چهل سال تاریخ ایران (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
چهل سال تاریخ ایران (
المآثر و
الآثار)، کتابی است تاریخی که نوشته محمدحسن خان اعتماد السلطنه،و به کوشش ایرج افشار می باشد.
ناصر الدین شاه قاجار پنجاه سال بر
ایران فرمان راند و صنیع الدوله (اعتماد السلطنه) که وزیر «انطباعات و دار الترجمه» روزگار او بود، در سال چهلم حکومت وی این کتاب را سامان داد (۱۳۰۶) و اخبار و رویدادهای چهار دهه سلطنت ناصر الدین قاجار را در آن گنجاند. چنانچه وی این کتاب را منتشر نمی‌کرد، بسیاری از اطلاعات در باره آن دوران از دست می‌رفت و از این رو،
المآثر و
الآثار او را بسیار مهم و مغتنم باید شمرد. نویسنده، این اثر را به انگیزه «نمک شناسی» و «شکرگزاری» دولت قاجار به قلم آورده است.
متن اصلی این کتاب در یک جلد با دو بخش و شانزده فصل (باب) آمده و دو جلد دیگر آن تعلیقات و فهرست‌های حاشیه نویس و مصحح را در بر گرفته است: جلد نخست آن، رویدادهای ایران را در چهل سال سلطنت ناصر الدین قاجار در بر دارد، جلد دومش (رجال دربار ناصری)، یادداشت‌های رجالی شادروان محبوبی اردکانی را در باره شخصیت‌های آن روزگار عرضه می‌کند و جلد سوم به انگیزه آسان شدن جست وجو در باره پیوندهای جلد یکم و دوم به یک دیگر، سامان یافته است. باب چهاردهم و شانزدهم کتاب به دلیل بی ربط بودنش با تاریخ عصر ناصری در نسخه کنونی نیست.جلد نخست افزون بر متن اصلی، دو بخش دیگر به نامهای «جمع و خرج مملکت» و «سال نامه» در بر دارد.
باب نخست، به واگویی «شمه‌ای از شمایل و فضایل» ناصر الدین شاه می‌پردازد. توصیف «پیکر مبارک» او و شرح ویژگی‌های قد و بالای وی مانند چاقی و لاغری،
رنگ پوست ، گونه‌ها و چهره، ابروان و مژگان و موی سر و صورت شاه، درون مایه این پیکرگزاری است. گزارش نویسنده از علم و هنر شاه که توصیف شیوه سخن گویی ناصر الدین و گستره دانش او را در باره جغرافیا، هیئت و
نجوم ،
تاریخ ایران و سیاست (پلیتیک) و وصف توانایی اش را در
شعر و نقاشی و خط و تیراندازی و اسب تازی در بر دارد، در همین بخش جای گرفته و افزون بر اینها، «ملکات نفسانی» و زمان و مکان تولد و جلوس شاه بر تخت شهریاری، گزارش شده است.
باب دوم کتاب به شمار فرزندان و نوادگان و نسل شاه و ولی عهدان او می‌پردازد و باب سوم، همسران و مخدرات ناصر الدین قاجار را بر می‌شمرد. نام و نژاد درباریان و رجال دولت ناصری (وزیران و نقیبان و امیران) در باب چهارم آمده و در آن از صاحبان «ادارات و دفترها و خزانه‌ها» مانند خزانه عامره، دفتر استیفا، دفتر لشکر، اداره اصطبل خاصه مبارکه (امیرآخوری)، اداره معادن ممالک محروسه، اداره مهر مبارک و خزانت خاتم همایون، اداره احتساب، اداره
رسائل خاصه و... یاد شده است.
شمار والیان کشور و حاکمان ایالت‌ها (استان‌ها) در آن چهل سال، در قالب فهرستی بلند در باب پنجم گزارش می‌شود و باب ششم، به بخشی از جنگ‌ها و لشکرکشی‌ها و دشمن کشی‌ها و فتنه‌های آن دوران مانند ظهور بابیه و شورش طایفه ترکمن و قبیله
افغان و کردها و اوزبکان و... می‌پردازد. باب هفتم، فهرستی از ساختمان‌ها و عمارت‌های ساخته یا تعمیر شده در دوره ناصری یا آبادانی‌های پدید آمده در آن روزگار مانند
مدرسه‌ای در
کلیسای تبریز ، اجرای
نهر آبی بزرگ از روخانه
کرج تا دار الخلافه
تهران ، تاسیس نارین قلعه در
شیراز ، بنیادگذاری سفارت خانه در دار السعاده
اسلامبول و... ، عرضه می‌کند.
پس از یاد آوری «
آثار مادیه و
مآثر حسیه»،
آثار روحانیه و
مآثر معنویه؛ یعنی دست آوردهای تمدنی چهل سال فرمان روایی ناصر الدین قاجار مانند رواج یافتن جغرافیا، شیمی جدید، فیزیک، دواسازی (داروسازی)، تلگراف،
پست ، «ترویج علم و عمل عکس»، چراغ برقی (الکتریک) و
تلفن در باب هشتم گزارش می‌شوند. هم چنین گزارش برپایی کارخانه‌هایی مانند نساجی، آسیای بخار و چلواربافی و آهن سازی، بلورسازی، چینی سازی و... ، آموزش تشریح ذره بینی، برپایی موزه، تربیت
حیوانات و پرورش
گل و گیاه، توسعه صنعت چاپ و نشر، پیشرفت دانش پزشکی در باره «اخراج سنگ مثانه» و علاج آبله (آبله کوبی)، پیشرفت کشت و زرع و کارهای فرهنگی شاه مانند ایجاد
وزارت علوم ، ایجاد روزنامه و «جریده مصوره»، رفع تقیه از پیروان طریقه جعفریه، آزادسازی هجرت مردم از شهری به شهر دیگر، ایجاد سال نامه، گشایش
مدرسه دار الفنون ، افتتاح مدرسه نظامی در دار الخلافه تهران، رفع مخاصمات حیدری‌ها و نعمتی‌های اصفهان، رواج دادن رسم سفرنامه نویسی و... ، در همین بخش آمده است.
باب نهم به زمان و مکان سفرهای داخلی و خارجی شاه می‌پردازد و باب دهم احوال
علما و
فقها و مدرسان حوزه‌های علمیه مانند
محمدحسن اصفهانی ،
شیخ مرتضی انصاری ،
حاج علی مجتهد کنی ،
شیخ جعفر شوشتری ،
میرزا حبیب الله مجتهد رشتی ، حاج
ملاهادی سبزواری ، شیخ
فضل الله نوری ، آقا علی زنوزی،
میرزا محمد تنکابنی ،
ملا علی نهاوندی و... را باز می‌گوید. هم چنین فهرست و شرح حال گروهی از ارباب علم و کمال که در «درجات عالیه دولتی به خدمات ملک و ملت» سرگرم بودند مانند کامران میرزا نایب السلطنه، میرزا تقی خان مستوفی (سپهر)، میرزا تقی خان مجد الملک،
ملک الشعرا کاشانی، سید محمد خطاط اصفهانی و... ، در همین باب عرضه شده است.
باب یازدهم سیاهه‌ای الفبایی در باره کسانی در بر دارد که در آن چهار دهه پادشاه را خرسند و شادمان ساختند و از او نشان گرفتند. لقب‌های رایج در آن روزگار نیز مانند امین الدوله، احتشام الملک، اختر السلطنه، امیر توپ خانه، امیر دیوان،
امام جمعه ، نایب السلطنه، ظل السلطان و... در باب دوازدهم آمده است.
باب سیزدهم به انگیزه اثبات پیشرفت اقتصادی کشور در روزگار ناصر الدین قاجار، به اندازه گیری و سنجش
مالیات (مال و جهات) سال‌های نخست پادشاهی وی با واپسین سال‌های حکومت او می‌پردازد و فهرستی به خط «سیاق» در این باره عرضه می‌کند. باب پانزدهم کتاب، نامهای سفیران (ایلچیان) و فرستادگان و حافظان حقوق ایران را در دیگر کشورها فهرست کرده است.
بخش دوم که با سال نامهای در باره پادشاهان قاجار و ولی عهدهای آنان آغاز می‌شود، طایفه‌ها، دایره‌ها (وزارت خانه) های دولتی و صاحب منصبان (امیران، وزیران، عمله، منشیان، خادمان، نایبان و والیان) و ولایت‌های
ایران را در آن روزگار بر می‌شمرد.
گفته‌اند که
المآثر و
الآثار نوشته اعتماد السلطنه نیست. مصحح محترم کتاب این سخن را هم درست و هم نادرست می‌داند؛ زیرا چنین کتابی با چنان گستره اطلاعاتی و خبری، زاده اندیشه و پرورده دست یک نفر نیست و آن را به اعتماد السلطنه نمی‌توان منسوب دانست، اما از این روی که وی وزیر دار التالیف و دار الترجمه و دار الطباعه آن روزگار بود، افراد پرشمار و با استعدادی زیر دست داشت و از آنان می‌خواست که آن اطلاعات و
اخبار را گرد آورند؛ پس به نسبت این کتاب به اعتماد السلطنه باید اعتماد کرد.
منابع نویسندگان
المآثر و
الآثار را در چهار دسته می‌توان گنجاند:
۱. روزنامه‌های دولتی که رویدادها و اخبار گذشته را در بر داشتند.
۲. گزارش‌های «دوایر دولتی».
۳. دفترها و کتابچه‌ها و درباریان.
۴. اطلاعات افرادی که در دار التالیف کار می‌کردند.
گمان می‌رود که آنان پرسش نامهای به ولایت‌ها فرستاده و سرگذشت
علما را از آنان خواسته باشند؛ زیرا اعتماد السلطنه این روش را در نوشتن مرآت البلدان نیز به کار بست. تصویر این کتاب در سال‌های گذشته، دو یا سه بار منتشر شد تا اینکه چاپ سنگی آن و بعدها چاپ حروفی اش به بازار آمد و به دست محققان رسید. شرح حالی در باره شاه زادگان و رجال یاد شده در این کتاب وجود ندارد. از این رو، مصحح محترم از شاد روان محبوبی درخواست کرده است که توضیحاتی در این باره بنویسد. این توضیحات بر پایه هر یک از باب‌های جلد یکم، اکنون در جلد دوم
المآثر آمده است. بسیاری از توضیحات مرحوم محبوبی با نکته‌ها و درون مایه جلد یکم پیوند دارد و از این رو، مصحح محترم کتاب، فهرست (نمایه) عامی از نام کسان و جای‌ها، طایفه‌ها و ایل‌ها، خاندان‌ها و
مذاهب سامان داده و آن را همراه با فهرستی موضوعی در باره شغل‌ها و پدیده‌های اداری و اجتماعی (مدنی) در پایان جلد سوم کتاب گنجانده است. ۴۷ نقاشی از ناصر الدین شاه قاجار همراه با یادداشت‌های کوتاهی در باره موضوع آنها نیز که پیش از این در مجله‌ها و کتاب‌ها به ویژه مجله راهنمای کتاب دیده می‌شد، در همین جلد یک جا آمده است. توضیحات مصحح محترم در باره شیوه و ابزار نقاشی ناصر الدین شاه و موضوع‌های آنها در آستانه این بخش از کتاب بسیار سودمند می‌نماید.
هم چنین سه مقاله در باره سفرهای ناصر الدین شاه قاجار و سفرنامه نویسی او در آغاز جلد سوم، اطلاعات درخوری به پژوهندگان عرضه می‌کند. عنوان «چهل سال تاریخ ایران» از آن مصحح کتاب است و بخش «جمع و خرج مملکت» در جلد نخست آن که در اصل با سیاق (خطی برای نوشتن مقدار و وزن نزد اهل دفتر دیوان اعداد) نوشته شده، به همت شادروان محبوبی به عدد بدل شده است. پانوشت‌های مصحح محترم در توضیح شماری از واژگان
اروپایی یا درستی و نادرستی معادل‌های فارسی آنها نیز بسیار سودمندند.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
