کتاب الجیم (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«کتاب الجیم» اثر ابوعمرو شیبانی، اولین، معجم لغت در
تاریخ عرب و تنها اثر برجای مانده از مولف است. کتاب در سه مجلد توسط ابراهیم ابیاری، عبدالعلیم طحاوی و عبد الکریم عزباوی تحقیق شده است.
قصد ابوعمر از نوشتن این کتاب تدوین واژگان ناآشنا و دور از ذهن بوده است و گفته‌اند وی پس از گردآوری اشعار قبایل، لغات دشوار آنها را در کتاب الجیم شرح و تفسیر کرده است.
کتاب از دو مقدمه و ۲۸ باب به تعداد حروف
زبان عربی تشکیل شده و مولف هر باب را به یکی از
حروف الفبا اختصاص داده است. کلمات مذکور در درون هر باب از قاعده ی خاصی پیروی نمی‌کنند و در آنها ترتیب حروف دوم و سوم رعایت نشده است.
وجه تسمیه ی کتاب به درستی روشن نیست. برخی گفته‌اند ابوعمرو کلمه ی «جیم» را «
دیباج » معنی کرده و این نام را بدین جهت برای کتاب خود برگزیده که خواسته است آن را در نکویی و کمال به دیباج همانند کند. برخی نیز احتمال داده‌اند که وی به
تقلید از
نضر بن شمیل که گویا نخستین کتاب الجیم از او بوده اساس کار را بر ترتیب حروف از حیث «جهر» و «همس» نهاده، و از این میان حروف جیم را که از حروف «مجهوره ی شدیده» است، سرآغاز کتاب خود قرار داده است. اگر این احتمال صحیح باشد باید کسانی پس از ابوعمرو ترتیب کتاب را دگرگون کرده، ضمایمی بر آن افزوده باشند. اما از سوی دیگر، نسخ قدیمی این اثر که متعلق به اواخر سده سوم هجری است ترتیب کنونی رعایت شده است.
مولف تصریح می‌کند که همه کلمات موجود در الجیم را به صورت
سماعی از
عرب بیابانی برگرفته است. در واقع می‌توان گفت نزدیکی ابوعمرو به
زمان جاهلیت کتاب او را از این جهت ممتاز کرده است.
در کتاب نقل قول‌های بسیار دیده می‌شود به طوری که صفحات الجیم مملو از «قال و انشد» می‌باشد. استفاده از اشعار عرب به عنوان شاهد در این کتاب بسیار دیده می‌شود.
کتاب بر اساس حروف الفباء و با توجه به حروف اصلی کلمه و ترتیب اصلی آنها تنظیم شده است؛ البته بعضی
محققان بر این باورند که کتاب ابوعمرو در اصل بر اساس حروف الفباء تنظیم نشده است، عدم شیوع استفاده از ترتیب الفبایی در آن زمان و وجود اشکالات فاحش در ترتیب موجود در کتاب (که ارتکاب این گونه اشتباهات از کسی مثل ابوعمرو را بعید می‌دانند) از ادله این گروه است؛ لذا این عده بر این باورند که کتاب نوشته ابوعمرو است؛ اما پس از او کسی دیگر کتاب را تنظیم کرده و ترتیب آن را بدین شکل قرار داده است.
جلد اول کتاب با مقدمه‌ای از محمد خلف الله احمد شروع شده که روش مولف را در جمع آوری کتاب ذکر کرده است. در ادامه مقدمه ی دیگری از ابراهیم الابیاری که از محققین کتاب به شمار می‌رود ذکر شده که در این مقدمه، منابعی که به آن رجوع کرده را شمرده است. پس از آن به زندگی مولف پرداخته، سپس نکاتی چند در مورد کتاب و روش تحقیق خود را بیان کرده است. در ادامه متن کتاب که حاوی ترجمه واژگانی است که حرف فاء الفعلشان حروف الف تا راء است ذکر شده است.
جلد دوم حاوی ترجمه ی واژگانی است که حرف فاء الفعل آن، راء (تتمه حرف راء)، زاء، تا عین می‌باشد.
جلد سوم حاوی ترجمه ی واژگانی است که حرف فاء الفعل آن، غین تا یاء است.
نرم افزار جامع الاحادیث،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
