کتاب الامالی مع کتابی ذیل الامالی و النوادر (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«کتاب الامالی مع کتابی ذیل الامالی و النوادر»، به
زبان عربی ، هر سه، تالیف ابو علی،
اسماعیل بن قاسم بن عیذون قالی ،
مشهور به ابو علی قالی (۲۸۸- ۳۵۶ ق)، در موضوعات مختلف
تفسیر ،
حدیث ،
لغت ،
تاریخ و... است.
به دنبال این هر سه نوشتار که در یک جلد گرد آمده، کتاب «
التنبیه علی اوهام القالی فی امالیه »، نوشته
ابو عبید عبدالله بن عبد العزیز بن محمد بکری گنجانده شده است.
ابو علی قالی، به دعوت حاکم اموی اندلس در سال ۳۲۸ ق، به نزد او رفت و در آن جا به تعلیم و تالیف پرداخت. او، در مقدمه اثر آورده که امالی را در همین دوره، در قرطبه، روزهای پنج شنبه هر هفته، در
مسجد جامع «زهرا مبارکه»، از حفظ بر شاگردانش
املاء می‌کرده است.
چند صفحه اول (۷ صفحه)، توسط آقایان
صلاح بن فتحی هلل و
سید بن عباس جلیمی که محققین اثر هستند، نگارش یافته است، سپس متن اصلی امالی که از دو جزء تشکیل یافته است
(ص ۱۴ تا ۵۶۲) و بعد ذیل امالی
(ص ۵۶۳ تا ۶۹۸) و سپس
کتاب نوادر (ص ۶۹۹ تا ۷۵۷) قرار گرفته است و در آخر، متن کتاب التنبیه علی اوهام القالی فی امالیه» از ابو عبید بکری ذکر شده است
(ص ۷۵۸ تا ۸۴۰).
هیچ کدام از نوشته‌های یاد شده دارای باب بندی و فصل بندی خاصی نمی‌باشد.
در مقدمه، محققین، اول، از اهمیت کتب امالی و نوادر نزد علماء، ازجمله آنچه
یاقوت حموی در «
معجم الادباء » آورده، سخن می‌گویند و به این سخن
ابن خلدون استشهاد می‌نمایند: «اصول متن ادب و ارکان آن، در چهار دیوان است؛ «
ادب الکاتب »
ابن قتیبة ، «
الکامل »
مبرد ، «
البیان و التبیین » جاحظ و «نوادر»
ابو علی قالی و بقیه از اینها تبعیت نموده و فروع این آثار شمرده می‌شوند.» و دوم، شرح حال و اثر مؤلف را به طور مختصر بیان می‌کنند و در قسمت بعدی، به معرفی کتاب امالی می‌پردازند و خاطرنشان می‌کنند که
ابو علی قالی در این اثر، همان راه علمای سلف را ادامه داده و این نوع از امالی، مجموعه‌ای نامنظم از روایات گوناگون دینی و ادبی است و بیشتر به جنبه‌های لغوی عنایت دارد و اساس کار مؤلفین آنها، شرح و توضیح واژگان ناآشنا و دشوار است و در ادامه، در مورد اهمیت این اثر می‌گویند: این اثر، مجموعه‌ای عظیم از شرح آیات
قرآن کریم و احادیث نبوی، اخبار و لطایف ادبی، گزیده‌های شعری و امثال و حکم همراه با شرح مواد و توضیح لغوی است.
قسمت بعدی مقدمه محققین، به معرفی اثر
ابو عبید بکری پرداخته است و در آخر، محققین، از ویژگی‌های این طبع و روش خود صحبت می‌کنند.
نخستین بخش‌های این اثر، چند
آیه قرآن است که در آنها، لغاتی دشوار به کار رفته و حتی قرائت آنها نیز به اختلاف ذکر شده است، از جمله آیه «ما ننسخ من آیة او ننسها» (بقره: ۱۰۶) است. مؤلف، ضمن بیان معنای کلمه «نساء»، به موضوع «نسیء» نیز که سنتی جدید در میان مردم
حجاز برای اصلاح تقویم قمری یا جابه جا کردن
ماه‌های حرام بوده، اشاره کرده است.
مؤلف، در مجموعه این اثر بیش از هفتاد آیه را مطرح می‌کند؛ از جمله آیات «و اذ قتلتم نفسا فادارئتم فیها»،
«اذ تحسونهم باذنه»،
«ان الله کان علی کل شی ء حسیبا»،
«و هو شدید المحال»،
«و اذا السماء کشطت»
و... و به همین روش، به شرح لغات یا نکات لغوی و ادبی آنها می‌پردازد.
سپس به بررسی چند
حدیث نبوی پرداخته است، مانند
کلام منقول از
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در وصف ابر (
سحابه) که در جمع اصحاب خود گفتند و آنها از
فصاحترسول خدا به شگفت آمدند. قالی، واژه‌های این حدیث را به تفصیل شرح داده. وی، به شرح لغات و نکات بیش از ۵۰
حدیث، با همین روش، پرداخته است.
و بر همین سیاق، به نقل
کلمات قصار، اشعار و امثال و خطبه‌ها، همراه با شرح واژه‌های آنها پرداخته است، مانند گفتار ضرار در باره حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السّلام درحضور
معاویه، برخی کلمات قصار و مواعظ بلیغ
امیر مؤمنان علیه‌السّلام و دیگر
مشاهیر عرب و غیر
عرب و قصاید و اشعار دشوار، مانند
قصیده ابی صفوان اسدی و شرح آن و...
ابو علی قالی، پس از کتاب امالی، مجالس دیگری را نیز به همین شیوه
املاء کرد که به نام «ذیل الامالی» معروف و منتشر شده است. در «ذیل الامالی»، ۱۱
آیه قرآن را که در آنها لغات دشوار به کار رفته یا دارای نکته لغوی و ادبی بوده، بیان نموده است و به چند
حدیث نبوی (۹ حدیث) نیز پرداخته است.
و بر همین سیاق، به نقل کلمات قصار، اشعار و امثال و قصاید و خطبه‌ها، همراه با شرح واژه‌های دشوار آنها همت نهاده است، ازجمله
قصیده ابن احمر ،
مرثیه زیاد اعجم در خصوص
مغیرة بن مهلب ، سؤال معاویه از
دغفل در رابطه با قبایل
عرب، ابیات
ابو عتاهیه در رابطه با
مرگ ،
قصیده سیار بن مبیرة ،
قصیده مسعود بن وکیلی ،
حجاج و اعرابی فصیح و...
ابو علی قالی، رساله‌ای دیگر به همان شیوه با نام «
نوادر » نگاشت و در آن، اشعار و خطب مهم را نقل و شرح کرده است. کتاب، با اخب
ار عروة بن حرام و عفراء و شرح داستان آنها شروع می‌شود و در ادامه، از امثال و اقوال
عرب، نهار نزد
عرب، کلام حضرت
امیرالمؤمنین علیه‌السّلام در مورد
ایمان و
یقین و
زهد و
عدل و... سخن به میان آمده است.
آنچه در پایان باید به آن توجه کرد این است که قالی بغدادی در نزد بزرگ‌ترین استادان ادب
عربی و
حدیث و
قرآن مانند
زجاج ،
اخفش ،
ابن درید ،
ابن انباری و
ابن قتیبه درس خوانده و میراث علمی آنان را به اندلس انتقال داده و در این کتاب پیوسته به آموخته‌های خویش از آنان استناد جسته است.
ابو علی قالی ، در شرح واژگان، بیشتر به سخنان لغویان برجسته، به ویژه
اصمعی ، ابن درید و ابن انباری استناد می‌کند؛ به گونه‌ای که تقریبا هیچ صفحه‌ای از این اثر را نمی‌توان یافت که نام یکی از این دانشمندان در آن نیامده باشد.
رواج و رونق امالی سبب شد که محققان، ضمن بررسی آن، به برخی خطاها و کاستی‌های آن نیز پی ببرند، مثل نسبت دادن شعری از یک شاعر به شاعر دیگر، نیاوردن نام شاعر، تغییر غیر دقیق شعر با جمله‌ای ادبی و گاه دریافت نادرست معنای آن و ناقص آوردن برخی عبارات.
این نکته نیز تذکر داده شده است که گاهی، برای فهم بهتر مقصود شاعر، بهتر بوده که بیت‌های پیشین و پسین شعر نیز آورده می‌شد؛ ازاین رو،
ابو عبید بکری ، ضمن تاکید بر مقام ادبی ابو علی قالی کتاب «التنبیه علی اوهام ابی علی فی امالیه» را در توضیح همین موارد نگاشته است.
در مورد اثر فوق، یک نسخه خوب و دقیق یافت شده بود که در مصر یک هیئت از
ادبای آن دیار، آن را تصحیح و با نسخ دیگر مقابله نمودند و مقدمه و حاشیه‌هایی در رابطه با شرح بعضی از کلمات دشوار و غریب و مشخص نمودن گویندگان ابیات، بر آن افزودند و اختلافات بین نسخ کتاب را هم بازگو نمودند. این نسخه را محقق اثر، انتخاب کرده و تمام حواشی چاپ مصر را در پاورقی با رمز «ط» آورده و ثبت نموده است.
یکی از ویژگی‌های این اثر که توسط محققین صورت گرفته این است که برای هر فقره از کتاب عنوان خاصی انتخاب و میان «[]» قرار داده شده و برای هر فقره عدد خاصی درج گردیده است که «امالی» از شماره ۱ تا ۱۷۲۸، «ذیل الامالی» از شماره ۱ تا ۳۴۷ و «نوادر» از شماره ۱ تا ۱۱۱ می‌باشد.
در پایان کتاب، فهرست‌های زیر ذکر شده است:
۱. فهرست آیات قرآنی؛
۲. فهرست احادیث نبوی؛
۳. فهرست قافیه‌های شعری؛
۴. فهرست جزء اول از کتاب امالی؛
۵. فهرست جزء دوم از کتاب امالی؛
۶. فهرست موضوعات «ذیل الامالی»؛
۷. فهرست موضوعات «النوادر».
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
