کتاب الکافی فی الفقه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مؤلّف:
تقی الدین بن نجم الدین بن عبید الله بن عبد الله بن محمد حلبی (
ابو صلاح) (م ۴۴۷ ه.ق)
این كتاب یكی از
مآخذ فقه شیعه بوده و از مصادر كتاب
بحار علامه مجلسی می باشد. در این كتاب تحقیقی جامع در مواضع
فقه شیعه صورت گرفته است. كتاب حاضر به ترتیب
ابواب فقه بوده و مؤلف به بعضی از مبانی
اصول فقه نیز اشاره كرده است.
ابن ادریس در
سرائر و
علامه حلی در
مختلف الشیعه در یك صفحه و بعضی جاها بیشتر از یك صفحه
فتاوا ی
ابو صلاح را كه در کتاب الکافی آمده است، آورده اند.
مؤلف در این كتاب به مناسبت هائی به
علم کلام و
اصول دین شیعه نیز اشاره و
واجبات،
محرمات،
مستحبات و
مکروهات هر باب را به طرز زیبائی ذكر كرده است.
کتاب الکافی از مهم‌ترین منابع فقهی قدماء است که از زمان نگارش آن در بین بزرگان قوم و فقهای عظام مورد توجه و اعتماد واقع شده است.
ابو الصلاح حلبی که از شاگردان سید مرتضی (قده) و جانشین وی در
شهر حلب بوده است در این کتاب با طرح نظریات محققانۀ خود یکی از آثار مورد اعتماد در فقه شیعه را تالیف نموده که در کتاب‌های مفصل فقهی مورد استناد و استفاده واقع شده است.
این کتاب از سه قسمت مباحث اعتقادی (تکالیف عقلی)، مباحث فقهی (تکالیف سمعی) و مباحث مرتبط با
مسائل اعتقادی (مستحق بالتکلیف) تشکیل شده است. بنابر این در واقع از دو قسمت کلامی اعتقادی و یک قسمت فقهی تشکیل شده است.
این کتاب شاید از نادرترین کتب فقهی قدماء است که در آن توجه به حضور فقیه
مؤمن و
عادل در عرصه‌های مختلف فقهی در اجرای
احکام و یا
قضاوت دیده می‌شود. مؤلف به دلیل حضور در عرصۀ مسائل اجتماعی با نیازهای تئوریک فقهی دخالت فقیه مؤمن آشنا بوده که در جای جای کتاب به این مهم اشاره دارد.
این کتاب به صورت
فقه استدلالی نوشته نشده است بلکه فقه مختصر و کتاب فتوایی است و بیشتر شبیه به رساله‌های عملیه متداول است. اگر چه مؤلف کتب فقهی دیگری مثل «
العمدة فی الفقه»، «
البدایة فی الفقه»، «
الشافیة» و «
الکافیة» را تالیف نموده است اما هیچ کدام به شهرت و اعتبار کتاب کافیه نرسیده‌اند.
اگر چه از تاریخ دقیق تالیف این کتاب اطلاع دقیقی در دست نیست اما این کتاب پس از کتاب‌های «
تقریب المعارف فی الکلام» و «
العمدة فی الفروع» و همین طور کتاب «
الکافیة المسائل الکافیه» تالیف شده است و مصنف در این کتاب به آنها ارجاع داده است.
کتاب موجود در سال ۱۴۰۳ ق بوسیلۀ
کتابخانۀ عمومی امام
امیرالمؤمنین علیه‌السّلام در
اصفهان چاپ شده است و محقق و مصحح آن رضا استادی می‌باشد.
منظور از الحلبیان در عبارات اصحاب، شیخ ابو الصلاح تقی بن نجم حلبی و سید
ابو المکارم حمزة بن زهرة صاحب الغنیة است.
منظور از الشامیون در عبارات اصحاب ۴ نفر هستند:
۱- ابو الصلاح تقی بن نجم الدین حلبی.
۲- سید ابو المکارم بن زهرة حلبی.
۳-
قاضی ابن براج.
۴-
سدید الدین محمود حمصی.
این ۴ نفر یک سبک علمی را در مباحث فقهی داشته‌اند.
در
الذریعة به سه نسخه که در مخزن کتاب‌های
محمد علی خوانساری، سید حاج آقا نوۀ حجة الاسلام اصفهانی،
محمد حسین قمشه‌ای در اصفهان و شیخ مشکور اشاره دارد.
نسخه‌های دیگری نیز در صفحات ۷۶ و ۷۷ کتاب مقدمه‌ای بر فقه شیعه ذکر شده است که خواننده می‌تواند به آنان مراجعه نماید.
در تصحیح و تحقیق کتاب موجود از یازده نسخه استفاده شده است که عبارتند از:
۱ و ۲- نسخۀ‌های
کتابخانۀ رضویه که تاریخ نگارش یکی از آنان
قرن ۱۳ هجری و دیگری ۱۲۴۹ ق می‌باشد.
۳- نسخۀ
کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی که نگارش آن در سال ۱۱۹۹ پایان یافته و قدیمی‌ترین نسخۀ مورد استفاده است.
۴ و ۵- دو نسخۀ دیگر از
کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی که تاریخ نوشتن یکی ۱۲۴۴ ق و دیگری ۱۲۳۰ ق می‌باشد.
۶- نسخۀ
کتابخانۀ ملک در
تهران که در سال ۱۲۵۹ نوشتن آن پایان یافته است.
۷- نسخۀ
کتابخانۀ عمومی الهیات در تهران که در سال ۱۲۰۳ ق نوشته شده است.
۸- نسخۀ
کتابخانۀ آیة الله عظمی گلپایگانی در
قم که در سال ۱۲۲۲ ق نوشته شده است.
۹- نسخۀ
کتابخانۀ آیة الله عظمی
نجفی مرعشی در قم که در قرن ۱۳ نوشته شده است.
۱۰- نسخۀ
کتابخانۀ آیة الله صفائی
خوانساری در قم که در قرن ۱۳ نوشته شده است.
۱۱- نسخۀ
کتابخانۀ حجة الاسلام و المسلمین سید
محمد علی روضاتی در اصفهان که در سال ۱۲۳۹ به پایان رسیده است.
مؤلف، مباحث کتاب را به سه قسمت کلی تقسیم نموده است که عبارتند از:
۱- تکالیف عقلی
۲- تکالیف سمعی و اقسام آن
۳- مستحق به تکالیف و احکام آن
در قسمت تکالیف عقلی مباحث حقیقت تکلیف،
توحید، مسائل
عدل، مسائل مربوط به
نبوت،
اعجاز قرآن و
امامت مطرح شده است.
قسمت تکالیف سمعی شامل سه مبحث عبادات،
محرمات و احکام است.
در قسمت عبادات ۱۱ باب ذکر شده است که عبارتند از:
صلاة، حقوق اموال (
زکاة،
خمس،
انفال، نذرها و کفارات)،
صیام،
حج، وفاء به نذور و عهود، بر
ایمان،
ودیعه و
امانات،
اداء دیون،
وصایا، احکام جنائز و ما تعبدالله سبحانه.
اگر چه مؤلف، عبادات را شامل ۱۰ مورد دانسته است اما یازده مورد را ذکر نموده است.
در قسمت محرمات ۸ فصل آورده شده که عبارتند از:
۱-
خوردنی‌های حرام۲-
نوشیدنی‌های حرام۳- خوردنی‌ها و نوشیدنی‌های مکروه
۴- دانستنی‌های حرام و مکروه
۵- کارهای حرام
۶-
مکاسب محرمه۷-
مکاسب مکروه۸-
ازدواج‌های حرامقسمت احکام نیز شامل ۸ بخش است که عبارتند از:
-
نکاح،
- انواع
طلاق،
-
تذکیه،
- احکام
عقود و اسباب موجب استحقاق او با حد تصرف در ملک دیگری،
- احکام
قصاص،
- احکام
دیات،
- احکام قیمت اشیاء تلف شده و مقادیر جنایت‌ها
- احکام
حدود.
۱- در قسمت ما تعبدالله سبحانه، مباحث مربوط به
جهاد و
امر به معروف و نهی از منکر مطرح نشده است.
۲- در باب احکام عقود، مباحث
صدقه،
هدیه،
عاریه،
قرض،
رهن،
وکالت،
کفالت،
حواله،
اجاره،
شرکت مضاربه،
مزارعه،
مساقات،
لقطه،
بیع و شروط آن،
شفعه، سکنی و رقبی و عمری،
وصیت و
ارث آورده شده است.
۳- مبحث
ولایت فقیه در ضمن باب
قضاء در صفحۀ ۴۲۳ آورده شده است.
۴- کتاب اقرار، شهادات، ایمان و
صلح در ضمن باب قضاء ذکر شده است.
کتاب «الکافی» در ابواب مختلف دربرگیرندۀ ابتکارات و نظریات جدید است این نظریات بخصوص در مباحث اجتماعی و سیاسی به دلیل نگرش مؤلف به حضور و دخالت ولی فقیه بیشتر نمود دارد که به بعضی از آنان اشاره می‌شود.
در مباحث
خمس ، انفال، صوم (روزه خواری علنی)، اجرای حد، قضاء،
صلاة جماعت،
صلاة عیدین،
صلاة جنائز،
جهاد ابتدایی، سلطان
اسلام که منصوب از طرف خداست به عنوان مجری معرفی شده و سپس کسی که از طرف او نصب می‌شود یعنی
ائمۀ اطهار و در آخر نیز
فقیه مامون، مامور اجرای آنان می‌باشد.
در بحث
نماز جمعه، مؤلف بر خلاف استادش سلار بن عبد العزیز (م ۴۴۸ ق) قائل به حرمت نماز جمعه در زمان غیبت نیست بلکه قائل به جواز و استحباب آن در زمان غیبت است.
در مباحث مربوط به امر به معروف و نهی از منکر در باب اکراه و احکام آن، مؤلف مباحث بسیار دقیق عقلی و فقهی را مطرح می‌نماید نظیر این که وجوب احتراز و دوری از ضرر اقتضاء می‌کند که بخاطر دوری از ضرر اعظم (عقاب به دلیل حضور در امر قبیح)
واجب است در معرض ضرر کوچک تر (مشکلات ناشی از امر به معروف و نهی از منکر) واقع شویم، یا این که همان طور که دوری از ضرر واجب است واقع شده در ضرر و تحمل آن به خاطر جلب منفعت بیشتر نیز واجب است.
از دیگر نوآوری‌های مؤلف بیان تعاریف جدید از عناوین فقهی است به عنوان مثال، وی بیع را به عقدی که مقتضی استحقاق تصرف در بیع و
ثمن است تعریف می‌کند.
این نحوه بیان عناوین فقهی در کتاب‌های قبل از الکافی کمتر دیده شده است.
در بحث
اوقات نماز، وقت
نماز مغرب را بر خلاف استادش سلار که ذهاب شمس ذکر نموده است ذهاب حمرۀ مشرقیه دانسته و آن را علامت
غروب خورشید دانسته است.
وی امتداد وقت نماز مغرب را تا ذهاب حمره دانسته و فقط برای فرد مضطر تا ۴، ۱ از شب دانسته است.
همان طور که گذشت از مهم‌ترین ویژگی‌های کتاب، دید حکومتی و توجه مؤلف به حضور فقیه عادل و مامون در عرصۀ مسائل اجتماعی و اجرای
حدود الهی است. این دیدگاه در جای جای کتاب مشهود است.
شاید اولین کتابی که به صراحت در مورد ولایت فقیه به عنوان نائب
امام زمان علیه‌السّلام نظر داده شده باشد این کتاب است.
مؤلف در بحث قضاء پس از بیان ولایت او این گونه می‌نویسد: فهو نائب عن ولی الاضرع فی الحکم.... و در چند سطر بعد: فهو فی الحقیقة ماهول لذلک باذن ولاة الامر، و اخوانه فی الدین مامورون بالتحاکم و حمل حقوق الاموال الیه و التمکین من انفسهم لحد او تادیب تعین
علیهم.
سپس در ادامه می‌نویسد: اگر کسی حکم ولی فقیه را نپذیرد فعن دین الله رغب و لحکمه سبحانه رد و لرسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم خالف و لحکم الجاهلیة ابتغی و الی الطاغوت تحاکم. (صفحات ۴۲۳ و ۴۲۴).
از دیگر ویژگی‌های کتاب، آوردن مباحث اعتقادی و کلامی در ابتدا و انتهای کتاب و بررسی مباحث فقهی در اواسط کتاب می‌باشد تا جائی که مؤلف در آخر کتاب این گونه می‌نویسد: و اذا وضح برهان ما قدمناه من مسائل التوحید و العدل...
این نحوه تالیف کتاب که طرح مباحث کلامی در ابتدا و انتهای کتاب است در آن دوره متداول نبوده است.
کتاب موجود در عین داشتن ویژگی‌های مثبت، دارای نقاط ضعفی نیز می‌باشد. از این نقاط ضعف می‌توان به نداشتن نظم و انسجام کافی در طرح مباحث کتاب اشاره کرد.
در قسمت فقهی کتاب، مؤلف بر خلاف متعارف، کتاب
طهارت را به صورت مستقل و در ابتدای کتاب ذکر نکرده است، بلکه پس از شروع به مباحث کتاب صلاة، در خلال مباحث آن از صفحۀ ۱۲۹ به بعد به مبحث طهارت متعرض می‌شود.
وی در ابتدا از بحث تعداد رکعات نماز آغاز می‌کند و سپس
اذان و
اقامه و بعد از آن، احکام آب‌ها و نجاسات و سپس اوقات نماز و
قبله و پس از آن مباحث مربوط به مکان و
لباس نمازگزار را بیان نموده که نشان از نداشتن طرح منظم و فراگیر در بیان مباحث فقهی دارد.
۱- روضات الجنات: اقول و قد رایت کتابه (الکافی) فی الفقه
علی ترتیب ابوابه و هو کتاب حسن معروف بین اصحابنا معول علیه عندهم من عشرین الف بیتا.
۲-
ابن ادریس در مساله‌ای از مسائل مزارعه: و ما اخترناه مذهب السید المرتضی رحمة‌الله‌علیه و خیرته فی الناصریات المسالة الماتین و مذهب ابی الصلاح الحلبی فی کتابه الکافی و هو کتاب حسن فیه تحقیق مواضع.
۳-
تستری در
المقابیس: له کتب اشار الیها شیخه الشیخ فی الرجال و ذکرها غیره، منها الکافی فی اصول الدین و فروعه و هو ماخذ مذاهبه.
۴-
محدث نوری در
مستدرک الوسائل: صاحب کتاب الکافی فی الفقه المنقول فتاواه فی الکتب المبسوطة.
۵-
اعیان الشیعة: الکافی فی اصول الدین و فروعه مبوب
علی حسب ابواب الفقه و هو ماخذ مذاهبه عند الفقهاء.
۶- کتاب خلاصة به نقل از اعیان الشیعة: تقی بن نجم الحلبی ثقة عین له تصانیف حسنة ذکرناها فی الکتاب الکبیر.
۷-
ابن ابی الروح به نقل از اعیان الشیعة: له مصنفات فی الاصول و الفروع... ثم قال و کتبه مشهورة بین ائمة القوم.
۸-
قاموس الرجال: اقول و یتبعه فی کاتبة غالبا ابو المجد الحلبی فی کتابه اشارة السبق و ابن زهرة الحلبی فی کتابه الغنیة الی ان کتاب کافی هذا مشتمل
علی الاصولین و الفقه و اقتصرا فی کتابیهما
علی الفقه و اصوله.
- الذریعة ۱۷، ۲۴۷.
- اعیان الشیعة ۳، ۶۳۴، ۶، ۲۱۶.
- امل الآمل ۲، ۴۶.
- معالم العلماء ۲۹.
- طبقات اعلام الشیعة ۲، ۳۹.
- ریاض العلماء ۱، ۹۹.
- ریحانة الادب ۷، ۱۶۱.
- فوائد رضویه ۵۷.
- الکنی و الالقاب ۱، ۹۹.
- معجم مؤلفی الشیعة ۱۴۱.
این كتاب در یك جلد به
زبان عربی و با تحقیق رضا استادی، به همت مكتبه امام امیر المؤمنین در سال ۱۳۶۲ ه.ش، چاپ شده است.
نرم افزار جامع فقه اهل البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
سایت اندیشه قم
