانیدیم.
در چند جای
قرآن، از جمله در آیه ۳۳
آل‌عمران و ۵۴
نساء آل به معنای فرزندان آمده؛
امّا منافاتی با معنای «اهل» ندارد؛ چرا که بارزترین مصداق اهلو
خانواده هرکسی فرزندان اویند. گرچه شایع‌ترین معنای «آل»، «اهل» است، تفاوت‌هایی بین کاربرد این دو وجود دارد؛ از جمله، «آل» برخلاف «اهل» به زمان، مکان و کلمات نکره اضافه نمی‌شود؛ هم‌چنین «آل» برخلاف «اهل» بیش‌تر به افراد شریف و با فضیلت (در
دنیا یا
آخرت ) اضافه می‌شود؛
ازاین رو، در قرآن، مضافٌ‌الیه «آل» یا نام
پیامبر (صلی الله علیه وآله)است یا «
فرعون » که بزرگ و فرمان‌روای قوم خود بوده‌است.
این معنا (پیروان کسی که آیین و مسلک خاّصی دارد) در قرآن بیش از معانیِ دیگر آمده است.
در آیه «و‌أَغرَقنا ءَالَ فِرعَون » و ما پیروان فرعون را غرق گردانیدیم
از لشکر فرعون به «آل» تعبیر شده؛ چون با او بر یک عقیده بودند.
آل، در آیه «أَدخِلوا ءَالَ فِرعَونَ أشَدَّ العَذاب»
نیز به همین معنا است؛ زیرا فرعون، فرزند نداشته، و
پدر،
عمو،
برادر و نزدیکان خاصّ وی نبوده‌اند تا خاندان و اهلش مراد باشد؛ پس پیروان وی منظور است؛
بنابراین، مقصود در سیزده آیه‌ای که در آن‌ها «آل‌فرعون» آمده، پیروان فرعون است، نه اهل و
خانواده او.
پیش از این گذشت که در ریشه لغوی «آل» دو نظر وجود دارد که یکی از آن‌ها در ذیل معنای «اهل» ذکر شد. رأی دیگر این‌است که «آل» از کلمه دیگری گرفته نشده؛ بلکه اصلِ آن، «اَوْل» به معنای رجوع و بازگشت و مصغَّرش «أُوَیْل» است، نه «أُهَیْل»؛
در این صورت، تناسب آل با معانیِ چهارگانه حفظ می‌شود؛ چرا که با این ریشه لغوی، آلِ شخص به کسانی گفته می‌شود که به سبب خویشاوندی یا با عنوان یا روش و دین به او منسوب باشند؛
پس تفاوت «اهل» با «آل» در این است که در «اهل»، «انس و الفت» با شخص، و‌در «آل» رجوع به شخص
اصل قرار می‌گیرد. براساس رأی این گروه از لغویان، بعید نیست که آل، «مشترک لفظی» و معانی مذکور، حقیقی باشد نه مجازی.
گاهی مقصود از آلِ فلان، خودِ شخص است.
دلیل این‌که از شخص، به آل او تعبیر می‌کنند، توجّه دادنِ دیگران به مقام و شأن او است.
این معنا، هم مورد نظر مفسّران است و هم در اشعار عرب آمده. به نظر برخی مفسّران، در آیه «وَبَقیَّةٌ مِمّا تَرَکَ ءَالُ موسی و ءَالُ هرون»
«إِنَّ اللّهَ اصْطَفی ءَادمَ و نوحاً وَ‌ءَالَ إبرهیمَ وَ ءَالَ عِمرن عَلَی العلَمین»
مقصود، شخصِ
موسی،
هارون،
ابراهیم و
عمران است؛
همان‌گونه که مراد از «آل‌ابی‌بکر» در بیت زیر، شخص ابوبکر است: و لاتبک میتاً بعد میت أحبّه / علی و عبّاس و آل أبی بکر.
چهارمین معنای واژه «آل»، کسانی هستند که رابطه خاصّی با انسان دارند؛ چه این رابطه از طریق خویشاوندی و نزدیکی با فرد حاصل شود، چه با دوستی؛
براین‌اساس، منظور از
آل‌محمد (صلی الله علیه وآله)، نزدیکان خاصّ حضرت خواهد بود.
علامه طباطبایی، براساس همین معنا، مقصود از «
آل‌ابراهیم» و «
آل عمران» در
آیه «إِنَّ اللّهَ اصطَفی ءَادَم و‌نوحاً و ءَالَ إبرهیمَ وَ ءَالَ عِمرن عَلَی العلَمین»
را نزدیکانِ خاصّ ابراهیم و‌عمران و کسانی می‌داند که به آن دو ملحق‌می‌شوند.
(۱) مصطفوی، حسن، التحقيق فى كلمات‌القرآن‌الكريم.
(۲) شیخ‌طوسی، محمد بن حسن، التبيان فى تفسيرالقرآن.
(۳) رازی، فخرالدین، التفسير الكبير.
(۴) مکارم‌شیرازی، ناصر، تفسير نمونه.
(۵) قرطبی، محمد، الجامع لأحكام‌القرآن.
(۶) قرشی، علی‌اکبر، قاموس قرآن.
(۷) ابن‌منظور، لسان‌العرب.
(۸) طریحی، مجمع‌البحرين.
(۹) طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‌البيان فى تفسير القرآن.
(۱۰) روحانی، محمود، المعجم الإحصايى.
(۱۱) ابن‌فارس، معجم مقاييس‌اللغة.
(۱۲) راغب‌اصفهانی، حسین، مفردات الفاظ القرآن.
(۱۳) طباطبایی، محمدحسین، الميزان فى تفسير القرآن.
مرکز دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «آصف بن برخیا».
