کلیات عراقی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«کلیات عراقی»، حاوی مجموعه آثار فارسی
فخر الدین عراقی است که با تحقیق و تصحیح استاد سعید نفیسی به چاپ رسیده است.
مجموع آثار عراقی که در این کتاب گرد آمده، شامل «دیوان عراقی»، «عشاق نامه یا ده نامه»، «کتاب لمعات» و «من اصطلاحات فخر الدین عراقی علیه الرحمة» است.
این بخش، مشتمل است بر قصاید، مقطعات، مثلث، ترکیبات، ترجیعات،
غزلیات و
رباعیات .
موضوع قصاید،
مدح و ستایش برخی از بزرگان، مدح و ستایش
کعبه ، نعت و... است.
ابیاتی از قصیده وی در ستایش کعبه:
حبذا صفه
بهشت مثال برترین آسمانش صف نعال
مجلس نور و جلوه گاه سرور روضه انس و بارگاه وصال
بیت معمور او مقر شرف سقف مرفوع او سپهر جلال
غرفش خوش تر از ریاض بهشت شرفش خوش تر از شکوه کمال
ابیاتی از قصیده وی در نعت
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم :
عاشقان چون بر در دل حلقه سودا زنند آتش سودای جانان در دل شیدا زنند
تا به چنگ آرند دردش دل به دست غم دهند ور به دست آید وصالش جان به پشت پا زنند
رحمت عالم رسول الله آن کو قدسیان بر درش لبیک اوحی الله ما اوحی زنند
موضوع
مقطعات ، پند و اندرز، شکوه از فراق و جدایی، یاد از ایام خوش گذشته و... است.
فرزند عزیز، قرة العین کبیر بادات خدا در همه احوال نصیر
بپذیر به یادگار این نسخه ز من می‌کن نظری درو، ولی یاد بگیر
می‌خواست
پدر که با تو باشد همه عمر اما چه توان کرد؟ چنین بد تقدیر
مثلث وی، در
عشق و شوریدگی و دم را غنیمت شمردن است و یکی از بندهای آن چنین می‌باشد:
در میکده چون اوباش، می‌خواره شو و قلاش می‌می خور و خوش می‌باش، مخروش و دلم مخراش
جان همچو عراقی پاش، گر طالب جانانی
سه ترکیب بند وی، در موضوعات عرفانی و مرثیه است و ابیاتی که به عنوان بند در هر کدام از ترکیب‌ها واقع شده، عبارت است از:
۱. آن بحر محیط بی کرانه و آن نور بسیط جاودانه
۲. تا هر نفسی به دیده حق بینند همه جمال مطلق
۱. ساقی مدار چشم امیدم در انتظار صافی و درد، هر چه بود جرعه‌ای بیار
۲. ساقی بیار دانه
مرغان لامکان در پیش
مرغ همت من دانه‌ای فشان
۳. ای بی خبر ز حالت مستان باخبر باری نظاره کن به خرابات برگذر
۴. افکند بحر عشق
صدف چون به هر طرف گوهرشناس بهر گهر نشکند صدف
۵. توحید لایزال نیاید چو در مقال روشن کنم ضمیر به
توحید ذو الجلال
۶. ای بی خبر ز نفخه گل
زار بوی او آخر بنال
زار سحرگه به کوی او
۷. بخشای بر عراقی مسکینت‌ای کریم از لطف شاد کن دل غمگینش‌ای رحیم
۱. دلم از من بسی خراب تر است خاطرم از جگرم کباب تر است
۲. او روان کرده سوی رضوان انس ما ز شوقش تپان چون
روح القدس۳. پس در آن بارگاه عزت و ناز عرضه داریم از زبان نیاز
۴. چه عجب گر به گوش جان همه آید از سر غیب این کلمه
۵. آن که او را میان جان جوییم چون نیابیم، ذکر او گوییم
۶. گر چه سهل است این ثنا بنیوش مهری از لطف، عیب ذره بپوش
چهار ترجیع بند وی، در موضوع عشق و عرفان است و ابیات ترجیع آنها به ترتیب چنین است:
۱. که به غیر از تو در
جهان ، کس نیست جز تو موجود جاودان، کس نیست
۲. که همه اوست هر چه هست یقین جان و جانان و دلبر و دل و دین
۳. می‌بین رخ جان فزای ساقی در جام جهان نمای ساقی
۴. در میکده می‌کشم سبویی باشد که بیابم از تو بویی
عراقی،
غزل عارفانه را بسیار لطیف و طرب انگیز و سوزناک سروده است و غزلیات او وجد و شور خاصی دارد و در منتها درجه ی زیبایی است.
یکی از غزلیات معروف وی چنین است:
ز دو دیده خون فشانم ز غمت شب جدایی چه کنم که هست اینها گل خیر آشنایی
همه شب نهاده‌ام سر، چو سگان بر آستانت که رقیب در نیاید به بهانه گدایی
مژه‌ها و چشم یارم به نظر چنان نماید که میان سنبلستان چرد آهوی ختایی
در گلستان چشمم ز چه رو همیشه باز است به امید آنکه شاید تو به چشم من درآیی
سر برگ گل ندارم به چه رو روم به گلشن که شنیده‌ام ز گل‌ها همه بوی بی وفایی
به کدام
مذهب است این، به کدام ملت است این که کشند عاشقی را که تو عاشقم چرایی؟
به طواف کعبه رفتم، به حرم رهم ندادند که برون در چه کردی که درون خانه آیی؟
به قمارخانه رفتم، همه پاک باز دیدم چو به
صومعه رسیدم، همه زاهد ریایی
در دیر می‌زدم من که یکی ز در درآمد که درآ درآ عراقی که تو خاص از آن مایی
رباعیات وی، بیشتر عارفانه و عاشقانه و حاوی راز و نیاز و درخواست عفو و بخشش و گاه، مشتمل بر مضامین فلسفی است.
رباعیات وی، چنین آغاز شده است:
با آنکه خوش آید از تو‌ای یار جفا لیکن هرگز جفا نباشد چو وفا
با این همه راضیم به دشنام از تو از دوست چه دشنام، چه
نفرین ، چه دعا
و چنین پایان یافته است:
ای لطف تو دست گیر هر رسوایی وی عفو تو پرده پوش هر خودرایی
بخشای بدان بنده که اندر همه عمر جز درگه تو دگر ندارد جایی
وی در این بخش، اشعاری را در تحمید و تسبیح
خدا سروده و از جوهر
انسان و تصفیه نهاد و نعت
حضرت محمد مصطفی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و خلفای راشدین و نصیحت و حکایات و... سخن گفته است.
روشی که عراقی در نظم «عشاق نامه» به کار برده و اساس را بر ده مثنوی عاشقانه و ده غزل گذاشته است، پس از وی، در میان شاعران متصوف
ایران کرارا رواج داشته است و از آن جمله، اوحدی مراغی، ده نامهای به نام وجیه الدین شاه یوسف در
سال ۷۰۵ ق، به پایان رسانید و نظام الدین عبید زاکانی، عشاق نامه ی خود را در سال ۷۵۴ ق تمام کرد.
عشاق نامه ی عراقی، ترکیبی است از
مثنوی و
غزل و مجموعا شامل ۱۰۶۳ بیت است و به «ده نامه» نیز معروف است که به نام شمس الدین محمد، صاحب دیوان جوینی، بین سال‌های ۶۸۰- ۶۸۳ ق و بر وزن حدیقه ی سنائی سروده و به او تقدیم نموده است. این منظومه، شامل ده فصل و هر فصل مشتمل بر مثنوی و غزل درباره ی مبحثی از عرفان است و بعدها منشا ایجاد منظومه‌هایی به نام «ده نامه» گردید.
این بخش، به ظن غالب، در قونیه بعد از حضور در مجلس صدر الدین قونوی نگارش یافته، ولی شیوه ی نگارش آن بیشتر، از «سوانح العشاق»
احمد غزالی متاثر است. کتاب، در بیان مراتب عشق است و مشتمل بر یک مقدمه و بیست و هشت لمعه است.
عراقی، در آغاز لمعات، پس از حمد و درود، یک قطعه ده بیتی در شان حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم سروده است. لمعات، کتابی است در بیان مراتب عشق که عراقی آن را در قونیه و در محضر صدر الدین قونوی به رشته ی تحریر درآورده است، ولی طرح اندیشه ی نگارش آن مشخصا از مدت‌ها قبل در
ذهن خلاق عراقی جای داشته است. کتاب، بیشتر، از «سوانح العشاق» احمد غزالی متاثر است.
«اشتقاق عاشق و معشوق از عشق است و عشق، در مقر عز خود از
یقین منزه و در حریم عین خود، از ظهور و بطون مقدس؛ بلی بهر اظهار کمال از آن روی که عین ذات خود است و صفات خود را در آیینه عاشقی و معشوقی بر خود عرضه کرد و حسن خود را بر نظر خود جلوه داد، از روی ناظری و منظوری، نام عاشقی و معشوقی پیدا آمد، لغت طالبی و مطلوبی ظاهر گشت، ظاهر را به باطن نمود و آوازه عاشقی برآمد، باطن را به ظاهر بیاراست، نام معشوقی آشکارا گشت...» .
«سلطان عشق خواست که خیمه به صحرا زند، در خزاین را بگشود و گنج بر عالم پاشید... و ناگاه عشق بی قرار، برای اظهار کمال، پرده از روی کار بگشود و از روی معشوقی خود را بر عین عاشق جلوه فرمود».
«عشق... خواست که در آیینه ی جمال معشوقی، خود را مطالعه کند، نظر در آینه ی عاشق کرد، صورت خودش در نظر آمد... و دبدبه ی «یحبهم و یحبونه» در
جهان انداخت».
«غیرت معشوقی، آن اقتضا کرد که عاشق، غیر او را دوست نداشته باشد و به غیر او محتاج نشود».
«محبوب در هر آینه، هر لحظه، رویی دیگر نماید و هر دم به صورتی دیگر برمی آید... از این جاست که هرگز در یک صورت دو بار روی ننماید».
«نهایت این کار آن است که محب، محبوب را آینه خود بیند و خود را آینه ی او... گاه، دست طلب این، به دامن او درآویزد و گاه، شوق او، از گریبان این سر برزند».
«عشق در همه ساری است و ناگزیر بر همه ی اشیاست... هر چه هست آینه ی جمال اوست».
«محبوب چون خواهد که محب را برکشد، نخست، هر لباسی که از هر عالمی با او همراه شده باشد، از وی برکشد و بدان خلعت صفات خویش در پوشاند، پس به همه نامهای خودش بخواند و به جای خودش بنشاند».
بخش «من اصطلاحات فخر الدین عراقی علیه الرحمة»، در توضیح اصطلاحات مشهور میان متصوفه و مشتمل بر سه مطلب است:
مطلب اول، درباره کلماتی است که اکثر آنها به محبوب اختصاص دارد و پاره‌ای به محب، مانند سر، پیر، ملاحت، مکر، فریب و...
مطلب دوم، درباره اسامی مشترک میان عاشق و معشوق است، مانند
شراب ، می، می‌خانه، ساقی، قدح و...
مطلب سوم، درباره کلماتی است که مخصوص به عاشق و احوال اوست، مانند وصال، کنار، بوس و...
مرحوم استاد نفیسی، از سه نسخه در تصحیح کتاب سود جسته‌اند که عبارتند از:
الف) سفینه‌ای شامل اشعار امیرخسرو دهلوی و
حافظ شیرازی و سلمان ساوجی و بساطی سمرقندی و فخر الدین عراقی و ابن یمین و
حکیم ترمذی و مناظره ی اطعمه ی شیرازی و اشعار نظامی و قسمتی از لمعات عراقی، به خط علی بن حکیم ترمذی که آن را در ظهر پنج شنبه غره
محرم ۸۳۶ ق، به پایان رسانیده است؛
ب) مجموعه‌ای شامل مقدمه ی دیوان و لمعات و ده نامه یا عشاق نامه و دیوان عراقی که مربوط به اوایل
قرن نهم قمری در
ترکیه است؛
ج) مجموعه‌ای شامل لمعات و اصطلاحات صوفیه عراقی به خط بهاء الدین بن جلال الدین درجزینی است و درغره ی
ذی الحجه ۱۰۹۷ ق، به پایان رسانیده است.
قابل توجه اینکه، کلیه ی نسخ خطی مورد استفاده مرحوم نفیسی، مربوط به قرن نهم به بعد می‌باشد.
نرم افزار عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
