• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

کشیش

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


مقالات مرتبط: قسّیس (مفردات‌قرآن)، قِسّیسین (لغات‌قرآن)، قسیس (مقالات مرتبط).


انجام امور روحانی در کلیساهای مختلف، به افرادی خاص سپرده می‌شود. در اکثر کلیساها منصب کشیشی به عنوان منصبی پذیرفته شده وجود دارد. معمولا انجام آیین‌های دینی و به خصوص برگزاری مراسم عشای ربانی و تعمید بر عهده‌ کشیشان قرار داده شده است.


کلمه‌ کشیش در زبان فارسی از واژه‌ای آرامی "قشیشه" به معنی "پیر" گرفته شده است. کلمات قس و قسیس در زبان عربی نیز از همین کلمه‌ آرامی گرفته شده است.
[۱] محمدیان، بهرام و دیگران، دایرةالمعارف کتاب مقدس، انتشارات روز نو، ۱۳۸۰ه‌ش، چاپ اول، ص۶۱۸.
معادل انگلیسی این کلمه یعنی واژه‌ Priest، برگرفته از کلمه‌ یونانی presbyteros به معنی "پیر" می‌باشد.
[۲] Britannica Encyclopedia of World Religions، Encyclopedia Britannica INC، ۲۰۰۶، ص۸۸۴.


شاید بتوان گفت که اولین کشیش‌ها در حقیقت، خود حواریون بوده‌اند. حضرت عیسی به رسولان خویش که نخستین کشیش‌ها بودند قدرت‌هایی چند را اعطا فرمود: انجام دادن مراسم عشای ربانی، بخشیدن گناهان، اجرای شعایر دینی و موعظه. البته صرف نظر از اینکه حواریون را کشیش بدانیم یا خیر، این مساله مورد قبول همگان است که حضرت عیسی پیش از صعود خویش به آسمان، ماموریتی به رسولان عطا فرمود. زمانی که حواریون سنشان بالا رفت تصمیمی گرفتند تا شاگردان را بدون کلیسایی دارای ساختار منظم و سلسله مراتب رها نسازند. آنها دست‌های خود را بر کسانی که برای ادامه وظیفه‌شان انتخاب کرده بودند نهادند.
این مسئولان جدید (یا همان کشیش‌ها) در عهد جدید به دو نام مختلف خوانده می‌شدند؛ اسقف و کشیش. اصطلاح کشیش بیشتر در کلیساهایی که از یهودیت نشات می‌گرفتند به کار می‌رفت و کلمه‌ اسقف به معنای "ناظر" در کلیساهایی که در دنیای یونانی زبان تاسیس گردیدند مورد استفاده بود.
[۳] محمدیان، بهرام و دیگران، دایرةالمعارف کتاب مقدس، انتشارات روز نو، ۱۳۸۰ه‌ش، چاپ اول، ص۶۱۶.
[۴] انجیل، یعقوب ۵: ۱۴.
[۵] انجیل، اعمال رسولان، ۱۴: ۲۳.
[۶] انجیل، اعمال رسولان، ۲۰: ۱۷.
[۷] انجیل، فیلیپیان ۱: ۱.
[۸] انجیل، اول تیموتاؤس، ۳: ۱-۷.
[۹] انجیل، تیطس، ۱: ۷.
[۱۰] انجیل، اول تیموتاؤس، ۴: ۱۴.
[۱۱] انجیل، اول تیموتاؤس، ۵: ۱۷.
[۱۲] انجیل، تیطس، ۱: ۵
بنابراین باید توجه داشت که در قرن اول میلادی جایگاه کشیشی و اسقفی به جای یکدیگر به کار برده می‌شد و تفاوتی میان آن دو دانسته نمی‌شد و در قرن دوم میلادی بود که میان این دو جایگاه، تفاوت گذاشته شد و وظایف و اختیارات این دو جایگاه از یکدیگر تفکیک گردید.
[۱۳] K. Flinn، Frank، Encyclopedia of Catholicism، Facts on File، New York، ۲۰۰۷، ص۵۲۷.


چنانکه پیشتر گفته شد، این منصب در اکثر کلیساها وجود دارد. در کلیساهای ارتدوکس
[۱۴] مولند، اینار، جهان مسیحیت، ترجمه محمد باقر انصاری و مسیح مهاجری، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ دوم، ص۶۱.
و کاتولیک،
[۱۵] التعلیم المسیحی للکنیسة الکاتولیکیة، لبنان، المکتبة البولسیة، ۱۹۹۹م، ص۴۶۰، ش۱۵۳۷.
این منصب مورد پذیرش قرار گرفته است. در کلیساهای انگلیکن
[۱۶] مولند، اینار، جهان مسیحیت، ترجمه محمد باقر انصاری و مسیح مهاجری، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ دوم، ص۲۳۸.
و اسقفی
[۱۷] روستن، لئو، فرهنگ تحلیلی مذاهب آمریکایی، ترجمه محمد بقائی، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۷۶ش، چاپ اول، ص۳۰.
(این کلیسا در آمریکا و اسکاتلند، با عنوان اپیسکوپال (Episcopal) شناخته می‌شود،
[۱۸] روستن، لئو، فرهنگ تحلیلی مذاهب آمریکایی، ترجمه محمد بقائی، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۷۶ش، چاپ اول، ص۳۰، پاورقی۱.
نیز جایگاه کشیشی به عنوان یکی از مقامات رسمی کلیسا مورد قبول است. در کلیسای لوتری نیز جایگاه کشیشی البته با عنوان "شبانی"مورد پذیرش قرار گرفته است هر چند به طور کلی در این کلیسا، اهمیت زیادی به این مناصب داده نمی‌شود.
[۱۹] روستن، لئو، فرهنگ تحلیلی مذاهب آمریکایی، ترجمه محمد بقائی، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۷۶ش، چاپ اول، ص۳۵۵.
کلیساهای اصلاحی (کالونی)
[۲۰] مولند، اینار، جهان مسیحیت، ترجمه محمد باقر انصاری و مسیح مهاجری، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ دوم، ص۳۵۰.
و کانگریگیشنال
[۲۱] مولند، اینار، جهان مسیحیت، ترجمه محمد باقر انصاری و مسیح مهاجری، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ دوم، ص۳۹۲.
نیز منصب کشیشی را به نوعی پذیرا شده‌اند.
در مقابل، در کلیسای پرزبیتری عناوینی نظیر اسقفی و کشیشی جایگاهی ندارند. در این کلیسا، بالاترین رتبه روحانی از آن شیوخ است که این عنوان، در دو شکل شیخ مربی یا شبان (خادم) و شیخ حاکم وجود دارد.
[۲۲] روستن، لئو، فرهنگ تحلیلی مذاهب آمریکایی، ترجمه محمد بقائی، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۷۶ش، چاپ اول، ص۱۴۰-۱۴۱.
البته برخی از مسیحیان مانند باپتیست‌ها
[۲۳] روستن، لئو، فرهنگ تحلیلی مذاهب آمریکایی، ترجمه محمد بقائی، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۷۶ش، چاپ اول، ص۱۰۰.
و کویکرها
[۲۴] روستن، لئو، فرهنگ تحلیلی مذاهب آمریکایی، ترجمه محمد بقائی، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۷۶ش، چاپ اول، ص۳۲۳.
نیز به طور کلی فاقد مراتب روحانی هستند و هیچ یک از مناصب روحانی (و از جمله، کشیشی) در میان آن‌ها وجود ندارد.

در کلیسای کاتولیک، عشای ربانی، بخشش گناه و تدهین نهایی توسط کشیش‌ها انجام می‌شود.
[۲۵] التعلیم المسیحی للکنیسة الکاتولیکیة، لبنان، المکتبة البولسیة، ۱۹۹۹م، ص۴۶۷، ش۱۵۶۴.
در کلیسای اسقفی، کشیش‌ها عهده‌دار انجام شعایر دینی دانسته شده‌اند.
[۲۶] روستن، لئو، فرهنگ تحلیلی مذاهب آمریکایی، ترجمه محمد بقائی، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۷۶ش، چاپ اول، ص۳۰.
در کلیسای ارتدوکس که برگزاری شعایر بر عهده شماس است، وظیفه‌ی نظارت بر انجام شعایر بر عهده کشیش گذاشته شده است.
[۲۷] مولند، اینار، جهان مسیحیت، ترجمه محمد باقر انصاری و مسیح مهاجری، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ دوم، ص۶۱.
در کلیسای انگلیکن، کشیش‌ها عهده‌دار انجام شعایر و ایراد پند و موعظه در کلیسا هستند.
[۲۸] مولند، اینار، جهان مسیحیت، ترجمه محمد باقر انصاری و مسیح مهاجری، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ دوم، ص۲۳۸.
در کلیسای اصلاحی، اجرای شعایر و انجام وعظ، بر عهده کشیش است.
[۲۹] مولند، اینار، جهان مسیحیت، ترجمه محمد باقر انصاری و مسیح مهاجری، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ دوم، ص۳۵۰-۳۵۱.
در کلیسای کانگریگیشنال، کشیش‌ها عهده‌دار انجام شعایر هستند.
[۳۰] مولند، اینار، جهان مسیحیت، ترجمه محمد باقر انصاری و مسیح مهاجری، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ دوم، ص۳۹۲.


به شهادت تاریخ و به اعتراف خود مسیحیان، مساله ازدواج کشیش‌ها (و حتی اسقف‌ها) امری مرسوم بوده است و کشیشان کلیسای اولیه غالبا ازدواج می‌کردند. از جمله شخصیت‌های برجسته‌ مسیحی که دارای همسر بوده‌اند می‌توان به قدیس گریگوری (St. Gregory)، گریگوریوس کبیر (Gregorios the Elder)، گریگوری نوسایی (Gregory of Nyssa) و سینسیوس قیروانی (Synesios of Cyrene) اشاره کرد.
[۳۱] McGuckin، John Anthony، The Orthodox Church، Blackwell، ۲۰۰۸، ۱st ed.، ص۳۲۸.

از زمان شورای لتران در سال ۱۱۲۳، کشیشان کلیسای کاتولیک از ازدواج منع شدند. با این حال در کلیسای ارتدوکس منعی از ازدواج کشیشان وجود ندارد. البته ازدواج اگر پیش از انتصاب به مقام کشیشی یا شماسی صورت پذیرد اشکالی ندارد اما پس از انتصاب به این مقامات، دیگر ازدواج مجاز نیست.
[۳۲] Brown، Stephen F. and Anatolios، Khaled، World Religions، Catholicism & Orthodox Christianity، Chelsea House، ۲۰۰۹، ۳rd ed.، ص۹۰.
مساله‌ی منع ازدواج کشیشان از سوی کلیسای لوتری مردود شناخته شده است. لوتر با ذکر این نکته که قانون مذکور، فاقد ماخذ کتاب مقدسی است این قانون را رد کرد و خود وی نیز در سال ۱۵۲۵ با راهبه‌ای به نام "کاترینا فون بورا" ازدواج کرد.
[۳۳] Britannica Encyclopedia of World Religions، Encyclopedia Britannica INC، ۲۰۰۶، ص۶۷۳.
البته کلیساهای مختلف پروتستان در این زمینه با یکدیگر اختلاف نظر دارند اما در بسیاری از این کلیساها، منعی برای ازدواج مقامات روحانی وجود ندارد.
[۳۴] روستن، لئو، فرهنگ تحلیلی مذاهب آمریکایی، ترجمه محمد بقائی، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۷۶ش، چاپ اول، ص۳۰. .
[۳۵] روستن، لئو، فرهنگ تحلیلی مذاهب آمریکایی، ترجمه محمد بقائی، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۷۶ش، چاپ اول، ص۳۵۵.


اگر چه امروزه در کلیساهای لوتری، منصب کشیشی وجود دارد اما پیشتر اشاره شد که در این کلیسا، مناصب روحانی از اهمیت خاصی برخوردار نیستند. ریشه‌ این مطلب را در ادعای لوتر می‌توان یافت. وی در سال ۱۵۲۱، سه کتاب جدید خویش را منتشر ساخت و در آن به عقاید خویش و از جمله اعتقاد به کشیشی تمام مسیحیان پرداخت.
[۳۶] K. Flinn، Frank، Encyclopedia of Catholicism، Facts on File، New York، ۲۰۰۷، ص۵۳۰-۵۳۱.
این ادعای وی، ریشه در کتاب مقدس دارد چرا که در رساله اول پطرس به وضوح از کهانت تمام ایمانداران سخن به میان‌ آمده است.
[۳۷] انجیل، اول پطرس، ۲: ۴-۱۰.
کاتولیک‌ها در مقابل ضمن پذیرش این فقره از کتاب مقدس، اظهار می‌دارند که مراد این آیه از کشیشی تمامی ایمانداران، آن است که آن‌ها به عنوان یک مجموعه و یک امت دارای مقام کشیشی هستند نه آنکه هر یک از آن‌ها دارای این مقام باشند.
[۳۸] New Catholic Encyclopedia، Gale، ۲۰۰۳، ۲nd ed.، vol. ۱۱، ص۶۹۲.

از نگاه کاتولیک‌ها، منصب کشیشی از جایگاهی خاص در کلیسا برخوردار است، جایگاهی که عموم مردم از آن بی‌نصیبند. به اعتقاد کاتولیک‌ها، اگر چه همه افراد تعمید یافته به نوعی در مقام کهانت سهیم‌اند اما کسانی که به صورت قانونی به این درجات منصوب می‌شوند به عنوان نمایندگان خصوصی مسیح شناخته می‌شوند. از طریق آنان، عبادت انسان به سوی خدا بالا می‌رود و برکت‌های خدا به سوی انسان نازل می‌شود. کشیش، ابزار کار مسیح برای انتقال فیض به انسان‌ها است.
[۳۹] برانتل، جرج، آیین کاتولیک، ترجمه حسن قنبری، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ اول، ص۱۴۱.


کلیسای کاتولیک، از گذشته تا به امروز، همواره با مساله انتصاب زنان به مقامات روحانی و از جمله منصب کشیشی مخالفت ورزیده است. رهبران این کلیسا با اشاره به سنت حضرت مسیح، اظهار می‌دارند که آن حضرت از هیچ زنی برای عضویت در دوازده شاگرد خود دعوت نکرد. پاپ اینوسنت سوم، در آغاز قرن سیزدهم به تکرار اظهار داشته است: «گرچه مریم باکره مقدس در عظمت و برتری از همه‌ی رسولان بالاتر بود اما خداوند کلیدهای ملکوت آسمان را نه به او بلکه به آنان سپرد.»
[۴۰] وان وورست، رابرت‌ای، مسیحیت از لابلای متون، ترجمه جواد باغبانی و عباس رسول‌زاده، انتشارات موسسه امام خمینی، ۱۳۸۴ ه ش، چاپ اول، ص۵۲۳. .
[۴۱] برانتل، جرج، آیین کاتولیک، ترجمه حسن قنبری، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ اول، ص۸۲.
این کلیسا در سال ۱۹۹۵ و در زمانی که بحث‌ها بر سر انتصاب زنان شدت گرفته بود اعلام داشت که دیدگاه این کلیسا در مورد عدم جواز انتصاب زنان از خطا مصون است و از این رو، گفت‌و‌گوی بیشتر در این مورد را ممنوع اعلام کرد.
[۴۲] برانتل، جرج، آیین کاتولیک، ترجمه حسن قنبری، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ اول، ص۵۲۱.

کلیسای ارتدوکس نیز در مساله انتصاب زنان بر همین سنت قدیمی (که طی قرن‌های متمادی در کلیسا حکم‌فرما بوده است) پایبند است و با درخواست‌هایی که در این مورد از کلیساهای ارتدوکس شده است مخالفت می‌کند.
[۴۳] برانتل، جرج، آیین کاتولیک، ترجمه حسن قنبری، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ اول، ص۵۲۲.
در قرن بیستم، مساله انتصاب زنان به مقام کشیشی در کلیساهای پروتستان به کانون نزاع تبدیل شد و بسیاری از مسیحیان پروتستان خواهان انتصاب زنان به مقام کشیشی بودند. برای اولین بار، مناقشه و نزاع بر سر کشیشی زنان در کلیسای انگلیکن در گرفت و اولین زن در هنگ‌کنگ در سال ۱۹۴۴ و متعاقب آن در سال ۱۹۷۱ به مقام کشیشی منصوب گردید. دیگر کلیساهای انگلیکن نیز بعدها دیدگاهی مشابه را پذیرفتند و اولین زن در کلیسای انگلستان در سال ۱۹۹۴ به این مقام منصوب گردید.
[۴۴] Britannica Encyclopedia of World Religions، Encyclopedia Britannica INC، ۲۰۰۶، ص۸۸۵.
همچنین در کلیسای اپیسکوپال نیز اولین زن به صورت غیررسمی در سال ۱۹۷۴ و به صورت رسمی در سال ۱۹۷۶ به مقام کشیشی منصوب گردید.
[۴۵] Mannion، Gerard and Mudge، Lewis (eds.) ، The Routledge Companion to the Christian Church، Routledge، ۲۰۰۸، ۱st ed.) ، ص۴۶۳.
به مرور زمان، ‌ بسیاری از کلیساهای پروتستان، انتصاب زنان به مقامات روحانی و از جمله مقام کشیشی را پذیرا شدند.
[۴۶] برانتل، جرج، آیین کاتولیک، ترجمه حسن قنبری، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ اول، ص۱۱۰. .
[۴۷] برانتل، جرج، آیین کاتولیک، ترجمه حسن قنبری، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ اول، ص۱۵۶. .
[۴۸] برانتل، جرج، آیین کاتولیک، ترجمه حسن قنبری، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ اول، ص۳۵۶.


۱. ↑ محمدیان، بهرام و دیگران، دایرةالمعارف کتاب مقدس، انتشارات روز نو، ۱۳۸۰ه‌ش، چاپ اول، ص۶۱۸.
۲. ↑ Britannica Encyclopedia of World Religions، Encyclopedia Britannica INC، ۲۰۰۶، ص۸۸۴.
۳. ↑ محمدیان، بهرام و دیگران، دایرةالمعارف کتاب مقدس، انتشارات روز نو، ۱۳۸۰ه‌ش، چاپ اول، ص۶۱۶.
۴. ↑ انجیل، یعقوب ۵: ۱۴.
۵. ↑ انجیل، اعمال رسولان، ۱۴: ۲۳.
۶. ↑ انجیل، اعمال رسولان، ۲۰: ۱۷.
۷. ↑ انجیل، فیلیپیان ۱: ۱.
۸. ↑ انجیل، اول تیموتاؤس، ۳: ۱-۷.
۹. ↑ انجیل، تیطس، ۱: ۷.
۱۰. ↑ انجیل، اول تیموتاؤس، ۴: ۱۴.
۱۱. ↑ انجیل، اول تیموتاؤس، ۵: ۱۷.
۱۲. ↑ انجیل، تیطس، ۱: ۵
۱۳. ↑ K. Flinn، Frank، Encyclopedia of Catholicism، Facts on File، New York، ۲۰۰۷، ص۵۲۷.
۱۴. ↑ مولند، اینار، جهان مسیحیت، ترجمه محمد باقر انصاری و مسیح مهاجری، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ دوم، ص۶۱.
۱۵. ↑ التعلیم المسیحی للکنیسة الکاتولیکیة، لبنان، المکتبة البولسیة، ۱۹۹۹م، ص۴۶۰، ش۱۵۳۷.
۱۶. ↑ مولند، اینار، جهان مسیحیت، ترجمه محمد باقر انصاری و مسیح مهاجری، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ دوم، ص۲۳۸.
۱۷. ↑ روستن، لئو، فرهنگ تحلیلی مذاهب آمریکایی، ترجمه محمد بقائی، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۷۶ش، چاپ اول، ص۳۰.
۱۸. ↑ روستن، لئو، فرهنگ تحلیلی مذاهب آمریکایی، ترجمه محمد بقائی، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۷۶ش، چاپ اول، ص۳۰، پاورقی۱.
۱۹. ↑ روستن، لئو، فرهنگ تحلیلی مذاهب آمریکایی، ترجمه محمد بقائی، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۷۶ش، چاپ اول، ص۳۵۵.
۲۰. ↑ مولند، اینار، جهان مسیحیت، ترجمه محمد باقر انصاری و مسیح مهاجری، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ دوم، ص۳۵۰.
۲۱. ↑ مولند، اینار، جهان مسیحیت، ترجمه محمد باقر انصاری و مسیح مهاجری، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ دوم، ص۳۹۲.
۲۲. ↑ روستن، لئو، فرهنگ تحلیلی مذاهب آمریکایی، ترجمه محمد بقائی، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۷۶ش، چاپ اول، ص۱۴۰-۱۴۱.
۲۳. ↑ روستن، لئو، فرهنگ تحلیلی مذاهب آمریکایی، ترجمه محمد بقائی، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۷۶ش، چاپ اول، ص۱۰۰.
۲۴. ↑ روستن، لئو، فرهنگ تحلیلی مذاهب آمریکایی، ترجمه محمد بقائی، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۷۶ش، چاپ اول، ص۳۲۳.
۲۵. ↑ التعلیم المسیحی للکنیسة الکاتولیکیة، لبنان، المکتبة البولسیة، ۱۹۹۹م، ص۴۶۷، ش۱۵۶۴.
۲۶. ↑ روستن، لئو، فرهنگ تحلیلی مذاهب آمریکایی، ترجمه محمد بقائی، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۷۶ش، چاپ اول، ص۳۰.
۲۷. ↑ مولند، اینار، جهان مسیحیت، ترجمه محمد باقر انصاری و مسیح مهاجری، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ دوم، ص۶۱.
۲۸. ↑ مولند، اینار، جهان مسیحیت، ترجمه محمد باقر انصاری و مسیح مهاجری، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ دوم، ص۲۳۸.
۲۹. ↑ مولند، اینار، جهان مسیحیت، ترجمه محمد باقر انصاری و مسیح مهاجری، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ دوم، ص۳۵۰-۳۵۱.
۳۰. ↑ مولند، اینار، جهان مسیحیت، ترجمه محمد باقر انصاری و مسیح مهاجری، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ دوم، ص۳۹۲.
۳۱. ↑ McGuckin، John Anthony، The Orthodox Church، Blackwell، ۲۰۰۸، ۱st ed.، ص۳۲۸.
۳۲. ↑ Brown، Stephen F. and Anatolios، Khaled، World Religions، Catholicism & Orthodox Christianity، Chelsea House، ۲۰۰۹، ۳rd ed.، ص۹۰.
۳۳. ↑ Britannica Encyclopedia of World Religions، Encyclopedia Britannica INC، ۲۰۰۶، ص۶۷۳.
۳۴. ↑ روستن، لئو، فرهنگ تحلیلی مذاهب آمریکایی، ترجمه محمد بقائی، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۷۶ش، چاپ اول، ص۳۰. .
۳۵. ↑ روستن، لئو، فرهنگ تحلیلی مذاهب آمریکایی، ترجمه محمد بقائی، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۷۶ش، چاپ اول، ص۳۵۵.
۳۶. ↑ K. Flinn، Frank، Encyclopedia of Catholicism، Facts on File، New York، ۲۰۰۷، ص۵۳۰-۵۳۱.
۳۷. ↑ انجیل، اول پطرس، ۲: ۴-۱۰.
۳۸. ↑ New Catholic Encyclopedia، Gale، ۲۰۰۳، ۲nd ed.، vol. ۱۱، ص۶۹۲.
۳۹. ↑ برانتل، جرج، آیین کاتولیک، ترجمه حسن قنبری، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ اول، ص۱۴۱.
۴۰. ↑ وان وورست، رابرت‌ای، مسیحیت از لابلای متون، ترجمه جواد باغبانی و عباس رسول‌زاده، انتشارات موسسه امام خمینی، ۱۳۸۴ ه ش، چاپ اول، ص۵۲۳. .
۴۱. ↑ برانتل، جرج، آیین کاتولیک، ترجمه حسن قنبری، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ اول، ص۸۲.
۴۲. ↑ برانتل، جرج، آیین کاتولیک، ترجمه حسن قنبری، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ اول، ص۵۲۱.
۴۳. ↑ برانتل، جرج، آیین کاتولیک، ترجمه حسن قنبری، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ اول، ص۵۲۲.
۴۴. ↑ Britannica Encyclopedia of World Religions، Encyclopedia Britannica INC، ۲۰۰۶، ص۸۸۵.
۴۵. ↑ Mannion، Gerard and Mudge، Lewis (eds.) ، The Routledge Companion to the Christian Church، Routledge، ۲۰۰۸، ۱st ed.) ، ص۴۶۳.
۴۶. ↑ برانتل، جرج، آیین کاتولیک، ترجمه حسن قنبری، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ اول، ص۱۱۰. .
۴۷. ↑ برانتل، جرج، آیین کاتولیک، ترجمه حسن قنبری، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ اول، ص۱۵۶. .
۴۸. ↑ برانتل، جرج، آیین کاتولیک، ترجمه حسن قنبری، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ اول، ص۳۵۶.


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «کشیش»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۸/۷.    




جعبه ابزار