کتاب الکُنّاش فی فنّی النحو و الصرف (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«کتاب الکُنّاش فی فنّی النحو و الصرف»، تألیف ابوالفداء اسماعیل بن افضل علی ایّوبی است.
«کتاب الکُنّاش فی فنّی النحو و الصرف»، تألیف ابوالفداء اسماعیل بن افضل علی ایّوبی، مشهور به صاحب حماة (متوفی ۷۳۲ ق)، از جمله آثار ادبیات عربی است که با تحقیق ریاض بن حسن خوّام در دو جلد منتشر شده است. در کتاب « الکنّاش»، جزئی از کتاب «المفصل فی صنعة الإعراب» زمخشری و «الکافیة فی علم النحو» و «الشافیة فی علمی التصریف و الخط»، ابن حاجب که از منابع ادبیات عرب است، شرح شده و با شرح این اجزاء، جمیع ابواب صرف و نحو و املاء بیان شده است.
کتاب، مشتمل بر دو باب است: باب اول، به مقاله تحقیقی محقق کتاب و باب دوم، به متن
کتاب اختصاص دارد. باب اول، در دو قسمت و هرکدام در ضمن فصولی درباره نویسنده و کتاب، تحقیق ارزشمندی را ارائه نموده است. درباره متن کتاب، ابتدا مطالب بر طبق «المفصل» زمخشری پس از طرح یک سری مباحث مقدماتی، در سه بخش مرفوعات، منصوبات و مجرورات دسته‌بندی و سپس دنباله مباحث در چهار قسمت اسم، فعل، حرف و مشترک تدوین شده است. قسمت مشترک، در ضمن ده فصل بیان شده که فصل دهم آن به مباحث خط و املاء اختصاص دارد.
درباره نام کتاب، لازم به توضیح است که اصل
لفظ «الکنّاش» سامی است و بیشتر آن را جمع و گردآوری معنا کرده‌اند.
خوّام، محقق کتاب در مقدمه‌اش به شهرت ابوالفداء در
تاریخ و جغرافیا اشاره کرده و دو کتاب «المختصر فی أخبار البشر» و «تقویم البلدان» را از آثار مهم او می‌داند که نزد
عرب و غیر عرب از جایگاه والایی برخوردار است. وی خاطرنشان می‌کند که بسیاری از پژوهشگران، ابوالفداء را به‌عنوان نحوی نمی‌شناسند و چه‌بسا تحقیق کتاب «الکنّاش» و نشر آن روشن نماید که در
علم صرف و نحو نیز به‌قدر علم تاریخ و جغرافیا مهارت دارد.
ابوالفداء در ابتدای کتابش خطبه مختصری نوشته که در آن، کتاب کنّاش را مشتمل بر هفت کتاب می‌داند که به ترتیب عبارت است از: «صرف و نحو»، «فقه»، «طب»، «تاریخ»، «
اخلاق و سیاست و
زهد»، «اشعار» و «فنون مختلف». وی به هدف تألیف کتاب و آثاری که این اثر در شرح آنها نوشته شده، اشاره نکرده است. وی همچنین به منابعی که در نگارش این اثر از آنها استفاده شده برخلاف مقدمه کتاب «المختصر» خود که تمامی منابع مورد استفاده‌اش را ذکر کرده بود، اشاره نکرده است. شاید وی قصد داشته است که پس از اتمام اثر، خطبه مفصلی بنویسد و تمامی آثار مورد استفاده در علوم مختلف را متذکر شود که
مرگ، او را مهلت نداده است.
ابوالفداء، عناوین موضوعاتش را کلمات «ذکر»، «فصل» و «القول علی» قرار داده است. پس از
ذکر عنوان، تعریفی را که از کتب سه‌گانه «المفصل»، «الکافیة» و «الشافیة» اختیار کرده، بدون اینکه به‌صراحت به صاحب آن اشاره کند، ذکر می‌کند. گاه نیز با استعمال لفظ «و قوله» آن را به صاحبش نسبت می‌دهد. در بخش‌هایی از کتاب،
کلام نویسنده با مصنفین سه منبع مورد استفاده نویسنده مخلوط می‌شود. در قسم چهارم ( مشترک)، کلام نویسنده با کلام زمخشری آمیخته می‌شود و در فصل دهم نیز که به خط اختصاص دارد، با کلام ابن حاجب در «شافیه» مخلوط شده است.
نویسنده با هدف نگارش مباحث کتاب با روشن‌ترین صورت و کامل‌ترین بیان،
کتاب را با تعابیر ساده،
الفاظ روان و ترکیب‌های واضح تألیف کرده است. وی هرجا که لازم بوده مطالب را بسط داده و هرکجا نیاز ندیده، موجز آورده است. آنجا که مسئله برای متخصصین نوشته شده، از مباحث سنگین استفاده کرده و هرکجا که برای مبتدئین نوشته، از ذکر مطالبی که فهم آن دشوار باشد، خودداری کرده و لذا کتاب کنّاش از جهتی تعلیمی و از جهت دیگر تخصصی است.
ابوالفداء برای توضیح بعضی احکام نحوی و صرفی از دوائر و جداولی استفاده کرده است؛ به‌عنوان مثال در بحث بدل ( جلد ۱، ص ۲۳۷) از دایره و در بحث مثال‌های نون تأکید ( جلد ۲، ص ۱۳۳) از جدول استفاده کرده است. وی همچنین از آیات قرآنی، احادیث نبوی، اشعار و اقوال و امثال برای توضیح قواعد نحوی استفاده کرده است.
مذهب نحوی ابوالفداء، بصری بوده و در بسیاری از آراء، بصریون را تأیید کرده و با مبانی‌ای که مکتب بصریون بر آن بنا شده، موافقت نموده است.
نویسنده در مباحث مختلف، بسیاری از آراء اختلافی را بدون اینکه نظر خود را ذکر کند، نقل کرده است. همچنین وی فراوان به اختلاف بین نحویون و قرّاء اشاره کرده و در تأیید یکی از طرفین، متردد شده است؛ گاه قرّاء و گاه نحویون را تأیید کرده است.
فهرست مطالب هریک از جلدهای کتاب در انتهای آن آمده است. در انتهای جلد دوم نیز فهارس آیات به ترتیب صور
قرآن کریم،
احادیث نبوی، امثال و اقوال،
اشعار و ارجاز،
الفاظ لغوی،
اعلام، قبائل، طوائف و امم، بلدان و مواضع، کتب و مصادر و مراجع آمده است.
نرم‌افزار ادبيات عرب، مرکز تحقيقات کامپيوتری علوم اسلامی.
