کتابت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتابت، بی‌گمان در گسترش دانش و جاودانه‌سازی ابعاد
فرهنگ، نقش شگرفی دارد. نگارش و ثبت و ضبط، هماره نشانه والایی و بالایی تمدّن‌ها بوده و از مظاهر گران ارج
تمدن و دانش به شمار می‌رفته است.
خداوند مؤمنان را به
کتابت فرمان داده و آنان را به این مهم مؤدّب ساخته است،
پیامبر اسلام نیز بر این دستور تاکید ورزیده است و برخی از فقها فی الجمله معتقد به
وجوب کتابت شده اند.
کتابت، هماره مهم‌ترین وسیله ثبت افکار، آگاهی‌ها و انتقال
معارف و
اخبار بوده است.
دکتر
نورالدین عتر می‌نویسد
کتابت، یکی از مهم‌ترین وسایل حفظ
معلومات و انتقال آن به نسل‌ها بوده است. یکی از عوامل مهم حفظ
حدیث نیز ـ با همه گفتگوهایی که در چگونگی آن هست ـ
کتابت بوده است.
محقّقی دیگر نوشته است: خط و نگارش، یکی از نمودهای تمدّن و نشانه‌ای از آثار اجتماع و فرهنگ است؛ این است که هماره امّت‌های متمدّن و فرهنگ دوست، بدان همّت می‌ورزیده‌اند.
و به تعبیر پژوهشگری دیگر: بی‌گمان،
کتابت، اگر نگوییم مهم‌ترین عامل، قطعاً از مهم‌ترین عوامل حفظ و حراست از حدیث بوده است.
نگاهی گذرا به تمدّن‌های گونه‌گون، نشانگر آن است که جامعه‌های متمدّن، به
کتابت و نگارش ارج می‌نهادند و
انسان هماره آن را وسیله‌ای برای گسترش و انتقال فرهنگ‌ها و ثبت و ضبط حوادث تلقّی کرده و از آن بهره جسته است.
قرآن کریم و
سنّت قویم نبوی، این عرف عقلا و شیوه پسندیده انسان‌ها را ارج نهاده و بر آن تأکید ورزیده است.
گفتیم قرآن، این پیام الهی که در جهت
هدایت انسان و برکشیدن او به قلّه
کمال است، با «
تعلیم» و «
قرائت» و «قلم» آغاز شد و بدین‌سان جایگاه بلند دانش و اهمیّت
کتابت در این
مکتب با اوّلین بخش پیام بلند
رسول‌اللّه (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) اعلام گردید.
خداوند بزرگ در جهت عظمت بخشیدن به «
قلم »، بدان
سوگند یاد می‌کند،
و آن را نعمتی بزرگ شمرده، خود را بدان می‌شناساند و می‌فرماید: «اقرا به اسم ربّک الذی خلق، … اقرا وربّک الاکرم الذی
علّم بالقلم»
خطیب بغدادی می‌گوید: خداوند مؤمنان را به
کتابت فرمان داده و آنان را به این مهم مؤدّب ساخته و فرموده است: «ولاتَسأَموا أَن تَكتُبوهُ صَغيرًا أَو كَبيرًا إِلىٰ أَجَلِهِ ذٰلِكُم أَقسَطُ عِندَ اللَّهِ وَأَقوَمُ لِلشَّهادَةِ وَأَدنىٰ أَلّا تَرتابوا؛
و از نوشتن مدّت دین خود، چه کوچک و چه بزرگ ملول مشوید؛ این روش نزد خدا عادلانه‌تر است و
شهادت را استواردارنده‌تر و شک و تردید را زایل کننده‌تر»
افزون بر این‌ها، وجود الفاظ گونه‌گون در قرآن کریم از ماده «
کتب» به مفهوم
کتابت در ۵۷ مورد و واژه
کتاب در ۲۶۲ مورد و «الاقلام» در برخی موارد، نشانگر این جایگاه بلند و مرتبت عظیم است. ( صالح احمد العلی به‌گونه‌ای شایسته آیات مرتبط با بحث را آورده و از چگونگی کاربرد مادة «ک ـ ت ـ ب» در ساختارهای مختلف آن و تأثیر آن در فرهنگ نگارش در میان مسلمانان، سخن گفته است
خطیب بغدادی پس‌ازآنکه
آیه دَین را آورده و از آن، تأکید قرآن بر
کتابت را بهره می‌گیرد (که پیش‌تر آوردیم)، می‌نویسد: وقتی خداوند بر
کتابت «
دَین» در جهت حفظ و حراست آن، و جلوگیری از هرگونه تردید در آن،
امر می‌کند، باید بر حفظ و حراست
علم و حدیث و حقایق دینی برای جلوگیری از تردیدها و شک و شبهه ـ که حفظ و حراستش دشوارتر است ـ تأکید کند.
سخن ارجمند یکی از محقّقان عرب را بیاوریم که نوشته است: قرآن کریم نه تنها در تاریخ عقیده‌ها و باورها راه درخشانی گشود، بلکه در تاریخ معارف بشری نیز با گرامیداشت
عالمان و ارج گذاشتن به اندیشه وران، و با سوگند به نگاشته‌ها و قلم و نبشتارها ـ که برترین ارج‌گذاری است ـ چنین کرد. قرآن، اوّلین
کتاب عربی است که به‌گونه‌ای دقیق و پیراسته، شکل
کتابی کامل به خود گرفت.
بدین‌سان، قرآن کریم اوّلین راهنمای
مسلمانان در ثبت و ضبط و
کتابت بوده است.
آغازین تشویق‌ها و ترغیب‌ها از قرآن سرچشمه گرفته است و قرآن کریم بر شیوه پسندیده انسانی، و عرف قطعی عقلا، در
کتابت و ثبت و ضبط
علم و آگاهی‌ها تأکید ورزیده است.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم)، مبلّغ و مبیّن قرآن ـ
کتاب علم و قلم و بیان ـ که فلسفه وجودی مکتبش را گسترش آگاهی و نشر دانش معرفی می‌کند و می‌فرماید: «
بالتعلیم ارسلت»،
و بدین‌سان نشان می‌دهد که زدایش
جهل و گستراندن دانش و آگاهاندن انسان، سرلوحه دعوتش است، آیا می‌تواند نسبت به این عامل مهم (
کتابت) در گسترش فرهنگ و توسعه
علم غفلت ورزد و اصحاب و معتقدان مکتبش را بدان فرانخواند؟
عبداللّه بن عمرو می‌گوید: پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) فرمود: «دانش را به مهار کشید» گفتم: چگونه؟ فرمود: «با نگاشتن و ثبت و ضبط کردن»
محدّثان آورده‌اند که مردی از
انصار در محضر رسول‌اللّه (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) می‌نشست، و سخنان آن بزرگوار را می‌شنید و به
وجد می‌آمد و خوش می‌داشت، امّا نمی‌توانست حفظ کند. به پیامبر شکایت برد و گفت، کلام شما را می‌شنوم، امّا نمی‌توانم
حفظ کنم؛ پیامبر فرمود: «حفظ را با دست راست یاری کن»
(یعنی آنچه می‌شنوی بنویس!)
رسول‌اللّه (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) با فرمان عامّی در جهت تبیین وظایف پدران، بر همین امر تأکید ورزیده و فرموده است: «حقّ الولد علی الوالد ان یحسّن اسمه ویزوّجه اذا ادرک
ویعلّمه الکتاب؛
حقّ فرزند بر پدر است که نامی نیکو بر او نهد و در زمان مناسب او را زن دهد و
کتابت را بدو بیاموزد»
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) آن‌قدر بر این حقیقت فرهنگی تأکید می‌ورزید که فدای
اسیران جنگی را
تعلیم بی‌سوادان قرارداد. این نکته را بسیاری از مورّخان آورده‌اند. ابن سعد می‌نویسد: فدای اسیران بدر، چهار هزار
درهم و کمتر از این بود و آنکه چیزی نداشت، باید به فرزندان انصار
کتابت می‌آموخت.
ماوردی می‌نویسد: فدای اسیران
بدر، چهارهزار درهم بود و نیز
تعلیم خط و
کتابت به بی‌سوادان.
بر پایه این
تعلیمات است که
عالمان و بزرگان،
کتابت را مهم‌ترین آموزه
مکتب و برترین عامل حراست
علوم شرعی انگاشته‌اند و بدان تأکید ورزیده‌اند.
علاّمه حسین بن عبدالصمد حارثی همدانی می‌نویسد: خط از بزرگ‌ترین امور مهم دینی و دنیوی است که بسیاری از امور دینی و
علمی بر آن استوار است.
فقیه بزرگ، زین‌الدین بن علی «
شهید ثانی» در اثر ارجمند خویش (منیةالمرید) آورده است:
کتابت از مهم‌ترین مطالب دینی و بزرگ‌ترین وسیله حفظ
کتاب و سنّت و
علوم شرعی و عقلی است.
کتابت به لحاظ
حکم شرعی، بر اساس
علم مکتوب تقسیم می‌شود؛ بدین‌سان که اگر دانشی که نگاشته می‌شود وجوب عینی داشته باشد،
کتابت آن نیز
واجب عینی خواهد بود؛ چون حفظ و حراست از آن متوقف بر
کتابت است؛ و اگر
واجب کفایی باشد، نگاشتن و
کتابت آن نیز کفایی خواهد بود.
چنین بوده است که مسلمانان،
کاتبان دانش و نگارندگان معارف را بزرگ می‌داشتند، و دانایان و آگاهان را بر پایه این
تعالیم ارج می‌گذاردند؛ و با این تاکیدها و تنبّه‌ها و آموزه‌ها بود که قرآن کریم و آیات آن، پیوسته نگاشته می‌شد و در ثبت و ضبط آن، هرگز دریغ روا نمی‌داشتند.
اکنون باید به این پرسش پاسخ داد که اگر نگارش و نوشتن و خط، مظهر تمدّن‌ها بوده، و انسان‌های فرهیخته هماره از آن در جایگاه بزرگ‌ترین عامل انتقال فرهنگ و دانش بهره گرفته‌اند و
خداوند به «قلم» سوگند یادکرده و
کتابت را بزرگ شمرده، و پیامبر بدان فرمان داده است و قرآن بر پایه این تاکیدها و ترغیب‌ها پیوسته نگاشته شده است، آیا پذیرفتنی است که
پیامبر از ثبت و ضبط آثار
رسالت نهی کرده باشد؟ یا از کنار آن بی‌تفاوت گذشته باشد؟
به دیگر سخن، وقت آن است که لختی بر سر چگونگی تدوین حدیث و آنچه بر آن رفته است تأمل کنیم، و در پرتو اسناد تاریخی بنگریم واقعیت چیست...
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «تدوین حدیث (قسمت اول)»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۲/۱۶.
