کشف المشکل فی النحو (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«کشف المشکل فی النحو»، اثر علی بن سلیمان حیدره یمنی است.
«کشف المشکل فی النحو»، اثر علی بن سلیمان حیدره یمنی، با تحقیق دکتر هادی عطیه مطر، کتابی است در علوم مختلف نحو که به
زبان عربی و در قرن ششم هجری نوشته شده است.
نویسنده، کتاب را به سفارش برخی از دوستان خود نوشته است.
کتاب با مقدمه مفصلی از محقق آغاز و مطالب در دو قسمت اصلی و هر قسمت در چندین فصل تنظیم شده است.
در قسمت اول، ابتدا مطالعاتی که محقق در مورد
کتاب انجام داده را مرقوم نموده و در ادامه، تحقیقات خود از کتاب را ذکر و به معرفی آن پرداخته است.
در مقدمه، توضیحاتی پیرامون کتاب داده شده است.
در قسمت نخست که مباحث مطالعاتی محقق می‌باشد، مطالب در پنج فصل زیر ارائه گردیده است:
فصل اول، تحقیقی پیرامون نام مؤلف و کنیه، اختلافی که در کتب تراجم در مورد لقب او وجود دارد، موطن و محل تولد، اساتید، شیوخ و شاگردان وی بوده و سپس به جایگاه و مکانت علمی او و اینکه سرآمد ادیبان و استادان نحو زمان خویش بوده اشاره گردیده است.
از دیگر مطالبی که در این فصل آمده، عبارتند از: اهمال کتب تراجم در ذکر دقیق سال ولادت مؤلف؛
اهتمام علما به جمیع فنون، از فقه، نحو،
بلاغت و شعر گرفته تا علوم عملیه مانند حساب، فلک و نجوم و خالی نبودن کتب نحوی آن‌ها از این علوم و... .
فصل دوم، دربردارنده مقدمه‌ای است در علم قرائت که پس از آن، به اختلافات قراء سبعه، در مواردی همچون کتابت« هاء»، مد، قصر، اماله و... اشاره شده است.
فصل سوم، به استشهادات علمای لغت عربی و نحات اختصاص داشته و هر استشهادی، بنا بر نام مشاهیر علمای عرب، مرتب گردیده است. این مشاهیر هجده نفر بوده و عبارتند از: امام علی علیه‌السلام، ابی‌عمرو بن العلاء، خلیل، سیبویه، اخفش، کسائی، فراء، زجاجی، ابن خالویه، فارسی، ابن جنی، طاهر بن احمد، اصمعی، مبرد، ثعلب، ابن سراج، ابن درید، طاهر بن احمد.
در فصل چهارم، مباحثی همچون بعضی از آراء نویسنده (در زمینه اضافه، بزرگی لغت عربی، تفسیر برخی آیات، عدم تقدیم تمیز بر ممیز و...) و علی بن سلیمان و شعر و آنچه شاعر به آن نیازمند است (تعریف شعر، شرایط شعر، اسماء شعر، حروف شعر، حرکات شعر و...) بررسی شده است.
در فصل پنجم، پس از ذکر انگیزه و سبب تألیف کتاب و روش تألیف آن، به اشعار منسوب به نویسنده و شاگردش الفضیلی و ابوالقاسم بن حسین، شواهد کتاب مانند آیات، اشعار، ابیات شعری، اقوال مشهور و أمثال، تصحیح ابیاتی که اشتباها به کسی منسوب شده و ذکر اختلافات در نسبت بعضی ابیات و نهایتا نسخ خطی کتاب، اشاره شده است.
قسمت دوم، مباحث تحقیقاتی پیرامون کتاب می‌باشد. در این قسمت، ضمن اشاره به روشی که در تحقیق کتاب مد نظر بوده، از جمله تخریج
آیات،
احادیث، ابیات، اقوال و امثال
عرب، زندگی‌نامه مختصر از نحویون و شعرای مذکور به همراه ذکر آنچه که از نسخ خطی جا افتاده، متن اصلی کتاب در چهار جزء تحت عنوان «کتاب» و هر جزء در چندین باب آورده شده است.
در کتاب اول که دارای بیست و سه باب بوده و «کتاب الأصول» نام دارد، مباحث فراوانی مطرح گردیده است که از جمله آن‌ها می‌توان به:
کلام؛
اسم؛ اسم ظاهر و مضمر؛ اسم مبهم؛ فعل و
احکام آن؛ حروف عامل و
غیر عامل؛
اعراب؛ معرب و مبنی؛ تثنیه و جمع؛ صحیح و معتل؛ مرکب و... اشاره کرد.
کتاب دوم، عامل و معمول نام داشته و دربردارنده مباحث مفصلی پیرامون مرفوعات، منصوبات، مجرورات، مجزومات بوده و در آن از
توابع اربعه (
نعت،
عطف، تأکید و
بدل) نیز بحث به میان آمده است.
از جمله مباحث این قسمت، عبارتند از: فاعل و مفعول؛
نائب فاعل؛ مبتدا و خبر؛ افعال ناقصه؛ ما نافیه؛ حروف مشبهة بالفعل؛ لای نفی جنس؛
اعراب فعل مضارع؛ افعال لازم؛ افعال
غیر متصرف؛ افعال متعدی؛
عمل اسم فاعل و مفعول؛ مفعول مطلق؛ مفعول‌له و مفعول‌معه؛ ظرف زمان و مکان؛ حال؛ تمیز؛ استثناء؛ تعجب؛ حروفی که فعل مضارع را نصب می‌دهد؛ حروف جر؛ اضافه؛ قسم؛ جزم؛ شرط؛ نعت؛ عطف؛ تأکید و
بدل.
کتاب سوم و چهارم، در جلد دوم جای گرفته است. در کتاب سوم تحت عنوان «کتاب الفروع» به مباحث نحوی دیگری پرداخته شده است که از جمله آن‌ها می‌توان به: باب
غیر منصرف؛ نسب؛
تصغیر؛ عدد؛
تاریخ؛ معرفه و نکره؛ تأکید فعل؛
استعمال فعل معتل همراه با ضمیر؛ فعل مضاعف؛ اشتغال فعل؛ استخبار؛
اسماء افعال؛ اسماء نواقص؛ علل اعراب و بناء در معرب و مبنی؛ تنوین؛ وقف؛
حکایت و... .
نویسنده در کتاب چهارم، ابتدا مباحث
تصریف را مطرح نموده و سپس به بحث و بررسی مبحث خط، ابواب
قرائت و آنچه که شاعر برای سرودن
شعر، باید بدان مسلط باشد، پرداخته است.
تعریف
تصریف؛
تغییر حرکت و سکون در
تصریف؛ خط؛ همزه؛ وصل و قطع؛ زیادت؛ حذف؛
بدل حرف از حرف؛ اماله؛ محاسن شعر؛ مطلق و مقید و ضرورات شعری، از جمله مباحثی هستند که در این قسمت، با آن‌ها آشنا خواهیم شد.
فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد و فهرست منابع و مراجع مورد استفاده محقق و فهرست
آیات،
احادیث نبوی و اقوال
صحابه، امثال و اقوال
عرب،
اعلام، ابیات شعری و مصرع‌های مذکور در متن، به همراه فهرست اغلاط، در انتهای جلد دوم آمده است. در انتهای این جلد، خلاصه‌ای از موضوع
کتاب و ابواب آن
ذکر گردیده است.
در پاورقی‌ها علاوه بر ذکر منابع، توضیحاتی پیرامون برخی از کلمات و عبارات متن داده شده است.
نرم‌افزار ادبيات عرب، مرکز تحقيقات کامپيوتری علوم اسلامی.
