یحیی بن علی منجم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابواحمد
یحیی بن علی بن یحیی بن ابی
منصور المنجم الندیم، یکی از چهار فرزند
ابوالحسن علی بن یحیی و یکی از افراد مشهور
خاندان بنومنجم بود.
ابواحمد در ۲۴۱ به دنیا آمد.
عمده شهرت او به سبب پرداختن به ادبیات و موسیقی است. او در دربار معتضد و مُکتَفی
احترام و منزلت بسیار داشته و مقریزی، ماجرای رایزنی معتضد را با او راجع به اصلاح تقویم در
زمان متوکل آورده است.
ابواحمد نخستین فرد از خانواده بنومنجم است که هم کتاب کاملی از وی باقی مانده و هم اطلاعات کافی از زندگی وی در دست است. وی پیرو
عقاید معتزلی بوده و مجلس بحث و گفتگویی را در مسائل کلامی اداره می‌کرده است. ابیات او در رثای
ثابت بن قره، از جمله مشهورترین اشعار اوست.
پژوهش‌های وی در موسیقی، نشان می‌دهد که در این کار مهارت داشته و از جمله نظریه‌پردازان موسیقی بوده، به طوری که ثابت
بن قره در باب موسیقی با وی
مشورت می‌کرده است.
آثار او عبارت است از:
الباهر فی اخبار شعراء مُخَضْرَمی الدولتین، زندگی‌نامه شعرای مخضرمی که در دوره انتقال
حکومت اسلامی از امویان به
عباسیان می‌زیسته‌اند. وی موفق به اتمام این کتاب نشد و پسرش ابوالحسن آن را به پایان رساند.
از این کتاب، جز قسمت‌هایی که
ابوالفرج اصفهانی نقل کرده،
چیز دیگری در دست نیست.
کتاب دیگر او، رسالة إلی قُسطا
بن لوقا و حنین
بن اسحاق، مجادلات او با
قسطا بن لوقا درباره
مذهب بوده که آن نیز باقی نمانده است.
مهمترین کتاب او رسالة فی الموسیقی است که به کوشش یوسف شوقی در
مصر به چاپ رسیده است.
به نوشته فارمر شاید کتاب النغم یا کتاب النغمه منسوب به ابواحمد، همان اثری باشد که نسخه‌ای از آن در موزه بریتانیا (ش or ۲۳۶۱) با عنوان رساله فی الموسیقی محفوظ است. شوقی نیز
بر یکسانی مطالبی از رساله فی الموسیقی و آنچه ابوالفرج اصفهانی در الاغانی به نقل از کتاب النغم ابواحمد
یحیی آورده، تأکید کرده است. هرچند فلایشهامر رساله فی الموسیقی و کتاب النغم را دو اثر مستقل دانسته است، اما با توجه به توضیحات شوقی، رساله مورد نظر ابوالفرج اصفهانی باشد. به نوشته فارمر رساله فی الموسیقی ِ ابواحمد به همراه رساله فی إجزاء خَبَریه الموسیقی تألیف کندی تنها آثاری هستند که جنبه‌های گوناگون موسیقیِ قدیم
عرب را توضیح می‌دهند. محمد بهجت الاثری، رسالة فی الموسیقی ابواحمد را براساس نسخه
لندن با نام کتاب النغم لیحیی
بن علی بن یحیی المنجم در ۱۳۲۹ش/ ۱۹۵۰ در
بغداد، زکریا یوسف آن را بر اساس همان نسخه با نام رساله ابی المنجم فی الموسیقی در ۱۳۴۳ ش/ ۱۹۶۴ در
قاهره و شوقی آن را براساس نسخه موزه بریتانیا و نسخه کتابخانه رضا رامپور در هند (ش ۳۰۹۷) و با تعلیقات و حواشی مفصل، با نام رسالة ابن المنجم فی الموسیقی و کشف رموز کتاب الاغانی در ۱۳۵۵ش/ ۱۹۶۷ در قاهره به چاپ رسانده‌اند. شوقی، عکس هر دو نسخه خطی را نیز در پایان این کتاب آورده است. وی در ویرایش رساله فی الموسیقی از فصل بندی نسخه کتابخانه رضا رامپور پیروی کرده که عبارت است از: چهار فصل نخست در معرفی کتاب، تعریف نغمه، انواع نغمه، تعریف مجری و انواع آن؛ فصل‌های پنجم و هفتم در بررسی آرای
ابواسحاق موصلی و
نقد عقاید او درباره موسیقی؛ فصل هشتم درباره نغمه‌های غنایی در موسیقی؛ و فصل نهم خاتمه رساله. ابواحمد در اثر خود، ضمن معرفی عناصر موسیقی، مانند نغمه‌های دهگانه و لحن‌ها، آرای
اسحاق بن ابراهیم موصلی در مبانی نظری موسیقی را نیز
نقد کرده است. در رساله فی الموسیقیِ ابواحمد اصطلاحات موسیقایی بسیاری شرح و تعریف شده و ابواحمد برخی از این اصطلاحات را به همان صورت فارسی به کار برده است؛ اصطلاحاتی چون زیر، بم و دستان. کحاله
به اشتباه، چند کتابِ ابوالحسن احمد
بن یحیی، پسرِ ابواحمد، را به ابواحمد نسبت داده است.
ابواحمد در
ربیع الاول ۳۰۰ درگذشت.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خاندان بنومنجم»، شماره۱۹۳۲.
