جبر معتدل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جبر معتدل، که نظرِ ابومنصور
ماتریدی سمرقندی (متوفی ۳۳۳) است.
این قسم جبر یا کسب از نظریه
اشعری معتدل تر و در واقع حد وسط
جبر اشعری و
اختیار معتزلی است؛ زیرا
ماتریدی نه مانند
معتزله، به
استقلال قدرت
بنده و تأثیر آن در
ایجاد و احداث فعل قائل است و نه همچون
اشعری و پیروانش فاعل همه افعال را
خدا می‌داند و هرگونه فاعلیتی را در بنده منکر می‌شود، بلکه او بر خلاف اشعری، برای بنده فعلی قائل است که از وی به
قدرت و
اختیار صادر می‌شود و او را حقیقتاً فاعل می‌داند.
ماتُریدیه، برخلاف
اشاعره، میان فعل و مفعول فرق می‌گذارند و می‌گویند فعل عبد عین فعل خدا نیست بلکه غیرفعل خداست.
فعل خدا
ایجاد و
احداث است، اما فعل عبد ایجاد و احداث نیست.
مثلاً، ایجادِجلوس، فعل خداست ولی خود جلوس فعل خدا نیست، بلکه مفعول خدا و فعل عبد است و جلوس، مفعول عبد نیست.
علاوه بر این، چنانکه گذشت، کسب اشعری مقارنه قدرت حادث انسان با مقدور است ولی کسب ماتریدی، اختیار یا قصد است.
به نظر ماتریدی،
افعال اختیاری انسان با قدرت یا استطاعتی واقع می‌گردند که خداوند در وقت اکتساب فعل، بعد از سلامت اسباب و آلات در انسان خلق می‌کند و استحقاق
ذم و
عقاب و
مدح و
ثواب بر فعلی از افعال انسان، مبتنی بر این قصد است؛ زیرا اگر انسان فعل
شر را قصد نمی‌کرد، خداوند قدرت فعل شر را در وی خلق نمی‌کرد و اگر فعل
خیر را قصد نمی‌کرد، خدا قدرت فعل خیر را در او خلق نمی‌کرد.
بدین ترتیب، خود فعل نه ملاک ثواب است نه ملاک عقاب، بلکه
ملاک آن‌ها
قصد بنده است که «إنّما الاَعمال بالنیّات».
ماتریدی قدرت و
استطاعت را که
ملاک تکلیف است بر دو قسم می‌داند:
الف)
قدرت ممکن، که آن را سلامت آلات و صحت اسباب می‌نامد.
این قدرت مقدّم بر فعل و صالح ضدّین است، مانند دست و پای سالم که مقدّم بر فعل است و صلاحیت ضدّین را دارد، مثلاً هم صلاحیت
جهاد با
کفار و هم صلاحیت
قتال با
مسلمانان را دارد.
ب)
قدرت میسّره، که زائد بر قدرت ممکن است و آن قدرتی است که انسان به واسطه آن از
برکت تفضل الاهی بر فعلی که بدان
مکلف است به آسانی قدرت می‌یابد.
این قدرت مقارن با فعل است نه قبل آن و خداوند آن را پس از قصد و سلامتِ اسباب می‌آفریند.
اگر قصد و سلامت اسباب حاصل نباشد، قدرت حادث و در نتیجه مقارنت قدرت حادث با مقدور ــ که
کسب اشعری است ــ محقق نمی‌شود.
چون کسب ماتریدی قصد است، برخلاف کسب اشعری، ممکن است هم بر فعل هم بر قدرت حادث مقدّم باشد.
چنانکه گفته شد، جبر ماتریدی معتدل تر، با اصول
دیانات و
شرایع منطبق تر و از جبر اشعری معقول تر است.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جبر و اختیار»، شماره۴۴۷۱.
