• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

کودکی پیامبر اسلام

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


نبی مکرم اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در دوران کودکی، والدین خود را از دست داده و تحت کفالت پدر بزرگ خویش عبدالمطلب و در پناه الهی قرار گرفتند؛ قرآن نیز به مسئله یتیم شدن ایشان در کودکی اشاره نموده است.


نخستین چیزی که در دوران کودکی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) جلب توجه مـی‌کند و قرآن کریم بر آن تاکید دارد، یتیم‌ بودن‌ آن حـضرت اسـت. هنگامی که مادرش آمنه بنت وهب به او حامله‌ بود‌، پدرش عبداللّه‌ بن عبدالمطلب از دنیا رفت و مادرش نیز در سن ۵ یا ۶ سالگی آن‌ ‌حـضرت‌ در‌ مـحلی بـه نام ابواء، نزدیکی مدینه از دنیا رفت و بدین‌گونه هـم از‌ طـرف‌ پدر‌ و هم از طرف مادر یتیم شد. در قرآن مجید در دو آیه به دوران کودکی و یتیم شدن پیامبر اشاره شده است.
• «اَلَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوَی؛
[۱] ضحی/سوره۹۳، آیه۶.    
آیا او تو را یتیم نیافت و پناه داد؟!»
• «وَوَجَدَکَ ضَالاًّ فَهَدَی؛
[۲] ضحی/سوره۹۳، آیه۷.    
و تو را گمشده یافت و هدایت کرد.»
در آیه نخست اشاره به یتیمی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شده که چون آن حضرت در شکم مادر بود، پدرش عبدالله را از دست داد و ۶ ساله بود که مادرش نیز از دنیا رفت و خداوند او را در آغوش جدش عبدالمطلب و در ۸ سالگی که جدش از دنیا رفت، در دامان عمویش ابوطالب پناه داد که او را همچون جان شیرین در بر می‌گرفت و محافظت می‌کرد. در آیه دوم می‌فرماید: «تو را گمشده یافت و هدایت کرد.» مفسّران و تاریخ‌نگاران گفته‌اند: وقتی حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با «حلیمه سعدیه» نزد‌ عبدالمطلّب می‌آمدند، در راه گم شدند. برخی گفته‌اند: ایشان‌ در راه شام‌ از‌ راه دور افتادند و بعضی گفته‌اند: ایشان در درّه‌های مکّه‌ راه را گم کردند و خداوند هدایت‌شان‌ کرد و به راه بازگرداند. طبرسی (رحمة‌الله‌علیه) این اقوال را در مجمع البیان آورده است؛
[۳] شیخ طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱۰، ص۳۸۸.    
لیکن علامه طباطبایی‌ (رحمة‌الله‌علیه) ‌ایـن سخن‌ را فـراتر از راه گم‌کردن‌های جغرافیایی‌ گرفته‌اند و فرموده‌اند: «مراد از ضلال در اینجا گمراهی نیست بلکه مراد عدم هدایت است، و منظور از هدایت نداشتن رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، حال خود آن جناب است، صرف نظر از هدایت الهی می‌ خواهد بفرماید اگر هدایت خدا نباشد تو و هیچ انسانی دیگر از پیش خود هدایت ندارید مگر به وسیله خدای سبحان، پس رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، با قطع نظر از هدایت خدا ضاله و بی راه بود.»
[۴] علامه طباطبایی، سید محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۵۲۳.    
[۵] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۷، ص۱۰۷.    


از انس بن مالک روایت شده که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نه خیلی بلند قد بود و نه کوتاه، نه سپید رنگ پریده بود و نه‌ گندمگون‌ سیه‌ چرده.
[۶] ترمذی، محمد بن عیسی، الشمائل المحمدیه، ج۱، ص۲۸.    
مویش نه بسیار مجعد و پر چین و شکن‌ بـود و نـه کـاملا صاف و بی چین.
[۷] ترمذی، محمد بن عیسی، الشمائل المحمدیه، ج۱، ص۲۹.    
براء بن عـاذب نـیز گـفته است: گیسوی آن بزرگوار تا دوش می‌رسید. شانه و کتفی گشاده داشت‌ و‌ اندامش نه کوتاه بود و نه بلند.
[۸] ترمذی، محمد بن عیسی، الشمائل المحمدیه، ج۱، ص۳۰.    
از مولا، امیرالمومنین (علیه‌السّلام) روایت شـده کـه پیـامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دست و پایی ضخیم‌ و مردانه‌ داشت. بزرگ سر و درشت استخوان بـود یـک رشته باریک مو، از سینه‌ تا‌ ناف آن گرامی رسته بود و چون راه می‌رفت، متمایل به جلو حرکت می‌کرد. چنانکه گویی در سراشیب‌ قدم‌ بـر‌ مـی‌دارد.
[۹] ترمذی، محمد بن عیسی، الشمائل المحمدیه، ج۱، ص۳۱.    
امیر المـومنین (علیه‌السّلام) همچنین افزوده است: پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) چاق و پر گوشت نبود و صورتش نیز‌ تا‌ اندازه‌ای مدور بود. چهره‌ای آمیخته به سرخی و چشمانی کاملا‌ سیاه‌ و مژگانی بلند و کشیده داشت.
[۱۰] ترمذی، محمد بن عیسی، الشمائل المحمدیه، ج۱، ص۳۲.    

حضرت امام‌ رضا (علیه‌السّلام) از‌ پدران‌ گرامی خود نقل فرموده است: پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) چهره‌ای سپید و آمیخته به سرخی داشت. چشمانش کـاملا سـیاه‌ و مـویش صاف و بدون چین و شکن بود. محاسنی انبوه داشت و گیسویش تا بنا‌ گوش‌ مـی‌رسید. گردنش‌ بـه تـنگی از نقره شباهت داشت و ترقوه‌هایش چون طلا می‌درخشید. دست و پایش ضخیم و مردانه‌ و استخوان قوزک پایش درشـت بـود.
[۱۱] شیخ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، ج۱، ص۳۴۱.    
[۱۲] علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۶، ۱۴۷.    
یکی از ویژگی‌های پیـامبر اکـرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که در منابع تاریخی و حدیثی به آن اشاره شده، مهر نبوت است. حـضرت عـلی‌ (علیه‌السّلام) که نزدیک‌ترین فرد به آن بزرگوار بود، گفته است: در میان در کتف آن حضرت مهر نبوت‌ وجـود‌ داشت.
[۱۳] ترمذی، محمد بن عیسی، الشمائل المحمدیه، ج۱، ص۳۲.    


از آن جا که شغل اصلی قریش به دلیل لم یزرع بودن سرزمین مکه،
[۱۴] ابراهیم/سوره۱۴، آیه۳۷.    
بازرگانی بود و پدر بزرگ عبدالله یعنی‌هاشم بن عبد مناف نخستین کسی بود که سفرهای تابستانی و زمستانی را برای تجارت پایه‌گذاری نمود؛
[۱۵] قریش/سوره۱۰۶، آیه۱.    
[۱۶] قریش/سوره۱۰۶، آیه۲.    
[۱۷] قریش/سوره۱۰۶، آیه۳.    
[۱۸] قریش/سوره۱۰۶، آیه۴.    
[۱۹] شیخ طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱۰، ص۴۵۲.    
[۲۰] ابن حبیب بغدادی، محمد بن حبیب، المنمق فی اخبار قریش، ص۴۲.    
[۲۱] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۵۹.    
[۲۲] ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۵۸.    
[۲۳] ابن حبیب بغدادی، محمد بن حبیب، المحبّر، ص۱۶۲.    
جناب عبدالله به منظور تجارت، همراه کاروان قریش رهسپار شام شد، در حالی که همسرش آمنه به محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) باردار بود. وی هنگام بازگشت از سفر تجاری شام در حالی که ۲۵ سال از عمر شریفش می‌گذشت، بیمار شد و در میان «بنی‌عدی بن نجار» که دایی‌های وی بودند توقف کرد؛ ولی بیماری او طولانی شده و پس از یک ماه، در همان جا از دنیا رفت.
[۲۴] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰.    
[۲۵] ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۸۰.    
[۲۶] ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۱۰.    
[۲۷] ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۷۹.    

درباره وفات عبدالله بن عبدالمطلب دو نقل وجود دارد:
۱. یک قول آن است که عبدالله بن عبدالمطلب قبل از این‌که فرزند بزرگوارش حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) به دنیا بیاید، در شهر یثرب (مدینه) از دنیا رفت
[۲۸] ابوبکر بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوه، ج۱، ص۸۸.    
[۲۹] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۵۷۹.    
و در همان جا او را دفن کردند. ابن اثیر در کتاب «اسد الغابة» این قول را ثابت‌تر و محکم‌تر می‌داند.
[۳۰] ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، اسد الغابه فی معرفه الصحابه، ج۱، ص۱۳-۱۴.    

۲. نقل دیگری می‌گوید که حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) متولد شده بود که عبدالله از دنیا رفت.
[۳۱] ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۱، ص۳۳-۳۴.    
یعقوبی و برخی دیگر معتقدند که وفات عبدالله پس از ولادت پیامبر مورد قبول بیش‌تر علما و دانشمندان بوده و اجماعی است.
[۳۲] یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰.    
و از اشعار عبد المطلب که هنگام مرگ خطاب به ابوطالب؛ در مورد سفارش رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) گفته است نیز همین قول تایید می‌شود.
[۳۳] امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۸، ص۱۱۴.    
[۳۴] ابن اسحاق مطلبی، محمد ابن اسحاق، السیر و المغازی، ج۱، ص۶۹.    
[۳۵] ابن شهرآشوب، محمد بن علی‌، مناقب آل ابی‌طالب (علیهم‌السّلام)، ج۱، ص۳۴.    

در تعیین زمان دقیق وفات عبدالله بن عبدالمطلب، پس از ولادت فرزند عزیزش حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، اقوال مختلفی در صفحات تاریخ آمده است. بعضی از منابع وفات عبدالله را ۲ ماه پس از ولادت دانسته‌اند؛
[۳۶] تقی‌الدین مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۱، ص۹.    
این قول در روایتی از امام صادق (علیه‌السّلام) روایت شده و مرحوم کلینی هم آنرا اختیار فرموده است.
[۳۷] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۴۳۹.    
برخی دیگر وفات عبدالله را ۷ ماه پس از ولادت نقل کرده‌اند؛
[۳۸] ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۵۸.    
و برخی هم از وفات عبدالله، یک سال پس از ولادت خبر داده‌اند.
[۳۹] ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۸۰.    
[۴۰] ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، اسد الغابه فی معرفه الصحابه، ج۱، ص۱۳.    
اما آن‌چه مسلم است این است که پدر گرامی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) در مدینه از دنیا رفت و ایشان را در همان شهر، در مکانی به نام «دارالنابغه» دفن کردند.
[۴۱] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۵۷۹.    
بلکه طبری در تاریخ خود از واقدی روایت کرده که گفته است درباره این که عبدالله در مدینه از دنیا رفت و همانجا به خاک سپرده شد میان اصحاب ما اختلافی نیست.
[۴۲] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۸.    
قبر جناب عبدالله در مدینه روبه‌روی باب السّلام، قسمت سوق اللیل که قبلا «دارالنابغه» نام داشت، قرار دارد و در حکومت عثمانی دارای گنبد و بارگاه با شکوهی بود؛ اما اکنون همه آن آثار ویران شده و قبر در پی توسعه مسجد در ضلع غربی، درون مسجد قرار گرفته است؛ لیکن جای آن مشخص نیست.
[۴۳] غفاری، ابراهیم، راهنمای حرمین شریفین، ج۵، ص۱۸۵.
[۴۴] جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکّه و مدینه، ص۳۵۲.    


چنانچه مورخین نوشته‌اند، مـادر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از هـمان آغـازین روز تولد فرزندش، به دلیل‌ اندوه از دست دادن همسر، شیر کـافی برای ریختن به کـام تـنها ثمره ازدواج خویش و یادگار عبدالله نداشت. آمنه تنها‌ ۷ روز به فرزندش شیر داد و سپس از تغذیه و سیر کـردن وی عـاجز ماند.
[۴۵] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۴۴۸.    
[۴۶] ابن شهرآشوب، محمد بن علی‌، مناقب آل ابی‌طالب (علیهم‌السّلام)، ج۱، ص۳۱.    
[۴۷] آیتی، محمد ابراهیم، تاریخ پیامبر اسلام، ص۵۶.
به‌ همین دلیل، به پیشنهاد عبدالمطلب و بنا به رسم آن دوران طفل را به دایه سپردند.

۴.۱ - ثویبه

اولین زنی که افتخار شیردهی محمّد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را پیدا کرد، ثویبه، کنیز ابولهب بن عبدالمطلب بود.
[۴۸] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۹۴.    
[۴۹] ابن عبدالبر، یوسف‌ بن‌ عبدالله، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، ج۱، ص۲۸.    
[۵۰] ابن عبدالبر، یوسف‌ بن‌ عبدالله، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، ج۳، ص۹۴۰.    
[۵۱] ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، اسد الغابه فی معرفه الصحابه، ج۱، ص۱۴.    
او که به یمن بشارت ولادت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به ابولهب آزاد شده و به تازگی فرزندی به دنیا آورده بود؛
[۵۲] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۷، ص۹.    
[۵۳] صنعانی یمانی، عبدالرزاق بن همام، المصنف، ج۷، ص۴۷۷.    
[۵۴] ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۲، ص۳۳۲.    
چند روز آن حضرت را با شیر فرزندش مسروح شیر داد.
[۵۵] ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۸۷.    
[۵۶] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۹۴.    
[۵۷] ابن عبدالبر، یوسف‌ بن‌ عبدالله، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، ج۱، ص۲۸.    
[۵۸] تقی‌الدین مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۱، ص۹.    
مدت شیر خوردن محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از ثویبه چند روز بیشتر نبوده است.
[۵۹] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۹۴.    
[۶۰] ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، اسد الغابه فی معرفه الصحابه، ج۱، ص۱۴.    
[۶۱] علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۵، ص۳۸۴.    
[۶۲] ابن شهرآشوب، محمد بن علی‌، مناقب آل ابی‌طالب (علیهم‌السّلام)، ج۱، ص۱۴۹.    
در گزارشی نیز این مدت ۹ روز ذکر شده است.
[۶۳] دیاربکری، حسن، تاریخ الخمیس، ج۱، ص۲۲۲.    
[۶۴] نورالدین حلبی، علی بن ابراهیم، السیره الحلبیه، ج۱، ص۱۲۹.    

سیره‌نویسان نوشته‌اند که ثویبه پیش از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به حمزه
[۶۵] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۹۴.    
[۶۶] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۷، ص۹.    
[۶۷] طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، ج۱، ص۴۵.    
عموی ایشان شیر داده بود؛ و پس از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به ابوسلمة مخزومی، پسر عمه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و عبدالله بن جحش،
[۶۸] سهیلی، عبدالرحمن بن عبدالله، الروض الانف فی شرح السیره النبویه، ج۲، ص۱۶۴.    
و جعفر بن ابی‌طالب
[۶۹] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۹.    
نیز شیر داد. به‌ همین دلیل، این چهار تن برادران رضاعی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به شمار آمده‌اند.
[۷۰] ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، اسد الغابه فی معرفه الصحابه، ج۱، ص۱۵.    
[۷۱] ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۸۷.    
از این رو، هنگامی که دختر حمزه را برای تزویج به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پیشنهاد کردند، ایشان او را بر خود حلال ندانست.
[۷۲] امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۳، ص۴۷۳.    
[۷۳] تقی‌الدین مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۶، ص۱۱۰.    
برخی از سیره‌نویسان، این قضیه را به دلیل تناقض در اخبار با دیده تردید نگریسته‌اند؛ مانند جعفر مرتضی عاملی؛
[۷۴] عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی، ج۲، ص۱۵۱.    
و برخی هم در صدد اثبات آن برآمده‌اند.
[۷۵] نورالدین حلبی، علی بن ابراهیم، السیره الحلبیه، ج۱، ص۱۲۵.    
[۷۶] محب‌الدین طبری، احمد ابن عبدالله، ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی، ج۱، ص۱۷۲.    


۴.۲ - حلیمه

پس از آن تا پایان دوران رضاع وظیفه رضاعت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را زنی از زنان بادیه نشین به نام حـلیمه سـعدیه بـه‌ عهده گرفت و این سعادت نصیب او گردید،
[۷۷] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰.    
[۷۸] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب‌ الاشراف، ج۱، ص۹۳.    
[۷۹] مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۳، ص۱۳.
[۸۰] ابن اسحاق مطلبی، محمد ابن اسحاق، السیر و المغازی، ص۴۸.    
[۸۱] ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۶۲.    
[۸۲] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۵۷۲.    
[۸۳] ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم والملوک، ج۲، ص۲۶۱-۲۷۰.    
[۸۴] ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۱، ص۴۵۹-۴۶۲.    
از آنجاکه مردم مکه کودکان‌شان را برای آموختن فصاحت به قبایل بادیه‌نشین می‌سپردند و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز دوران شیرخوارگی و کودکی‌اش را تماما در میان قبیله بنی‌سعد گذرانده بود، خود را فصیح‌ترین مرد عرب معرفی کرده و می‌فرماید: «انا اعربکم، انا قرشی و استرضعت فی بنی سعد؛ من از همه شما فصیح ترم زیرا هم قرشی هستم، و هم در قبیله بنی سعد شیر خورده‌ام.»
[۸۵] ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۹۱.    
[۸۶] ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۶۷.    
[۸۷] ابن قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم، المعارف، ج۱، ص۱۳۲.    

بعضی از سیره‌نویسان اهل سنت درباره چگونگی سپردن حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به حلیمه، نوشته‌اند کسی حاضر نشده بود به او شیر بدهد، زیرا گفته می‌شد او یتیم است و می‌ترسیدند دستمزد مناسبی دریافت نکنند و حلیمه ناچار به قبول آن حضرت گردید.
[۸۸] ابن اسحاق مطلبی، محمد ابن اسحاق، السیر و المغازی، ص۴۹.    
[۸۹] ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۸۹.    
[۹۰] ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۱۲۰.    
[۹۱] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب‌ الاشراف، ج۱، ص۹۳.    
[۹۲] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۵۷۳.    
[۹۳] ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم والملوک، ج۲، ص۲۶۲.    
اما به نظر می‌رسد این تعبیر، درست نیست؛ چون سرپرستی محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را در آن موقع عبدالمطلب برعهده داشته است. دارایی پدر بزرگ پیامبر آن‌قدر بود که به گفته همین منابع حاضر می‌شود در برابر عبدالله پدر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) صد شتر قربانی کند. از طرفی در خبری از کتاب بحار الانوار چنین آمده که مجاهد از عباس عموی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌پرسد: آیا دایگان برای شیر دادن به محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نزاع و کشمکش داشتند؟ عباس می‌گوید: آری به خدا قسم. تعبیر «قد تنازعت الظئر فی رضاع محمد؟! قال: ‌ای و اللّه»
[۹۴] علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۵، ص۳۸۵.    
در این حدیث و سخن سیره‌نویسان شیعه مانند ابن شهرآشوب در مناقب با آن‌چه سیره‌نویسان اهل سنت در این باره گفته‌اند؛ در تناقض است.
[۹۵] عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی، ج۲، ص۱۶۳.    
[۹۶] ابن شهرآشوب، محمد بن علی‌، مناقب آل ابی‌طالب (علیهم‌السّلام)، ج۱، ص۳۲-۳۳.    

حلیمه پس از برعهده گرفتن شیردهی به پیامبر، آثار خیر و برکت را در زندگی‌اش مشاهده کرد.
[۹۷] ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۶۴.    
[۹۸] ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۱۲۰.    
[۹۹] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب‌ الاشراف، ج۱، ص۹۴.    
[۱۰۰] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۵۷۳-۵۷۴.    
پس از پایان مدت شیردهی (دو سالگی)، حلیمه آن حضرت را به مکه نزد مادرش برد. اما به دلیل شیوع وبا در مکه و ترس آمنه از سرایت بیماری به فرزندش و اصرار حلیمه برای بیشتر نگه داشتن محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، به علت خیر و برکت کودک، حلیمه بار دیگر کودک شیرخوار را نزد خود نگاه داشت.
[۱۰۱] ابن اسحاق مطلبی، محمد ابن اسحاق، السیر و المغازی، ص۵۰.    
[۱۰۲] ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم والملوک، ج۲، ص۲۶۳.    
[۱۰۳] ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۶۴.    
«ارجعی بابنی فانی اخاف علیه وباء مکه...؛ پسرم را بازگردان که من از وبای مکه بر او بیمناکم...»
[۱۰۴] علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۵، ص۴۰۱.    
[۱۰۵] نورالدین حلبی، علی بن ابراهیم، السیره الحلبیه، ج۱، ص۱۳۶.    
[۱۰۶] ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۱۱۲.    
[۱۰۷] ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم والملوک، ج۲، ص۲۶۹.    
[۱۰۸] تقی‌الدین مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۴، ص۸۹.    


به گواهی تاریخ، زندگانی پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سراسر با کرامات و حوادث معجزه‌گونه‌ همراه بوده است که همگی حکایت از عظمت شخصیت آن حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دارد. با وجود این فضائل، عده‌ای حوادث و وقایعی را به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نسبت داده‌اند که حاصلی جز وهن شخصیت پیامبر بزرگ اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و خدشه به عصمت و عظمت ایشان‌ در برندارد. از جمله این حوادث داستان «شق صدر النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)» است. عده‌ای از سیره‌نویسان و محدثان اهل سنت در نقل این واقعه مطالبی افسانه‌گون را به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نسبت داده‌اند که با شخصیت و عصمت نبی اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در تعارض است. حتی برخی منابع از تکرار این‌ واقعه در طول مدت عمر شریف پیـامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خبر داده و تکرار این حادثه را سبب ازدیاد‌ شرافت‌ و مقام حضرت دانسته‌اند؛ چنان‌که حلبی در سیره خود نوشته است.
[۱۰۹] نورالدین حلبی، علی بن ابراهیم، السیره الحلبیه، ج۱، ص۱۴۸.    


۵.۱ - داستان شق صدر

بر طبق نقل جـمعی‌ از منابع حدیثی و تاریخی اهل سنت، رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حدود ۴ یا ۵ ساله بودند که واقعه‌ای عجیب برای ایشان روی داد، که به شقّ صدر معروف است. این منابع از حلیمه‌ سعدیه‌ نقل کرده‌اند که پس‌ از‌ آنکه‌ محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را مجددا به‌ میان‌ قبیله خـود بـردم، روزی محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با فرزندان دیـگر به‌ پشت چادرها رفتند، ناگهان برادر‌ رضاعی‌ او سراسیمه و شتابان به‌ نزد‌ ما آمده، گفت: برادر قریشی ما را دریـابید کـه دو مـرد سفیدپوش او را گرفته‌ خواباندند، سینه‌اش‌ را شکافتند و چیزی از‌ سینه‌اش‌ بیرون‌ آوردند. حلیمه گوید: من و شوهرم‌ به جـانب او روان شدیم، بچه‌ را با رنگی پریده، مضطرب و وحشت‌زده در نقطه‌ای از بیابان مشاهده کردیم، بی‌اختیار در آغوشش‌ کشیده، بدو‌ گفتم: پسر جان چه اتفاقی بـرایت افـتاده، او‌ گفت: دو‌ مرد سفیدپوش‌ پیش‌ من‌ آمدند و مرا خوابانده‌ سینه‌ام را شکافتند، قلب مرا درآوردنـد و غـدّه‌ای سیاه از آن بیرون کشیدند و آن را‌ در‌ طشت طلایی شستشو دادنـد و دوبـاره‌ در‌ جـایش‌ قرار‌ دادند.
[۱۱۰] ابن اسحاق مطلبی، محمد ابن اسحاق، السیر و المغازی، ص۵۰.    
[۱۱۱] ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۶۴.    
[۱۱۲] ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۱۲۰.    
[۱۱۳] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰.    
منابع حدیثی و تاریخی اهل سنت این داستان را با بیان‌های مختلف نقل کرده و‌ آن را بـه عنوان کرامت و فضیلتی برای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برشمرده‌اند.
[۱۱۴] نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱ ص۱۴۷.    
حلیمه از این واقعه ‌به شدت نگران شد و چنان‌که سیره‌نویسان نوشته‌اند؛ او محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را در حلی‌که حدودا ۵ سال داشت، نزد مادر و جدش عبدالمطلب بازگرداند.
[۱۱۵] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۵۷۶-۵۷۷.    
[۱۱۶] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰.    
[۱۱۷] ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۱، ص۴۶۳-۴۶۵.    

بعضی از مفسران اهل سنت در تایید این واقعه به آیات سوره انشراح، تمسک‌ کرده‌اند. آنجا‌ کـه‌ خداوند خطاب به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرماید: «اَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَک‌ • وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَک‌؛
[۱۱۸] شرح/سوره۹۴، آیه۱.    
[۱۱۹] شرح/سوره۹۴، آیه۲.    
آیا ما سینه تو را گشاده نساختیم، • و بار سنگین تو را از تو برنداشتیم؟» مفسران اهل سنت روایات مختلفی را در تفسیر آیه بیان نموده و توهم نموده‌اند که مراد از شرح صدر همان شکافتن شکم پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است.
[۱۲۰] فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج۳۲، ص۲۰۵.    
[۱۲۱] آلوسی، شهاب الدین، تفسیر روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج۱۵، ص۳۸۶.    
[۱۲۲] سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، ج۸، ص۵۴۷.    


۵.۲ - پیشینه روایی ماجرا

ریشه‌های این داستان را می‌توان در کتاب‌های حدیثی صحیح بـخاری و مـسلم‌ و یا سایر کتاب‌های تفسیری اهل سنت پیدا نمود.
۱. بخاری در صحیح‌ از‌ ابی‌ هریره نقل می‌کند که: «مولودی از‌ فرزندان‌ آدم‌ به دنیا نمی‌آید، مگر اینکه شیطان به هنگام تولد او را لمس نماید، مگر مریم و فرزندش.»
[۱۲۳] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۶، ص۳۴.    
[۱۲۴] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۴، ص۱۶۴.    

۲. در صحیح مسلم آمده است: «مولودی از فـرزندان آدم بـه دنیا نمی‌آید مگر‌ اینکه‌ به‌ خاطر نیش زدن شیطان، گریه می‌کند.»
[۱۲۵] نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۱۸۳۸.    

۳. در تفاسیر اهل سنت در ذیل‌ آیه «اِنِّی اُعیذُها بِکَ وَ ذُرِّیَّتَها مِنَ الشَّیْطانِ»
[۱۲۶] آل عمران/سوره۳، آیه۳۶.    
درباره مس کردن فرزندان آدم‌ توسط‌ شیطان به جزء حضرت عیسی (علیه‌السّلام)، مطالبی آمده اسـت.
[۱۲۷] زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج۱، ص۳۵۷.    
[۱۲۸] آلوسی، شهاب الدین، تفسیر روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج۲، ص۱۳۲.    


۵.۳ - عدم نقل و ضعف

داستان «شقّ الصدر النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)» یکی از مبانی مهم اعتقادی‌ مسلمین‌ یعنی عصمت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را زیر سـؤال مـی‌برد. افزون‌ بر این از اشکالات‌ سندی، متنی، عقلی‌ و اعتقادی زیادی رنج می‌برد‌ که‌ در این‌جا به تعدادی از آنها اشاره می‌شود.
به نظر می‌رسد به دلیل‌ اثبات عدم‌ صحت‌ این داستان نزد علمای امامیه، در کتاب‌های تاریخی کهن شیعه مـانند الارشاد شیخ مفید (رحمة‌الله‌علیه)، اعلام‌ الوری باعلام‌ الهدی شیخ طبرسی (رحمة‌الله‌علیه) و کشف الغمه علی بن عیسی اربلی (رحمة‌الله‌علیه)، که در آنها به‌ بیان‌ حوادث تاریخی دوران زندگانی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و معصومین (علیه‌السّلام) پرداخته‌اند، کمترین اشاره‌ای به این ماجرا نـشده است. از طرفی سند این خبر در منابع اهل سنت مخدوش است. با مراجعه به‌ کتاب‌های‌ رجالی اهل سنت معلوم می‌گردد‌ ثور‌ بن‌ یزید شامی کـه‌ یـکی‌ از راویان این خبر‌ است‌ و طبری این داستان را از او نقل کرده متهم به قدر (قدریه) است و آنان‌ او‌ را توثیق نکرده‌اند.
[۱۲۹] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۵۷۵.    
ابن حجر می‌گوید: جد‌ او‌ در صفین‌ جزو‌ لشگریان‌ معاویه بود و در‌ آن نـبرد کـشته شد و هر موقع نام عـلی (علیه‌السّلام) را نـزد ثور می‌بردند، می‌گفت: مردی که جد مرا کشته‌ دوست‌ ندارم و هر موقع نزد او درباره علی (علیه‌السّلام) بدگویی‌ می‌کردند، سکوت‌ می‌نمود. به‌ علاوه‌ او معتقد به‌ قدر‌ بود.
[۱۳۰] ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، ج۲، ص۳۴.    
لذا متهم است، بر مبنای مذهب خود این‌ جریان‌ ساختگی‌ را‌ بیان‌ کرده‌ است.
[۱۳۱] یوسفی‌ غروی، محمد‌هادی، موسوعه فی التاریخ‌ الاسلامی، ج۱، ص۲۶۹.    
ابن هشام این داستان را به دو طریق نقل می‌کند: الف) «حدثنی جهم بن ابی جهم مولی الحارث بن حاطب الجهمی عن عبد اللّه بن جـعفر بن ابی‌طالب عن حلیمه سعدیه» در حالی‌ که‌ طبری «جهم» را «مولی عـبد اللّه بـن جـعفر» ذکر می‌کند.
[۱۳۲] ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۴۹.    
[۱۳۳] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۵۷۳.    
ب) ابن هشام خبر دوم را از «بعض اهل علم» نقل می‌کند، نقل روایت به این صورت ضعف سـندی دیـگری به شمار می‌رود؛ زیرا معلوم نیست که این «بعض اهل‌ علم» چه افرادی می‌باشند، در نتیجه خبر مجهول و ضعیف خواهد بود.
[۱۳۴] هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۵۳.    


۵.۴ - ضعف متن روایات

اضطراب در مـتن‌ ‌نـقل‌های‌ این داستان می‌تواند‌ سبب‌ تشکیک در صحت آن باشد.
الف) در روایت ابن اسـحاق از ثور بن یزید در بعضی منابع تعداد فرشتگان را دو نفر ذکر شده و از قـول پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌گوید: «اذا اتانی رجلان علیها ثیاب بیض»
[۱۳۵] ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۵۲.    
[۱۳۶] ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۲، ص۲۷۵.    
[۱۳۷] ابوبکر بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوه، ج۱، ص۱۴۶.    
در حالی که طبری از همین راوی تعداد فرشتگان را سـه نفر نقل می‌کند: «اذا‌ اتـانا رهـط‌ ثلاثه‌ معهم بطست.»
[۱۳۸] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۵۷۵.    

ب) ابن اسحاق تعداد افرادی را که در آن هنگام با پیامبر بوده‌اند یک نفر ذکر می‌کند: «فبینا انا مع اخ لی»
[۱۳۹] ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۵۲.    
[۱۴۰] ابوبکر بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوه، ج۱، ص۱۴۶.    
در حالی که طبری می‌گوید پیامبر با تعدادی از هم‌ سن‌ و سال‌های‌ خود بوده اسـت.«مع اتراب لی من الصبیان»
[۱۴۱] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۵۷۵.    

ج) در مکانی که این حادثه اتفاق افتاده نیز بین نقل‌ها اختلاف‌ است؛ در روایت ابن اسحاق محل حادثه پشت چادرها و خانه‌ها‌ بیان‌ شده‌ است «مع اخ لی خلف بیوتنا»
[۱۴۲] ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۵۲.    
در حالی که در روایت طـبری مـحل آن دور از اهل و در ‌وسط‌ صحرا ذکر می‌کند.«منتبذ من اهل فی بطن واد»
[۱۴۳] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۵۷۵.    

د) در همه منابع اهل سنت علت بـرگرداندن پیـامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به‌ نـزد‌ مادرش داستان شکافتن سینه ایشان ذکر شده اسـت؛ زیرا حـلیمه و شوهرش ترسیدند جنّیان به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) لطمه‌ای وارد کنند، بنابراین او را به مادرش برگرداندند.
[۱۴۴] ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۵۲.    
[۱۴۵] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۵۷۴.    
[۱۴۶] ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۱، ص۴۱۹.    
در حالی کـه وقـوع حـادثه «شقّ الصدر» را در سن ۲ یا ۳ سالگی پیامبر نقل کـرده‌اند، با‌ ایـنکه همه اتفاق دارند که پیامبر بعد از اتمام ۵ سالگی به مادرش برگردانده‌ شد.
[۱۴۷] ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۱، ص۴۱۹.    
[۱۴۸] تقی‌الدین مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۱، ص۱۳.    
[۱۴۹] عاملی، جعفرمرتضی، الصحیح من السیرة النبی الاعظم، ج۲، ص۱۶۷.    
خلاصه این‌که روایـات شق صدر النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از نوعی اضطراب در متن و مجهول بودن راوی و سند‌ رنج‌ می‌برند که این خود می‌تواند دلیل تحریف و ساختگی بودن آن باشد.

۵.۵ - تناقض با آیات

مضمون‌ایـن قبیل روایات با محکمات آیات قرآن در تضاد است. یکی از اصول و محکمات آیات قرآن، این‌ است که شیطان را بر بندگان مخلص خدا‌ راهـی نیست، اما در منابع حدیثی و تفسیری اهل سنت، روایاتی وجود دارد درباره مس کردن همه فرزندان آدم‌ (علیه‌السّلام) توسط‌ شیطان و سهم شیطان در همه آنها. آن غده یـا لخته خونی که بر اساس این اخبار در قـلب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، بوده در حقیقت اثر مس شیطان و سهم او از قلب پیامبر بوده است.
[۱۵۰] تقی‌الدین مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۱، ص۱۲.    
محدثان و سیره‌نویسان اهل سنت در حالی به مضمون این‌گونه اخبار ضعیف ایمان آورده‌اند؛ که با آیات متعددی از قرآن کریم که هر نوع تسلط و نفوذی را از طرف شیطان در دل پیغمبران و مردان الهی سلب کرده تناقض دارد، مانند آیه شریفه‌ای که می‌فرماید: «ان عبادی لیس لک علیهم سلطان»
[۱۵۱] اسرا/سوره۱۷، آیه۶۵.    
[۱۵۲] حجر/سوره۱۵، آیه۴۲.    
و آیه دیگری که فرموده: «انه لیس له سلطان علی الذین آمنوا و علی ربهم یتوکلون»
[۱۵۳] نحل/سوره۱۶، آیه۹۹.    
و آیه «و لاغوینهم اجمعین الا عبادک منهم المخلصین»
[۱۵۴] فجر/سوره۸۹، آیه۴۰.    
[۱۵۵] فجر/سوره۸۹، آیه۴۱.    
ابوریه که خود از علمای اهل سنت معاصر است، در کتاب اضواء عـلی‌ السـنه‌ المـحمودیه در تناقض اخبار لمس شیطان و اخبار شق صدر با آیات قرآن می‌نویسد: «چگونه این افراد کتاب خدا را‌ به‌ وسیله سنت ظنّیه که فقط مفید‌ ظن‌ است، دفع‌ می‌کنند.»
[۱۵۶] ابوریه، محمود، اضواء عـلی‌ السـنه‌ المـحمودیه، ص۱۸۸.


۵.۶ - تعارض با عصمت

پذیرش وقوع «شق الصدر» در مورد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با آن بیانی که در کتاب‌های روایی اهـل سـنت نـقل شده است، با عصمت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در تمام لحظات حتی در کودکی که از آیه‌ تـطهیر و مـانند آن اسـتفاده مـی‌شود، منافات دارد. زیـرا مـراد از «یرید» در آیه «اِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیراً»
[۱۵۷] احزاب/سوره۳۳، آیه۳۳.    
اراده تکوینی است نه اراده تشریعی و اراده تکوینی اختصاص‌ به‌ زمانی دون زمانی ندارد. متکلمین امامیه‌ برآنند‌ که اعتبار عصمت از اول عمر تا آخر عمر نبّی واجب است. علامه حلی (رحمة‌الله‌علیه) در این مورد می‌گوید: «ان السفير الالهی معصوم في جميع احواله قبل البعثة او بعدها.»
[۱۵۸] علامه حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد، ج۱، ص۵۹۳.    
علامه طباطبایی (رحمة‌الله‌علیه) در این مورد می‌فرماید: «و المعنی: ان اللّه سبحانه تستمر ارادته ان یـخصکم بموهبه العصمه باذهاب الاعتقاد الباطل و اثر عمل السیی‌ء عنکم اهل البیت و ایراد‌ ما یزیل اثر ذلک علیکم و هی العصمه.»
[۱۵۹] علامه طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۶، ص۳۱۳.    

از طرف دیگر پذیرش «داستان شقّ‌ الصدر»، معنایش‌ این است که پاکی حضرت از گناه جبری و خارج‌ از اختیار او بوده و به او تحمیل شده است. بنابراین، آن را بـه عـنوان فضیلتی برای حضرتش نمی‌توان ذکر‌ کرد‌ و از سوی دیگر عصمت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز خدشه‌دار می‌شود.

۵.۷ - نظرات علما

بسیاری از قدمای شیعه به دلیل غیر واقعی دانستن این اخبار، اصلا ذکری از این ماجرا نکرده‌اند؛ مانند شیخ مفید، شیخ صدوق، کلینی و ... از طرفی هم بعضی از علما این واقعه را رد کرده‌اند؛ مثلا مرحوم طبرسی در مجمع البیان در داستان معراج فرموده: «اینکه روایت شده که سینه آن حضرت را شکافته و شستشو دادند ظاهر آن صحیح نیست و قابل توجیه هم نیست مگر به سختی، زیرا آن حضرت پاک و پاکیزه از هر بدی و عیبی بوده و چگونه می‌توان دل و اعتقادات درونی آن را با آب شستشو داد؟»
[۱۶۰] شیخ طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۲۱۵.    

دانشمند معاصر علامه جعفر مرتضی نیز این ماجرا را بی‌اساس دانسته و ریشه این واقعه را، افسانه‌ای ماخوذ از داستان‌های زمان جاهلیت در کتاب الاغانی می‌داند.
[۱۶۱] عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی، ج۲، ص۱۷۱.    
ابوالفرج اصفهانی از قول زهری نقل می‌کند: «دخل یـوما‌ امـیه بـن ابـی الصـلت علی اخته ... فادر‌کـه‌ النـوم ... و اذا بطائرین قد وقع احدهما علی صدره و وقف الاخر مکانه فشق الواقع صدره فاخرج قلبه فشقه...»
[۱۶۲] ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، الاغانی، ج۴، ص۳۴۷.    

علامه مجلسی در جلد پانزدهم بحار‌، ‌ایـن داستان را از طریق اهل سنت نقل کـرده و در مقام نقد آن می‌گوید: «هذا الخـبر ان لم یـعتمد علیه کثیر لکونه‌ من‌ طریق المخالفین انـّما اوردتـه لمـا فـیه مـن الغـرائب التی لا تابی عنها‌ العقول‌ و لذکره فی مؤلفات اصحابنا؛ روایات شـقّ الصـدر‌ از‌ طریق‌ مخالفان نقل شده اسـت و عـدّه زیادی از اصـحاب (علماء شـیعه) بر آن اعـتماد‌ نمی‌کنند، ولی‌ به خاطر دو نکته من آن را ذکـر کرده‌ام: الفـ) روایات «شق الصدر» وقوع حوادث عجیب و شگفت‌انگیزی را‌ در‌ مورد‌ شخصیت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بیان می‌کند که عقل در قبول آن مـشکلی ندارد. ب) در بعضی‌ تالیفات‌ شیعیان‌ این روایت ذکـر شده است.»
[۱۶۳] علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۵، ص۳۵۷.    
برای مثال این ماجرا را مرحوم ابن شهرآشوب به گونه‌ای دیگر نقل کرده که بسیاری از این اشکال‌ها برآن وارد نیست. وی در مناقب چنین نوشته است: فرشتگان محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را گرفته و بر قله کوهی بردند و به شستشو و تنظیف او پرداختند.
[۱۶۴] ابن شهرآشوب، محمد بن علی‌، مناقب آل ابی‌طالب (علیهم‌السّلام)، ج۱، ص۳۲.    

علامه طباطبایی در تفسیر المیزان بعد از نـقل جـریان «شق الصـدر» از طریق عامه می‌گوید: مساله شکافتن سینه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بیان یک‌ حالت مثالی‌ است‌ که‌ آن‌ جناب مشاهده کرد نه اینکه واقعا طشتی مادی و از طلا در کار بوده‌ و قلب پیـامبر را ‌در‌ آن شـستشو داده بـاشد هم‌چنان‌که بعضی پنداشته‌اند.
[۱۶۵] علامه طباطبایی، سید محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۵۳۵.    


محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حدود ۵ سال داشت که
[۱۶۶] ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۶۵.    
[۱۶۷] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰.    
[۱۶۸] علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۵، ص۴۰۱.    
که حلیمه حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را به مکه آورد و به مادرش آمنه سپرد، آمنه برای دیدار بستگان و زیارت قبر شوهرش عبدالله شهر مکه را ترک گفت و به اتفاق محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به سوی مدینه روان گشت.
[۱۶۹] ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۶۸.    
[۱۷۰] احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰.    
در این سفر «ام ایمن» همراه آمنه و محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود.«ام ایمن» کنیز عبدالله پدر حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود و پس از وفات عبدالله به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ارث رسید.
[۱۷۱] ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، اسد الغابه فی معرفه الصحابه، ج۱، ص۱۴.    
[۱۷۲] علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۵، ص۱۲۵.    
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) محبت‌ها و خدمت‌های‌ام ایمن را پیوسته یادآوری می‌کرد، تا جائی که می‌فرمود: «ام ایمن، امی بعد امی؛ ‌ام ایمن پس از مادرم، مادر من بود.»
[۱۷۳] شوشتری، محمد تقی، قاموس الرجال، ج۱۲ ص۱۹۳.    
[۱۷۴] ابن عبدالبر، یوسف‌ بن‌ عبدالله، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، ج۴، ص۱۷۹۴.    
[۱۷۵] ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، السیره النبویه، ج۴، ص۶۴۳.    
[۱۷۶] تقی‌الدین مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۶، ص۳۴۰.    
[۱۷۷] ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۵، ص۳۴۷.    

حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مدت اقامت یک ماهه خود در یثرب، در، محل وفات و دفن پدرش، در نزد دائی‌هایش به سر می‌برد.
[۱۷۸] ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۶۸.    
[۱۷۹] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰.    
گفته‌اند پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) هنگام هجرت به مدینه، چون نگاهش به محله بنی‌النجار افتاد، فرمود: مادرم مرا همراه خود به همین جا آورد و قبر پدرم عبدالله این‌جاست.
[۱۸۰] ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۹۳-۹۴.    
[۱۸۱] شمس شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد، ج۲، ص۱۲۰.    
در مراجعت از این سفر بود که آمنه در حای که حدود ۳۰ سال از عمر شریفش گذشته بود
[۱۸۲] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰.    
[۱۸۳] حسنی، ‌هاشم معروف، سیرة المصطفی، ص۴۷.
در محلی بنام «ابواء»
[۱۸۴] ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۶۸.    
که از روستاهای مدینه بود، به سبب بیماری از دنیا رفت و بنابر نقل مشهور، آن مخدره را در همانجا دفن کردند و محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در آن موقع حدود شش سال و سه ماه داشت.
[۱۸۵] جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکّه و مدینه، ص۳۹۲.    
[۱۸۶] ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۶۸.    
[۱۸۷] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰.    
[۱۸۸] طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، ج۱، ص۵۲.    
[۱۸۹] ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۹۳-۹۴.    


مشهور میان اهل تاریخ و محدثین این است که جناب عبدالله در مدینه از دنیا رفت و در همان‌جا دفن شد و قبرش در همان‌جا است.
[۱۹۰] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲ ص۸.    
[۱۹۱] آیتی، محمد ابراهیم، تاریخ پیامبر اسلام، ص۴۷.
[۱۹۲] ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۵۸.    
[۱۹۳] ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۱۰.    
[۱۹۴] ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۹۴.    
بانو آمنه مادر آن حضرت نیز در مدینه در محلی به نام «ابواء» از دنیا رفت و همانجا او را دفن کردند،
[۱۹۵] ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۶۸.    
[۱۹۶] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰.    
[۱۹۷] طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، ج۱، ص۵۲.    

ولی در برخی روایات و کتاب‌های شیعه و اهل سنت آمده که قبر عبدالله و آمنه هر دو در مکه است و در برخی از آنها است که تنها قبر آمنه در مکه است.
[۱۹۸] ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری ج۱ ص۹۴.    
[۱۹۹] ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۶۸.    
[۲۰۰] ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، اسد الغابه فی معرفه الصحابه، ج۱، ص۱۵.    
[۲۰۱] سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الخصائص الکبری، ج۱، ص۱۳۵.    
[۲۰۲] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۵۷۹.    
[۲۰۳] ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۱، ص۴۶۷.    
برخی منابع محل دفن مادر حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را مقبره حجون
[۲۰۴] سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الخصائص الکبری، ج۱، ص۱۳۵.    
یا شعب ابی‌ذر
[۲۰۵] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۵۷۹.    
[۲۰۶] ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۱، ص۴۶۷.    
در مکه دانسته‌اند؛ اما قول نخست (ابواء) مشهورتر است. از شواهد قول نخست آن است که مشرکان مکه در زمان حمله به مدینه برای جنگ احد، هنگام گذر از ابواء بر آن شدند تا قبر آمنه را نبش کنند؛ اما ابوسفیان با این توجیه که ممکن است مسلمانان مقابله به مثل کنند، آنان را از این کار بازداشت.
[۲۰۷] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۲۰۶.    
همچنین در سال ششم هجری؛ هنگام حرکت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و سپاهش برای انجام عمره، ایشان در ابواء توقف کرده و فرمودند: خداوند به من اجازه داده است که به زیارت مزار مادرم بروم. سپس کنار قبر مادر رفت و به یاد مهربانی‌های وی گریست.
[۲۰۸] طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، ج۱، ص۵۲-۵۳.    
[۲۰۹] ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۲، ص۳۴۱.    
[۲۱۰] نورالدین حلبی، علی بن ابراهیم، السیره الحلبیه، ج۱، ص۱۵۵.    
[۲۱۱] ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۹۴.    
این احادیث از منابع اهل سنت پاسخ خوبی است برای سخن کسانی که گفته‌اند: گریه برای مردگان و همچنین زیارت قبور مردگان جایز نیست. تا زمان دولت عثمانی بقعه‌ای بر قبر وی در ابواء و نیز بقعه‌ای به نام آرامگاه او در قبرستان حجون موجود بوده که هر دو در روزگار تسلط وهابیان ویران شد.
[۲۱۲] جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکّه و مدینه، ص۳۹۲.    


درباره دین و ایمان آمنه (سلام‌الله‌علیهم) شیعه همواره بر این باور بوده است که وی اعتقادی توحیدی داشته و از مؤمنان به کیش ابراهیمی بوده و در روز قیامت، در زمره مؤمنان محشور می‌شود.
[۲۱۳] علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۳۵، ص۱۰۸-۱۰۹.    
[۲۱۴] علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۵، ص۱۱۷.    
علمای شیعه از آیات و روایات متعدد برای اثبات این سخن بهره برده‌اند؛ از جمله آیه ۲۱۹ سوره شعرا: «وَتَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ»
[۲۱۵] شعرا/سوره۲۶، آیه۲۱۹.    
و نیز روایاتی پرشمار از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و اهل‌بیت که خداوند حمل پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را در بهترین رحم قرار داده
[۲۱۶] شیخ صدوق، محمد بن علی‌، الامالی، ص۷۲۳.    
[۲۱۷] طبرسی، فضل بن حسن، الاحتجاج علی اهل اللجاج، ج۱، ص۲۱۲.    
و آن را از آتش جهنم دور داشته است.
[۲۱۸] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۴۴۶.    
[۲۱۹] شیخ صدوق، محمد بن علی‌، الامالی، ص۷۰۳.    
برخی از دانشمندان اهل سنت نیز این دیدگاه را تایید می‌کنند؛ مانند عبدالرحمن سیوطی (م. ۹۱۱ق. ) که کتابی در اثبات ایمان آمنه به نام الفوائد الکامنة فی ایمان السیدة آمنه نگاشته و دیدگاه بسیاری از شخصیت‌های بزرگ همانند فخر رازی
[۲۲۰] فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج۱۶، ص۱۵۷.    
را با خود همسان شمرده است.
[۲۲۱] سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الفوائد الکامنة فی ایمان السیدة آمنه، ص۱۶.

تنها دلیل اهل سنت، بر عدم ایمان آمنه حدیثی از عطیه در شان نزول آیه ۱۱۳ سوره ‌توبه است.
[۲۲۲] توبه/سوره۹، آیه۱۱۳.    
در این حدیث، بر خلاف مشهور قبر آمنه در مکه دانسته شده و آمده است: هنگامی که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به مکه رسید، بر قبر مادرش ایستاد، بدان امید که خدا به او اذن دهد تا برای وی آمرزش طلبد؛ ولی خداوند اجازه نداد. مورخانی چون ابن اسعد دقیقا برعکس آن را نقل کرده‌اند
[۲۲۳] ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۹۴.    
و به نادرستی این گزارش تصریح کرده
[۲۲۴] ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۹۴.    
و برخی همانند ابن‌کثیر آن را حدیثی غریب
[۲۲۵] ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۲، ص۳۴۲.    
دانسته و دانشمندانی از اهل سنت در سند و متن این‌گونه روایات مناقشه کرده و آن‌ها را ضعیف شمرده‌اند.
[۲۲۶] مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دایرة المعارف قرآن کریم، ج۱، ص۳۲۲-۳۲۳.
باتوجه به این قراین، برخی از تاریخ نویسان بر این باورند که گزارش‌های بیانگر ایمان نداشتن آمنه از برساخته‌های امویان است که خود از خاندان و نیاکانی پاک و خوشنام محروم بوده‌اند.
[۲۲۷] مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دایرة المعارف قرآن کریم، ج۱، ص۳۲۲-۳۲۳.


بعد از مرگ مادر، رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در کنار جدش عبد المطلب و تحت سرپرستی و کفالت او قرار گرفت. عبدالمطلب علاقه فراوانی به محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) داشت، این مساله از دوران کوتاهی که سرپرستی محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را عهده دار بود به خوبی هویدا است. عبدالمطلب به فرزندان خود می‌گفت: «قسم به خدا این کودک مقامی بزرگ دارد. من زمانی را می‌بینم که او سید و سالار همه شما باشد سپس او را در آغوش گرفته در کنار خود می‌نشاند و می‌بوسید.»
[۲۲۸] نورالدین حلبی، علی بن ابراهیم، السیره الحلبیه، ج۱، ص۱۵۸.    
[۲۲۹] علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۵، ص۱۴۶.    
[۲۳۰] ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۲، ص۳۴۳.    
[۲۳۱] ابن شهرآشوب، محمد بن علی‌، مناقب آل ابی‌طالب (علیهم‌السّلام)، ج۱، ص۳۳.    
[۲۳۲] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۴۴۸.    
عبدالمطلب غذا نمی‌خورد مگر این که ابتدا امر می‌کرد که محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را حاضر کنند و با آمدن او شروع به غذا خوردن می‌کرد.
[۲۳۳] ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۲، ص۳۴۳.    
[۲۳۴] ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۹۵.    
در لحظات مرگ که سخت‌ترین لحظه‌های زندگانی انسان است، تنها نگرانی عبدالمطلب به خاطر محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود و سرپرستی و محافظت از وی را به ابوطالب وصیت نمود. سپس گفت: الله، الله فی حبیبه. و پرسید: ‌ای ابوطالب آیا وصیت مرا می‌پذیری؟ ابوطالب پاسخ داد: آری قسم به خدا.
[۲۳۵] ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۲، ص۳۴۳.    
[۲۳۶] علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۵، ص۱۵۲.    
[۲۳۷] ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۹۵.    
[۲۳۸] شیخ صدوق، محمد بن علی‌، کمال الدّین وتمام النّعمه، ج۱، ص۱۷۱-۱۷۲.    

بر طبق گفته مشهور از اهل حدیث و تاریخ، رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ۸ ساله بود که عبد المطلب در حالی که بینائی خود را از دست داده بود
[۲۳۹] ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، اسد الغابه فی معرفه الصحابه، ج۱، ص۱۵.    
از دنیا رفت و در باره اینکه خود عبدالمطلب در هنگام مرگ چند سال داشته اختلاف زیادی در تاریخ دیده می‌شود که برخی عمر او را در هنگام وفات ۸۲ سال و برخی ۱۴۰ سال ذکر کرده‌اند.
[۲۴۰] ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۹۵.    
[۲۴۱] علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۵، ص۱۶۲.    
[۲۴۲] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲ ص۱۳.    


۱. ↑ ضحی/سوره۹۳، آیه۶.    
۲. ↑ ضحی/سوره۹۳، آیه۷.    
۳. ↑ شیخ طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱۰، ص۳۸۸.    
۴. ↑ علامه طباطبایی، سید محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۵۲۳.    
۵. ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۷، ص۱۰۷.    
۶. ↑ ترمذی، محمد بن عیسی، الشمائل المحمدیه، ج۱، ص۲۸.    
۷. ↑ ترمذی، محمد بن عیسی، الشمائل المحمدیه، ج۱، ص۲۹.    
۸. ↑ ترمذی، محمد بن عیسی، الشمائل المحمدیه، ج۱، ص۳۰.    
۹. ↑ ترمذی، محمد بن عیسی، الشمائل المحمدیه، ج۱، ص۳۱.    
۱۰. ↑ ترمذی، محمد بن عیسی، الشمائل المحمدیه، ج۱، ص۳۲.    
۱۱. ↑ شیخ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، ج۱، ص۳۴۱.    
۱۲. ↑ علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۶، ۱۴۷.    
۱۳. ↑ ترمذی، محمد بن عیسی، الشمائل المحمدیه، ج۱، ص۳۲.    
۱۴. ↑ ابراهیم/سوره۱۴، آیه۳۷.    
۱۵. ↑ قریش/سوره۱۰۶، آیه۱.    
۱۶. ↑ قریش/سوره۱۰۶، آیه۲.    
۱۷. ↑ قریش/سوره۱۰۶، آیه۳.    
۱۸. ↑ قریش/سوره۱۰۶، آیه۴.    
۱۹. ↑ شیخ طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱۰، ص۴۵۲.    
۲۰. ↑ ابن حبیب بغدادی، محمد بن حبیب، المنمق فی اخبار قریش، ص۴۲.    
۲۱. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۵۹.    
۲۲. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۵۸.    
۲۳. ↑ ابن حبیب بغدادی، محمد بن حبیب، المحبّر، ص۱۶۲.    
۲۴. ↑ یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰.    
۲۵. ↑ ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۸۰.    
۲۶. ↑ ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۱۰.    
۲۷. ↑ ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۷۹.    
۲۸. ↑ ابوبکر بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوه، ج۱، ص۸۸.    
۲۹. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۵۷۹.    
۳۰. ↑ ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، اسد الغابه فی معرفه الصحابه، ج۱، ص۱۳-۱۴.    
۳۱. ↑ ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۱، ص۳۳-۳۴.    
۳۲. ↑ یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰.    
۳۳. ↑ امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۸، ص۱۱۴.    
۳۴. ↑ ابن اسحاق مطلبی، محمد ابن اسحاق، السیر و المغازی، ج۱، ص۶۹.    
۳۵. ↑ ابن شهرآشوب، محمد بن علی‌، مناقب آل ابی‌طالب (علیهم‌السّلام)، ج۱، ص۳۴.    
۳۶. ↑ تقی‌الدین مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۱، ص۹.    
۳۷. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۴۳۹.    
۳۸. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۵۸.    
۳۹. ↑ ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۸۰.    
۴۰. ↑ ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، اسد الغابه فی معرفه الصحابه، ج۱، ص۱۳.    
۴۱. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۵۷۹.    
۴۲. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۸.    
۴۳. ↑ غفاری، ابراهیم، راهنمای حرمین شریفین، ج۵، ص۱۸۵.
۴۴. ↑ جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکّه و مدینه، ص۳۵۲.    
۴۵. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۴۴۸.    
۴۶. ↑ ابن شهرآشوب، محمد بن علی‌، مناقب آل ابی‌طالب (علیهم‌السّلام)، ج۱، ص۳۱.    
۴۷. ↑ آیتی، محمد ابراهیم، تاریخ پیامبر اسلام، ص۵۶.
۴۸. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۹۴.    
۴۹. ↑ ابن عبدالبر، یوسف‌ بن‌ عبدالله، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، ج۱، ص۲۸.    
۵۰. ↑ ابن عبدالبر، یوسف‌ بن‌ عبدالله، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، ج۳، ص۹۴۰.    
۵۱. ↑ ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، اسد الغابه فی معرفه الصحابه، ج۱، ص۱۴.    
۵۲. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۷، ص۹.    
۵۳. ↑ صنعانی یمانی، عبدالرزاق بن همام، المصنف، ج۷، ص۴۷۷.    
۵۴. ↑ ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۲، ص۳۳۲.    
۵۵. ↑ ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۸۷.    
۵۶. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۹۴.    
۵۷. ↑ ابن عبدالبر، یوسف‌ بن‌ عبدالله، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، ج۱، ص۲۸.    
۵۸. ↑ تقی‌الدین مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۱، ص۹.    
۵۹. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۹۴.    
۶۰. ↑ ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، اسد الغابه فی معرفه الصحابه، ج۱، ص۱۴.    
۶۱. ↑ علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۵، ص۳۸۴.    
۶۲. ↑ ابن شهرآشوب، محمد بن علی‌، مناقب آل ابی‌طالب (علیهم‌السّلام)، ج۱، ص۱۴۹.    
۶۳. ↑ دیاربکری، حسن، تاریخ الخمیس، ج۱، ص۲۲۲.    
۶۴. ↑ نورالدین حلبی، علی بن ابراهیم، السیره الحلبیه، ج۱، ص۱۲۹.    
۶۵. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۹۴.    
۶۶. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۷، ص۹.    
۶۷. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، ج۱، ص۴۵.    
۶۸. ↑ سهیلی، عبدالرحمن بن عبدالله، الروض الانف فی شرح السیره النبویه، ج۲، ص۱۶۴.    
۶۹. ↑ یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۹.    
۷۰. ↑ ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، اسد الغابه فی معرفه الصحابه، ج۱، ص۱۵.    
۷۱. ↑ ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۸۷.    
۷۲. ↑ امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۳، ص۴۷۳.    
۷۳. ↑ تقی‌الدین مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۶، ص۱۱۰.    
۷۴. ↑ عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی، ج۲، ص۱۵۱.    
۷۵. ↑ نورالدین حلبی، علی بن ابراهیم، السیره الحلبیه، ج۱، ص۱۲۵.    
۷۶. ↑ محب‌الدین طبری، احمد ابن عبدالله، ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی، ج۱، ص۱۷۲.    
۷۷. ↑ یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰.    
۷۸. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب‌ الاشراف، ج۱، ص۹۳.    
۷۹. ↑ مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۳، ص۱۳.
۸۰. ↑ ابن اسحاق مطلبی، محمد ابن اسحاق، السیر و المغازی، ص۴۸.    
۸۱. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۶۲.    
۸۲. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۵۷۲.    
۸۳. ↑ ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم والملوک، ج۲، ص۲۶۱-۲۷۰.    
۸۴. ↑ ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۱، ص۴۵۹-۴۶۲.    
۸۵. ↑ ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۹۱.    
۸۶. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۶۷.    
۸۷. ↑ ابن قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم، المعارف، ج۱، ص۱۳۲.    
۸۸. ↑ ابن اسحاق مطلبی، محمد ابن اسحاق، السیر و المغازی، ص۴۹.    
۸۹. ↑ ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۸۹.    
۹۰. ↑ ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۱۲۰.    
۹۱. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب‌ الاشراف، ج۱، ص۹۳.    
۹۲. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۵۷۳.    
۹۳. ↑ ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم والملوک، ج۲، ص۲۶۲.    
۹۴. ↑ علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۵، ص۳۸۵.    
۹۵. ↑ عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی، ج۲، ص۱۶۳.    
۹۶. ↑ ابن شهرآشوب، محمد بن علی‌، مناقب آل ابی‌طالب (علیهم‌السّلام)، ج۱، ص۳۲-۳۳.    
۹۷. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۶۴.    
۹۸. ↑ ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۱۲۰.    
۹۹. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب‌ الاشراف، ج۱، ص۹۴.    
۱۰۰. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۵۷۳-۵۷۴.    
۱۰۱. ↑ ابن اسحاق مطلبی، محمد ابن اسحاق، السیر و المغازی، ص۵۰.    
۱۰۲. ↑ ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم والملوک، ج۲، ص۲۶۳.    
۱۰۳. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۶۴.    
۱۰۴. ↑ علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۵، ص۴۰۱.    
۱۰۵. ↑ نورالدین حلبی، علی بن ابراهیم، السیره الحلبیه، ج۱، ص۱۳۶.    
۱۰۶. ↑ ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۱۱۲.    
۱۰۷. ↑ ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم والملوک، ج۲، ص۲۶۹.    
۱۰۸. ↑ تقی‌الدین مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۴، ص۸۹.    
۱۰۹. ↑ نورالدین حلبی، علی بن ابراهیم، السیره الحلبیه، ج۱، ص۱۴۸.    
۱۱۰. ↑ ابن اسحاق مطلبی، محمد ابن اسحاق، السیر و المغازی، ص۵۰.    
۱۱۱. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۶۴.    
۱۱۲. ↑ ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۱۲۰.    
۱۱۳. ↑ یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰.    
۱۱۴. ↑ نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱ ص۱۴۷.    
۱۱۵. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۵۷۶-۵۷۷.    
۱۱۶. ↑ یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰.    
۱۱۷. ↑ ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۱، ص۴۶۳-۴۶۵.    
۱۱۸. ↑ شرح/سوره۹۴، آیه۱.    
۱۱۹. ↑ شرح/سوره۹۴، آیه۲.    
۱۲۰. ↑ فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج۳۲، ص۲۰۵.    
۱۲۱. ↑ آلوسی، شهاب الدین، تفسیر روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج۱۵، ص۳۸۶.    
۱۲۲. ↑ سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، ج۸، ص۵۴۷.    
۱۲۳. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۶، ص۳۴.    
۱۲۴. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۴، ص۱۶۴.    
۱۲۵. ↑ نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۱۸۳۸.    
۱۲۶. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۳۶.    
۱۲۷. ↑ زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج۱، ص۳۵۷.    
۱۲۸. ↑ آلوسی، شهاب الدین، تفسیر روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج۲، ص۱۳۲.    
۱۲۹. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۵۷۵.    
۱۳۰. ↑ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، ج۲، ص۳۴.    
۱۳۱. ↑ یوسفی‌ غروی، محمد‌هادی، موسوعه فی التاریخ‌ الاسلامی، ج۱، ص۲۶۹.    
۱۳۲. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۴۹.    
۱۳۳. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۵۷۳.    
۱۳۴. ↑ هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۵۳.    
۱۳۵. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۵۲.    
۱۳۶. ↑ ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۲، ص۲۷۵.    
۱۳۷. ↑ ابوبکر بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوه، ج۱، ص۱۴۶.    
۱۳۸. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۵۷۵.    
۱۳۹. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۵۲.    
۱۴۰. ↑ ابوبکر بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوه، ج۱، ص۱۴۶.    
۱۴۱. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۵۷۵.    
۱۴۲. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۵۲.    
۱۴۳. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۵۷۵.    
۱۴۴. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۵۲.    
۱۴۵. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۵۷۴.    
۱۴۶. ↑ ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۱، ص۴۱۹.    
۱۴۷. ↑ ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۱، ص۴۱۹.    
۱۴۸. ↑ تقی‌الدین مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۱، ص۱۳.    
۱۴۹. ↑ عاملی، جعفرمرتضی، الصحیح من السیرة النبی الاعظم، ج۲، ص۱۶۷.    
۱۵۰. ↑ تقی‌الدین مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۱، ص۱۲.    
۱۵۱. ↑ اسرا/سوره۱۷، آیه۶۵.    
۱۵۲. ↑ حجر/سوره۱۵، آیه۴۲.    
۱۵۳. ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۹۹.    
۱۵۴. ↑ فجر/سوره۸۹، آیه۴۰.    
۱۵۵. ↑ فجر/سوره۸۹، آیه۴۱.    
۱۵۶. ↑ ابوریه، محمود، اضواء عـلی‌ السـنه‌ المـحمودیه، ص۱۸۸.
۱۵۷. ↑ احزاب/سوره۳۳، آیه۳۳.    
۱۵۸. ↑ علامه حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد، ج۱، ص۵۹۳.    
۱۵۹. ↑ علامه طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۶، ص۳۱۳.    
۱۶۰. ↑ شیخ طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۲۱۵.    
۱۶۱. ↑ عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی، ج۲، ص۱۷۱.    
۱۶۲. ↑ ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، الاغانی، ج۴، ص۳۴۷.    
۱۶۳. ↑ علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۵، ص۳۵۷.    
۱۶۴. ↑ ابن شهرآشوب، محمد بن علی‌، مناقب آل ابی‌طالب (علیهم‌السّلام)، ج۱، ص۳۲.    
۱۶۵. ↑ علامه طباطبایی، سید محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۵۳۵.    
۱۶۶. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۶۵.    
۱۶۷. ↑ یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰.    
۱۶۸. ↑ علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۵، ص۴۰۱.    
۱۶۹. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۶۸.    
۱۷۰. ↑ احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰.    
۱۷۱. ↑ ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، اسد الغابه فی معرفه الصحابه، ج۱، ص۱۴.    
۱۷۲. ↑ علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۵، ص۱۲۵.    
۱۷۳. ↑ شوشتری، محمد تقی، قاموس الرجال، ج۱۲ ص۱۹۳.    
۱۷۴. ↑ ابن عبدالبر، یوسف‌ بن‌ عبدالله، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، ج۴، ص۱۷۹۴.    
۱۷۵. ↑ ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، السیره النبویه، ج۴، ص۶۴۳.    
۱۷۶. ↑ تقی‌الدین مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۶، ص۳۴۰.    
۱۷۷. ↑ ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۵، ص۳۴۷.    
۱۷۸. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۶۸.    
۱۷۹. ↑ یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰.    
۱۸۰. ↑ ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۹۳-۹۴.    
۱۸۱. ↑ شمس شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد، ج۲، ص۱۲۰.    
۱۸۲. ↑ یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰.    
۱۸۳. ↑ حسنی، ‌هاشم معروف، سیرة المصطفی، ص۴۷.
۱۸۴. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۶۸.    
۱۸۵. ↑ جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکّه و مدینه، ص۳۹۲.    
۱۸۶. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۶۸.    
۱۸۷. ↑ یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰.    
۱۸۸. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، ج۱، ص۵۲.    
۱۸۹. ↑ ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۹۳-۹۴.    
۱۹۰. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲ ص۸.    
۱۹۱. ↑ آیتی، محمد ابراهیم، تاریخ پیامبر اسلام، ص۴۷.
۱۹۲. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۵۸.    
۱۹۳. ↑ ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۱۰.    
۱۹۴. ↑ ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۹۴.    
۱۹۵. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۶۸.    
۱۹۶. ↑ یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰.    
۱۹۷. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، ج۱، ص۵۲.    
۱۹۸. ↑ ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری ج۱ ص۹۴.    
۱۹۹. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۱۶۸.    
۲۰۰. ↑ ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، اسد الغابه فی معرفه الصحابه، ج۱، ص۱۵.    
۲۰۱. ↑ سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الخصائص الکبری، ج۱، ص۱۳۵.    
۲۰۲. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۵۷۹.    
۲۰۳. ↑ ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۱، ص۴۶۷.    
۲۰۴. ↑ سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الخصائص الکبری، ج۱، ص۱۳۵.    
۲۰۵. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۵۷۹.    
۲۰۶. ↑ ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۱، ص۴۶۷.    
۲۰۷. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۲۰۶.    
۲۰۸. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، ج۱، ص۵۲-۵۳.    
۲۰۹. ↑ ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۲، ص۳۴۱.    
۲۱۰. ↑ نورالدین حلبی، علی بن ابراهیم، السیره الحلبیه، ج۱، ص۱۵۵.    
۲۱۱. ↑ ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۹۴.    
۲۱۲. ↑ جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکّه و مدینه، ص۳۹۲.    
۲۱۳. ↑ علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۳۵، ص۱۰۸-۱۰۹.    
۲۱۴. ↑ علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۵، ص۱۱۷.    
۲۱۵. ↑ شعرا/سوره۲۶، آیه۲۱۹.    
۲۱۶. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی‌، الامالی، ص۷۲۳.    
۲۱۷. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، الاحتجاج علی اهل اللجاج، ج۱، ص۲۱۲.    
۲۱۸. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۴۴۶.    
۲۱۹. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی‌، الامالی، ص۷۰۳.    
۲۲۰. ↑ فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج۱۶، ص۱۵۷.    
۲۲۱. ↑ سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الفوائد الکامنة فی ایمان السیدة آمنه، ص۱۶.
۲۲۲. ↑ توبه/سوره۹، آیه۱۱۳.    
۲۲۳. ↑ ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۹۴.    
۲۲۴. ↑ ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۹۴.    
۲۲۵. ↑ ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۲، ص۳۴۲.    
۲۲۶. ↑ مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دایرة المعارف قرآن کریم، ج۱، ص۳۲۲-۳۲۳.
۲۲۷. ↑ مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دایرة المعارف قرآن کریم، ج۱، ص۳۲۲-۳۲۳.
۲۲۸. ↑ نورالدین حلبی، علی بن ابراهیم، السیره الحلبیه، ج۱، ص۱۵۸.    
۲۲۹. ↑ علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۵، ص۱۴۶.    
۲۳۰. ↑ ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۲، ص۳۴۳.    
۲۳۱. ↑ ابن شهرآشوب، محمد بن علی‌، مناقب آل ابی‌طالب (علیهم‌السّلام)، ج۱، ص۳۳.    
۲۳۲. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۴۴۸.    
۲۳۳. ↑ ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۲، ص۳۴۳.    
۲۳۴. ↑ ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۹۵.    
۲۳۵. ↑ ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۲، ص۳۴۳.    
۲۳۶. ↑ علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۵، ص۱۵۲.    
۲۳۷. ↑ ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۹۵.    
۲۳۸. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی‌، کمال الدّین وتمام النّعمه، ج۱، ص۱۷۱-۱۷۲.    
۲۳۹. ↑ ابن اثیر، ابوالحسن علی بن ابی الکرم، اسد الغابه فی معرفه الصحابه، ج۱، ص۱۵.    
۲۴۰. ↑ ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۱، ص۹۵.    
۲۴۱. ↑ علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۵، ص۱۶۲.    
۲۴۲. ↑ یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲ ص۱۳.    


پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، برگرفته از مقاله «رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)»، بازنویسی توسط گروه پژوهشی ویکی فقه.    


رده‌های این صفحه : تاریخ اسلام | تاریخ زندگانی پیامبر اسلام | کودکی پیامبر
جعبه ابزار