کتاب البیع (للسید مصطفی الخمینی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
"كتاب البيع" يكى از آثار ارزشمند باقى مانده از شهيد آية الله
سید مصطفی خمینی است كه از نظر اسلوب و روش طرح و بررسى و نقد آراء فقهاى عظام در نوع خود كم نظير است.
علامۀ مجاهد، شهيد آيت الله
سید مصطفی خمینی فرزند بزرگوار رهبر كبير انقلاب حضرت
امام خمینی قدس سره در سال۱۳۰۹هجرى شمسى در شهر مقدس
قم و در خانواده‌اى اهل
علم و شريف و بزرگ به دنيا آمد. سید مصطفی شش سال در مدارس جديد به فراگيرى علوم ابتدايى پرداخت. سپس تحصيل در
حوزۀ علمیّۀ قم را آغاز كرد و در ۱۷ سالگى به درخواست پدرش ملبس به لباس مقدس روحانيت شد.وى در علوم ادبيات به سرعت پيش رفت و در آن علم صاحب نظر شد. نظريات او در برابر بزرگان ادبيات را مى‌توان در كتاب ارزشمندش به نام«
تفسیر القرآن الکریم » مشاهده نمود.پس از آن، شروع به فراگيرى علوم ديگر حوزه مانند:
فقه ،
اصول ،
رجال ،
حدیث ،
فلسفه و
عرفان كرد و در مدت كوتاهى در همۀ آنها به مراتب عالى رسيد.
در ۳۳ سالگی درس خارج اصول خود را در حوزۀ علميّۀ قم آغاز كرد و پس از تبعید دورۀ دوم درس خارج اصول خود را در حوزۀ علميّۀ
نجف اشرف آغاز نمود. آيت الله سيد مصطفى خمينى در آن درس به بحث مفصل و عميق مباحث اصولى و نقد و بررسى آراء و نظريات محققين پرداخت و نظريات و تحقيقات نو و استوار خود را مطرح ساخت كه همگى دلالت بر مقام و منزلت علمى آن شهيد بزرگوار داشت.علاوه بر آن، وى درس خارج فقه و تفسيرى نيز آغاز نمود كه در عمق و گستردگى و ارزش مباحث، مورد توجه علما و محققين بزرگ حوزۀ علميّۀ نجف قرار گرفت.در مقام آيت الله سيد مصطفى خمينى همين بس كه حضرت امام خمينى دربارۀ او مى‌فرمايد:« مصطفى اميد آيندۀ
اسلام بود.»
كتاب البيع يكى از آثار ارزشمند باقى مانده از شهيد
آیة الله سید مصطفی خمینی است كه از نظر اسلوب و روش طرح و بررسى و نقد آراء فقهاى عظام در نوع خود كم نظير است. اگر چه اين
شهید بزرگوار تمام قسمت‌هاى
المکاسب المحرمة ، البيع، الخيارات از مكاسب شيخ اعظم را تدريس نموده و خلاصۀ مباحث را تدوين و تأليف نموده‌اند اما متأسفانه تمام كتاب المكاسب المحرمة و قسمت‌هايى از البيع و خيارات مفقود شده و اين آثار، ناقص و ناتمام در اختيار ما قرار گرفته است.
كتاب البيع شامل مقدمه‌اى در تعريف بيع و دو مقصد در مباحث معاطاة و شروط متعاقدان تا بحث تعاقب ايادى مى‌باشد. دو بحث تصرف در مال كسى كه تصرف در آن جايز است و شرائط عوضين مفقود شده است. و بحث ولايت فقيه كه در قسمت ولايت حاكم مورد بحث واقع شده است به صورت مستقل چاپ شده است.
اكثر حواشى مشهور و ارزشمند بر كتاب مكاسب شيخ اعظم همچون:
- حواشى
سید محمد کاظم یزدی ( م ۱۳۳۷ ق)،
-
محقق اصفهانی ( م ۱۳۶۱ ق)،
-
ایروانی ( م ۱۳۵۴ ق)،
-
محقق خراسانی صاحب كفايه( م ۱۳۲۹ ق)،
- تقريرات درس
محقق نائینی ( م ۱۳۵۵ ق) بنام‌هاى«
منیة الطالب »
و«
المکاسب و البیع »،
-
شیخ فتاح شهید ى( م ۱۳۷۲ ق) بنام«
هدایة الطالب »
در اين كتاب مطرح شده و مؤلف با فكرى عميق و دقت نظرى كم نظير و تحقيقاتى شگرف و طرح اشكالات و پاسخ آنان مجموعه‌اى گران‌بها را به يادگار گذاشته‌اند.
از آنجايى كه مؤلف بر خلاف بسيارى از مصنفين بشدت از خروج از دائرۀ بحث خوددارى نموده و در تمام مباحث اصولى، فقهى، تفسيرى و يا فلسفى سعى فراوان در طرح مباحث ضرورى و لازم و حذف زوائد و اضافات داشته و با اين روش به تنقيح و پاك سازى اين مباحث اقدام نموده‌اند، عناوين نام كتاب‌هايشان را نيز« تحريرات» قرار داده‌اند.
در كتاب حاضر بسيارى از نظريات فقهى
امام خمینی « قده» در مباحث مربوط به
بیع مطرح شده و نگارش آن در زنده نگاهداشتن نظريات ايشان تأثير بسزايى داشته است. اما آزاد انديشى مؤلف باعث شده كه وى با بررسى دقيق و عالمانه در بعضى از موارد از نظريات پدر بزرگوارشان پيروى نموده و آن را تأييد نموده و گاهى نيز به نقد آن پرداخته و بر خلاف آن نظر را انتخاب نمايند.
در اين كتاب علاوه بر نظريات فقهى مؤلف، مباحث رجالى، مباحث دقيق اصولى زيادى به صورت مختصر مطرح شده كه تفاصيل آنها به كتاب‌هاى اصولى مؤلف همچون«
المختصر النافع فی علم الأصول » ارجاع داده شده
و گاهى نيز مثل مبحث شهرت فتوايى به به نظريات استادش، محقق گرانقدر
آقا حسین بروجردی ( م ۱۳۸۱ ق) و يا ساير كتب اصولى ارجاع داده شده است.
قلم روان و بيان رسا، همراه با بررسى عميق و دقيق مباحث پيچيده از خصوصيات بارز اين كتاب است و قدرت ابتكار و حيات فكرى مؤلف را بخوبى در اين كتاب مى‌توان مشاهده نمود. متأسفانه كتاب موجود داراى مقدمه‌اى از ناشرين نبوده و در مقدمه، راجع به زندگى‌نامه، آثار و تأليفات، نسخه‌ها و تاريخ نگارش كتاب مطلبى وجود ندارد. از طرف ديگر از فهارست عامه همچون فهرست اعلام، اماكن، آيات
قرآن کریم و غيره نيز اثرى ديده نمى‌شود.
از آنجايى كه نسخۀ خطى كتاب المكاسب المحرّمة ايشان مفقود شده است از ابتداى تاريخ شروع كتاب اطلاعى در دست نيست اما با توجه به تاريخ پايان كتاب خيارات كه در سال ۱۳۹۶ ق بوده است بنظر مى‌رسد كه اين كتاب احتمالا بين سال‌هاى ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۴ ق تأليف شده است.
كتاب موجود در سال ۱۴۱۸ ق بوسيلۀ چاپخانۀ مؤسسۀ عروج در
قم چاپ شده است. تحقيق و نشر كتاب بوسيلۀ مؤسسۀ تنظيم و نشر آثار امام خمينى« قده» انجام شده است و به مناسبت بيستمين سالگرد شهادت آية الله سيد مصطفى خمينى« قده» انتشار يافته است.
كتاب البيع در دو جلد انتشار يافته است.
جلد اول از مقدمه و دو مقصد تشكيل شده است. مقدمه، در مورد تعريف بيع است.
مقصد اوّل، در
معاطاة است.
مقصد دوم، در
شروط متعاقدان مى‌باشد، كه سه شرط: -
بلوغ ، - تعيين متعاقدان، -
اختیار آنان مورد بحث قرار گرفته است.
در جلد دوم شرط چهارم مطرح شده است يعنى: - نافذ بودن نظر بايع و مشترى در عوض و معوض و مبحث بيع فضولى شامل دوازده امر و ۷ مرحله در ضمن آن بيان شده است.
پس از شرط چهارم، بحث تعاقب ايادى به صورت ناقص مطرح شده است. متأسفانه بحث تصرف در مال كسى كه تصرف در آن جايز است، فروش عبد
مسلمان به
کافر ، نقل مصحف به كافر و در آخر شرائط عوضين( ماليت داشتن، قدرت بر
تسلیم ، علم به ثمن و مثمن) و معاملات زمين‌هاى
وقف ،
ام ولد و
رهن مفقود شده و در دسترس نيست.
كتاب البيع مجموعه‌اى از ابتكارات و خلاقيت‌ها و نظريات نو و جديد
فقیه شهيد آية الله سيد مصطفى خمينى« قده» است كه در اين مختصر به بعضى از آنها
اشاره مى‌شود.
- وى بيع را داراى تعريف ندانسته بلكه قائل به اين است كه با آثارش شناخته مى‌شود، بنابراين تعاريف متعارف با عناوين تمليك، مبادله و نظائر آن را صحيح نمى‌داند.
- در مورد بيع معاطاتى بر خلاف نظر مشهور، اصل در عقود و ايقاعات را به صورت معاطاتى مى‌داند و صحت عقود لفظى را نيازمند دليل مى‌داند زيرا از زمانى كه جوامع انسانى تشكيل شده است مبادلات بصورت پاياپاى بوده است و بعدها پول‌هاى سكه‌اى ايجاد شده است، بنابراين معاملات در اصل به صورت معاطاتى بوده است.
- ايشان به پيروى از امام خمينى
اطلاق آيۀ« أحل الله البيع» را بر خلاف نظر مشهور، رد نموده و فقط آيه را در مقام بيان تفاوت بيع ربوى و غير ربوى دانسته‌اند.
حتى با وجود روايت عمر بن يزيد كه امام عليه السلام به اين آيه
استناد نموده است مى‌نويسد: لأن الاستدلال الأئمة عليهم السلام بالكتاب أعم من الصحة.
- در بحث استناد به
حدیث سلطنة ( الناس مسلطون على أموالهم) بر صحت معاطاة، بر خلاف نظر پدر بزرگوارشان كه استناد به« الناس مسلطون على أموالهم» را باعث تسلط بر قواعد و احكام نمى‌دانند. ايشان استناد به اين حديث را صحيح مى‌دانند و مى‌نويسند: فالمدار على فهم العرف فيما هو
المنافي لعموم السلطنة و نفوذها، فالقاعدة و إن تعرضت للسطنة على الأموال، إلاّ أن الملازمات المنافية لها تدفع بها.
- در بحث قواعد فقهى و اصولى، ايشان حكومت
قاعدۀ حرج را بر احكام عقلانيه صحيح نمى‌دانند و به كتاب« قاعدتي نفي ضرر و حرج» ارجاع داده است كه اين كتاب مفقود است.
- در بحث قيمت جنسى كه تلف شده است قيمت أعلى القيم را تا روز دفع انتخاب نموده و اين گونه استدلال مى‌كنند: ضرورة أن قيمة الشي‌ء ليست من الأوصاف الثابتة لها، بل هي بحسب الأزمنة و الأمكنة مختلفة، فلابدّ من إحدى الموجبات لتعيّنها.
از ويژگى‌هاى مهم، طرح نظريات محشين متعدد و مختلف كتاب المكاسب
شیخ اعظم مى‌باشد كه قبلا گذشت.
از طرفى علاوه بر اين حواشى از كتب متعدد ديگرى همچون: -
إیضاح الفوائد ،
-
مسالک الأفهام ،
-
مقابس الأنوار ،
-
ریاض المسائل ،
- كتاب
اجارۀ محقق رشتى،
-
جامع المقاصد ،
-
جواهر الکلام ، -
مجمع الفائدة و البرهان ، -
السرائر استفاده شده و نظريات آنان بررسى و نقد شده است.
در ابتداى كتاب نام محشين كتاب المكاسب شيخ اعظم به صورت كنايه و با الفاظى همچون: إن قلت... قلت، توهّم،... مطرح شده است امّا بتدريج نام آنان به صورت واضح در كتاب ذكر شده است.
حتى در ابتداى جلد اول به نظريات پدر بزرگوارشان به صورت كنايه اشاره شده اما بتدريج با عبارت« الوالد المحقق مد ظله العالي» نام ايشان ذكر مى‌شود.
از سيد محمد كاظم يزدى در كتاب تعابير گوناگونى شده كه بعضى از آنان عبارت است از: السيد، الفقيه اليزدي، السيد الفقيه المحشي، السيد المحشي و نظائر آن.
در هر حال طرح نظريات ديگر علما و به خصوص امام خمينى« قده» و نقد و بررسى آنان با تحقيقات عميق و بيان مباحث با قلمى روان و متين مهم‌ترين خصوصيات اين كتاب گرانقدر مى‌باشد.
کتاب البیع نویسنده:آیت الله سید مصطفی خمینی
نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
